NSAN EMOK- RASNN BELRGNL

Transkript

1 .1 URA VE SLAM HUKUKUNDA NSAN HAKLARI DEMO EMOK- RASNN BELRGNL ELRGNL TC ' *(+B1" ((( Kâmil Muhammed el-gindi / trc. Ahmet A KILINÇ *** Giri8 3ura (stiare) slam da ve slam hukukunda (4eriat) devlet ve toplumun temel bir kurumudur. 3ura Devlet yönetiminde bir metot, bir yöntem olup, Müslümanlarn politik, ekonomik, sosyal ve diger tüm alanlarna ilikin bir yaam biçimidir. Sava durumunda veya silahl çatmalar zamannda bile ura, takip edilmesi gereken bir prensip olmutur. Biz 3urann hem pek çok temel haklardan biri oldugunu hem de slam hukukundaki diger bütün insan haklarnn korunmas ve muhafazas için bir garanti oldugunu iddia ediyoruz. Politik alanda 3ura demokrasiye tekabül etmektedir; fakat ura hayatn tüm seyrine uzanan daha geni ve derin bir mefhumdur. Kurann Anlam Arapçada, ura, en iyi olan almak ve seçmek anlamna gelir. Anlan kavram, ayrca birinin fikrini, üzerinde dikkatlice düünerek alma anlamn da ifade eder. 4ura, bir fikrin elde edilmesinde veya üzerinde dikkatlice dü- ünerek, fikirlerden birinin tercih edilmesinde zaruri bir yöntemdir. 1 Kur an, urayla ilgili iki ayet içermektedir; bunlardan ilki üçüncü Âli mrân suresindedir: ve yaplacak i hususunda onlara dan. 2 Bu Al- Metnin özgün hali için bak. The Rule of Law in the Middle East and Islamic World, Human Rights and the Judicial Process, Edited by Eugene Cotran and Mai Yamani, I.B.Tauris Publishers, Londan 2000, s Yazar, Prof. Dr., Mansoura Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Mansoura M\s\r. *** Çeviren, Ar. Gör., Gazi Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Ankara Türkiye. avahmetkilinc@mynet.com 1 Bak\n\z, Lesânu l Arab, The Arabs Tongue, Sözlük. Bölüm 26, 1979 bask\, s Kur an- Kerim, Al-i mran Suresi (3 ncü Sure), 159 ncu ayetin meali.

2 Q< "#"" "")"B lah tan Hz. Muhammed e (s.a.), inananlara (Müslümanlara) her konuda danmasn belirten bir emirdir. kinci ayet, krk ikinci 4ura suresindedir: Onlar Rablerinin çagrsna kulak verirler ve namaz/duay yerine getirirler ve onlarn ileri kendi aralarnda istiare ile yönetilir ve kendilerine verdigimiz rzklardan bakalarna dagtrlar. 3 Bu ayet, uygulamada Peygamber (s.a.) ve onun takipçileri tarafndan, urann mecburi oldugu eklinde yorumlanmtr. Nitekim Peygamber (s.a.), Allah n vahiyleri olarak kendisine teblig edilenler dndaki bütün konularda uraya bavurmu ve uygulamtr. Peygamber (s.a.) hem sava hem de bar zamannda, ura vastasyla ulalan hemen hemen bütün sonuçlara, kendi görüüne ve ura öncesi fikrine uygun olup olmadgna bakmakszn kabul etmi ve uygulamtr. Burada Müslümanlara uray oluturma, takip etme ve uygulamay emreden Kur an ayetlerinin, herhangi bir art veya tahdid olmadan geldigi vurgulanmaldr. Bu nedenle, slam devletinin bütün üyeleri, uray talep etme hakkna sahip olup; ona Allah n vahyiyle apaçk belirlenmi konular dndaki herhangi bir mevzu hakknda bavurulabilir ve oluturulabilir. Sonuç olarak, bata devlet bakannn veya hükümetin seçimi, hükümetin kuruluu ve yaps, siyasi sisteminin ekli veya ekilleri, hükümetin ve çeitli devlet hizmetlerinin ileyii olmak üzere bütün politik meseleler, slam devletinin hak sahibi bütün üyelerinin katlabilecegi ura tarafndan kararlatrlmak durumundadr. Fakat çagda hukuk ve politik düüncede önemli ilgi uyandrmalar nedeniyle ele alnmas gereken çok sayda soru vardr: 3ura mecburi midir? Kadnlar ura sürecine katlabilirler mi? 3ura ile seçim ve ura ile demokrasi arasndaki iliki nedir? 3ura bütün insan haklarn garanti altna alr m? Kura Mecburi midir? Bu konu, farkl ama bir biriyle ilgili olan iki sorunun cevabn gerektirir. Birincisi bir slami devletin bakan urayla veya toplumun fertleri veya hak sahibi fertleriyle istiare etmede zorunlu bir yükümlülük altnda mdr? kincisi bir slam devletinin bakannn ura sürecinin sonucunda ortaya çkan fikri uygulama yükümlülügü var mdr? Birinci soru hakknda, herhangi bir slam devlet bakannn, devlet yönetimi ve devlet meselelerinin çözümü ile ilgili bütün konularda, uray oluturmak ve uraya bavurmak zorunda oldugu hususunda, slam âlimleri 3 Kur an- Kerim, Cura Suresi (42 nci Sure), 38 nci ayetin meali.

3 '!%#.R"#U3%'898 [ arasnda geni bir fikir birligi oldugu görülmektedir 4. Peygamber (s.a.) hemen hemen bütün dünyevi konularda hatta karmak askeri konularda bile uraya yönelmi ve bavurmutu. 5 Fakat ikinci soru hakknda iki temel görüün oldugu görülmektedir: Baz slam âlimleri devlet bakannn ura sürecinin sonunda ulalan fikri benimseyip benimsememe ve uygulayp uygulamama konusunda serbest oldugu görüünü savunurlar. 6 4ua n çogunlugu meydana getiren digerleri ise devlet bakannn uradan çkan fikri veya uraya katlanlarn çogunlugunun fikrini kabul etmek ve uygulamak zorunda oldugu görüünü kabul ederler. 7 Bu görüü destekleyenler Hz. Peygamber in (s.a.) ura süreciyle ulalan fikirleri uyguladgn, Allah n ayetleriyle açk olarak belirtilmemi çeitli konularda inananlarn çogunlugunun görüünü kabul ettigini savunurlar 8. Yine, Hz. Peygamber (s.a.) inananlarn büyük bir çogunlugunun destegiyle kararlatrlan ura ile bütün Müslüman milleti için önemli bir müessese brakt: mam veya milletin lideri ve onun halefi olan kii -Birinci halife veya devlet bakan-. Bu önemli idi; çünkü halifeye hem dini hem de devlet meseleleri emanet edilmiti. 9 Bu görü destekçileri ayrca urayla ilgili Kur an ayetlerinin ifadelerinin Müslümanlarn ura sürecinin sonucunu uygulamas gerektigi konusunda çok açk oldugunu, aksi takdirde urann anlamsz olacagn savunurlar. 10 Kadnlar Kura Sürecini Katlabilirler mi? Yukarda da anmsatldg gibi, 3ura hakkndaki Kur an ayetlerinde uraya kimlerin kesin olarak katlmasnn uygun olduguna ilikin herhangi bir nitelik belirtilmemitir. Kur an ayetlerinin veya Hadis kurallarnn hiçbir yerinde kadnlarn katlmn engelleyen veya engellenmeli eklinde yorumlanabilen hükümler yoktur. Ayrca kadnlar çeitli slam devletlerinde yüksek idari görevlerinde bulunduklar gibi ura sürecine katldklar da olmutur. Kadnlarn katlmn desteklemeyenler görülerini, slam kurallar ve prensipleri üzerine degil; herhangi bir slami prensip veya kurala dayanmayan sosyal kayg ve korkular üzerine temellendirirler. Tabi ki sosyal kayg ve 4 Bak., ör., El Kurtobi nin ünlü Kur an-\ Kerim Tefsiri, El Famie Li Ahkâmu l Kuran ( Kuran Hükümlerinin toplam), bölüm 4, s. 249; Rushdi Aziz Muhammed, Islam: A Religion and an Order, s.215(1988); Yahya smail, Sunna s Model in the Relationship Between the Governor and the Governed, s. 401(1985). (Bütün bu kaynaklar Arapçad\r) 5 4 ncü dipnotlardaki kaynaklara bak, ibid. 6 Al-Qurtobi, yukar\da 4 ncü dipnot, s Bak., ör., Rü tü Aziz Muhammed, yukar\da 4 ncü dipnot, s. 220; Yahya smail, yukar\da 4 ncü dipnot, s. 403; Mahmud altoot, Islam: Religion ve Shari a, ( 16 nc\ bask\, 1990), s. 443 (Arapça); Ali Gre a, Supreme Islamic Legitimacy, ikinci bask, 1986, s. 217 (Arapça). 8 7 nci dipnottaki kaynaklara bak\n\z, bid. 9 Hz. Muhammed (s.a.) in sünnetleri ve eriat üzerine çal\ an hemen hemen bütün yazarlar ve âlimler bu görü ü savunurlar. 10 Bak. Ör. Yahya smail, yukar\da 4 ncü dipnot, s. 403; Rü tü Aziz Muhammed, yukar\da 4 ncü dipnot, s. 220; Ali Gre a, yukar\da 7 nci dipnot, s. 217.

4 Q< "#"" "")"B, korkular, ülkeden ülkeye ve ayn ülkede zamandan zamana göre degiebilir. Bu konu hakknda üzerinde durulmas gereken bir husus da günümüz yazarlarnn çogunun, kadnlarn 3ura sürecine katlmaya ve kendi ülkelerindeki meseleyi çözmeye haklar oldugu fikrini destekledikleridir. Bu sebeple, kadnlarn 4ura sürecine katlma hakkna sahip olmalar gerçekten slami bir prensiptir. Kura, Seçimler ve Demokrasi slam da devlet ve kamu meselelerinde, ura iki temel hususu içine alr: Devlet bakannn seçimi ve devletin ileyii ve ileyiin yasallgnn ve teamüllere uygunlugunun denetimi. Birinci konu hususunda, slam hukukunda ura esnektir; dogrudan veya dolayl seçimler çagda slam yazarlar tarafndan ura sürecini tamamlayan bir metot olarak mütalaa edilmitir. Bir slam devletinin bütün üyelerinin özgür ve adil seçimlere katlmaya hakk vardr. 11 slam hukukunun ikinci konuda da çok esnek oldugu açktr. DoGrudan veya dolayl seçimler vastasyla temsili müesseselerin kuruluu parlamento, halk meclisi veya istiare kurulu gibi eriata uygundur ve bu durum urann iyi bir ekilde uygulandr. Böyle bir kurum, çeitli kamu meseleleri hakkndaki kararlar hususunda tavsiye ve/veya izin vermek suretiyle yetkilendirilebilir. Ayrca bu kurum gücün suiistimal edilmemesini ve eriat kurallarnn ve temel prensiplerinin çignenmemesini garantilemek için yürütme organnn herhangi bir tasarrufunun geçerlilik ve teamüllügünü denetleme yetkisine sahip olabilir. Bu temsili müesseseler ayn zamanda bu beklentilere bagl kalmaldrlar. 12 Fakat siyasi partiler eriatla bagdamakta mdr? Siyasi partilerin herhangi bir demokratik sistemin esasl aksamlarndan biri oldugu ileri sürülür; fakat siyasi partiler bir slam devletinde serbestçe çalabilirler mi? 4eriat, gerçekten bütün insanlar için eit haklar tanmaktadr. Bu hak düünce özgürlügünü ve kendisini serbestçe ifade etme hakkn içeren siyasi hak ve özgürlükleri de içermekte olup; tüm toplum bu haktan yararlanabilmektedir. Binaenaleyh Kur an unu beyan eder: Ey insanlar! DoGrusu biz sizi bir erkekle bir kadndan yarattk. Ve birbirinizle tanmanz için sizi milletlere ve kabilelere ayrdk. Muhakkak ki Allah yannda en degerli ve en üstününüz en dürüst olannzdr. 4üphesiz Allah bilendir, her eyden haberdar olandr Ayn\ görü için bk. ör. Rü tü Aziz Muhammed, yukar\da 4 ncü dipnot, s Ibd, s Kur an- Kerim, Hucurat Suresi, (49 ncu Sure), 13 ncü ayetin meali.

5 - '!%#.R"#U3%'898 [ Peygamber (s.a.), dürüstlügün muameledeki farkllk için tek sebep oldugunu vurgulamtr. 14 slam hukukunda düünce, ifade ve muhalefet özgürlükleri de saglanm ve korunmutur. slam hukukuna göre herkesin, bakasnn kendisini ifade etme özgürlügüne müdahale etmeme yükümlülügü ve yüksek devlet memurlar veya hükümet temsilcileri tarafndan ilenen bir hakszlg veya hukuka aykr bir ilemi düzeltme veya bunlarn düzeltilmesini talep etme hakk vardr. 15 Muhalefet özgürlügünü, ifade ve düünce özgürlügünü içeren kamu ve siyasi hak ve özgürlükler, bireylerin 3ura sürecine bizzat katlmalarna hukuki dayanak tekil etmektedir. Bu ekilde devletin çkarn en iyi koruyan, gelitiren ve gerçekletiren uygun kararlara varlacaktr. Siyasi partiler, sivil toplum örgütleri ve genel ve uzmanlam organizasyonlar bu haklarn ve ura sürecinin uygulanmasnda birer arac olmaktadrlar. Baz yazarlar, eriatn siyasi partilerin kurulmasn teyit etmedigi fikrini savunurlar. Bu yazarlara göre siyasi partiler, milletin parçalanmasna veya Müslüman toplumun birlik ve uyumunun milletin dümanlar lehine olacak ekilde zarara ugramasna vesile olabilmektedir. Fakat birçok çagda yazar 4eriatn, siyasi partilerin kurulmasn engellemedigini ve parti kurmak veya partilere katlma hakknn tannm oldugunu, siyasi partilerin yasaklanmasna ilikin sarih bir prensip veya kuraln mevcut olmadgn savunurlar. 16 Lakin siyasi partiler yine de iki koulu saglamak zorundadr: slam bir din ve hukuk olarak kabul etmeli ve buna kar hareket etmemeli ve de devletin ve milletin dümanlar menfaatlerine çalmamal, onlara yardm etmemelidir. 17 Fakat her bir parti devlet meselelerinin çözümüne dair metotlarda ve devlet yönetimine ilikin konularda kendi anlayna sahip olabilir. Günümüzde, siyasi partiler kamu ve siyasi haklarn etkili olarak uygulanmasnn ve ura sürecine katlmn saglanmasnn vazgeçilmez metodu olarak kabul ediliyorlar. Bu husus u an son derece önemlidir; çünkü siyasi partiler kamu ve hükümet meseleleriyle ilgilenmek üzere daha iyi hazrlanabilir ve organize olabilirler. Ayrca bireylere nazaran yolsuz, yersiz hareket ve durumlarn düzeltilmesinde daha etkin rol alabilirler. Daha açk bir ifadeyle, bireyler, birleerek kurduklar siyasi partiler kadar etkili olamayabilirler. Bu arada u husus da unutulmamaldr ki; siyasi partiler, bireylerin ura sürecine katlmn, bireylerin kendilerinden daha etkin bir ekilde tetiklerler lgili Peygamber (s.a.) hadisleri için bak. Muhammed El Gazali, nsan Haklar, üçüncü bask\, 1984, s. 16, (Arapça). 15 Muhammed El Gazali, ibid, s. 59 ve70; Fehmi Huvadi, Islam and Democracy, 1993, s. 86 (Arapça). 16 Fehmi Huvadi, ibid, s Ibid. 18 Ibid, s. 151.

6 Q< "#"" "")"B0 Kura Bütün nsan Haklarnn Garantisi midir? 3ura hayatn bütün alannda uygulanabilir ve Müslüman milletinin ve insanlarn hayatlar için zaruri bir müessesedir. Üstelik ura politik, ekonomik veya sosyal nitelikli bütün kamu meseleleri hakkndaki kararlar almann bir usulüdür. Böylece ura slam hukukunda bütün insan haklar için olmazsa olmaz bir garanti ekli olmaya balamtr. Bireylerin bizzat katlm olmakszn alnacak kararlarla, devlet meseleleri çözülmeye kalklrsa veya devlet bakannn ve hükümetin hatalarnn ve yetkilerini kötüye kullannn düzeltilmesi istenirse, insan haklar kolaylkla ihlal edilebilir. Devlet bakanlar ve hükümetler insanlara kar sorumlu olmayabilir ve yönetimlerinde slam hukukuna göre meruiyetlerini yitirebilirler. Lakin ura her meselede dogru bir ekilde uygulanrsa, devlet bakanlarnn insan haklarndan uzak bir ekilde yönetim sergilemesi imkânsz olacaktr. Dolaysyla bir hâkim önüne gelen bir dosyada hukuku uygularken, ura süreciyle elde edilen bir kararn insan haklarn ihlal ettigi eklinde hüküm tesis etmesi düünülemez. 3urann her alanda uygulanmamas, insan haklarnn kötüye kullanlmas ve zulmedilmesi sonucunu doguracaktr. Siyasi alanda ve devlet meselelerinde, eriat içerisindeki ura bat sistemlerindeki demokrasiye tekabül etmektedir. EGer demokrasi insanlar için insanlar tarafndan, insanlarn yönetimi ise eriat içerisindeki ura da insanlarn kendi menfaatlerine en iyi gelecek ekilde, kendileri tarafndan ve eriat ilkelerine uygun olarak kararlatrlan bütün kararlar garantileyen bir yöntemdir. laveten ura bütün diger kamusal, özel, ekonomik ve sosyal konulara kadar genilemitir, bundan dolay demokrasiden nüfuz ettigi alan açsndan daha genitir. Demokrasinin temelleri ile siyasi alandaki urann temelleri birbirine benzer ura ve demokrasi birbirine düman degildir -. Sonuç olarak devlet meselelerine ilikin kararlar almada insanlarn katlmak zorunda oldugu prensibinin kökeninin, 14 yüzyl önce Hz. Peygambere (s.a.) gönderilen Allah n ayetlerinde yer alan ura prensibinin içerisinde bulundugu vurgulanmaldr. Dolaysyla bu prensip bat devletlerinde gereksinim duyuldugu gibi herhangi bir siyasi hareket veya sivil mücadele olmakszn eriat içerisinde yer almtr.