DARÜLFÜNUN DA TÜRKÇENİN YERİ

Transkript

1 DARÜLFÜNUN DA TÜRKÇENİN YERİ IN DARÜLFÜNUN THE TURKISH PLACE ÖZET: Bu araştırma Darülfünun da Türkçenin yerini ortaya koymak amacıyla yapılmış bir çalışmadır. Bu amaç doğrultusunda bu çalışmada tarama modeli kullanılarak döküman incelemesi tekniğinden yararlanılmıştır. Bu nedenle araştırma betimsel bir özellik taşımaktadır. Türk eğitim tarihinde Darülfünun, eğitimin kalitesini arttırmak adına çeşitli tarihlerde bazı kesintilerle öğretim faaliyetlerini yürütmüştür. Bu kesintilerde dört girişim görülmektedir: 1. girişim , 2. girişim , 3. girişim ve 4. girişim (Dölen) yılları arasında gerçekleşmiş ve farklı öğretim programları uygulanmıştır. Darülfünun Edebiyat Şubesinde uygulanan öğretim programlarında Türkçenin öğretimi ve ağırlığı farklılık göstermektedir. Türkçe ve Türk edebiyatı derslerine fazla yer verilmediği hatta 3. girişimde Edebiyat Şubesi nin kaldırıldığı ve öğretim dilinin Fransızca olduğu görülmektedir. Sonuç olarak bu çalışmada Türkçenin bilim dili olarak kullanılması ve yaygınlaşması bakımından Darülfünun da görülen olumsuzluklar ortaya konulmuştur. ANAHTAR KELİMELER: Bilim dili, dil, Darülfünun, Türkçe ABSTRACT: This research is a study in order to establish the place of Turkish in Darulfunun. For this purpose, document analysis techniques were utilized in this study using the scan model. This is thus a descriptive property research. Darulfunun in the history of Turkish education, at various times in order to improve the quality of the training activities carried out with some interruptions. The establishment stage is four initiatives: 1st initiative , 2nd initiative , 3rd initiative and 4th initiative (Dölen 2008, p.1) which took place between year and implemented various training programs Literature education programs implemented in the branch Darulfunun differ in teaching Turkish and weight. Not given much to the Turkish and Turkish literature course even 3 of the initiative shows that the French language and literature teaching branch is removed. The use of Turkish as the language of science and put forward adversities in terms of the spread Darulfunun and solutions were introduced. KEYWORDS: Darülfünun, languages, language science, Turkish Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 59

2 Giriş Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan bir araç, kendisine ait kuralları olan ve ancak o kurallar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş sosyal bir kurumdur (Ergin, 1980, s. 3). Bilim dili, bilim dalları ile ilgili tüm kavramları kapsayan ve bu kapsam doğrultusunda sözlü ve yazılı aktarımı gerçekleştiren dildir. Bu tanım bilim dilinin en basit tanımıdır. Bilim dilinin kapsadığı kavramlar kesindir ve kişiden kişiye farklılık göstermezler. Özel kavramları karşılayan bu sözcük ve terimlerin anlamları kesin olup, kişiden kişiye değişmemektedir (Sarıtosun, 1995, s. 16). Bir ülkenin bağımsız ve yaratıcı çalışmalar yapabilmesi o ülkenin ulusal dilinin bilim dili olabilme yeterliliğine bağlıdır. Ulusal dilin bilim dili olma durumundaki yetersizliği ve bilim dili olarak yabancı bir dil kullanılması durumu yaratıcı ve bağımsız çalışmaların yapılmasını engellemektedir. Bunun sonucunda bilimsel çalışmalar sınırlı alanlarda kalarak geniş alanlara ulaşamaz ve halk ile kopukluk oluşur (Vargelen, 2012, s. 89). Görüldüğü gibi dil ve bilim dili birbirlerinden ayrı şekilde düşünülmemelidir. Çünkü bilim dili, dil temeli üzerine kurulmuş, bilim dalları ile ilgili kavramları taşıyan bir varlıktır. Bir dil kullanıldıkça işlek hale gelir ve ancak işlek diller bilim dili olarak kullanılabilir. Bilim dilinin özellikleri şunlardır: 1. Bir dilin (söz konusu olan sembolik ya da bir üst dil değil, doğal dildir) bilim dili olabilmesi için öncelikle o dilin eğitim-öğretim dili olması gerekir. 2. Dil, soyut düşünüşe yatkın olmalı ve varlığa nüfuz etmede zengin çağrışımlar uyandıran kelimelere sahip olmalıdır. 3. İnsanın düşünmesine elverişli olmalı ve düşünceyi ifade edişte zorlanmamalıdır. 4. Gelişmeye, zenginleşmeye uygun olmalı ve bilim ve teknoloji alanındaki yeniliklere karşılıklar üretebilmelidir. (Gündoğan, 1997, s. 7, 8) Yukarıda saydıklarımızın yanı sıra Vargelen bu konuda şu görüşü bildirmiştir: Bir dilin bilim dili olmasında, içinden geçtiği tarihi süreçlerin ve bu süreçlerde kazanılan kültürel özelliklerin dile aktarılmasının büyük önemi vardır. Çünkü bilim dili olmanın koşullarından biri, öncelikle kültür dili olabilmektir. Bir dilin bilim dili olmasında konuşulduğu ülkede bilime önem verilmesi ve bilim üretiminin olması da büyük önem taşımaktadır. Eğer bir ülke bilim üretemez ise üretenlerden alır ve üretenlerin adlandırdığı şekilde kullanmak durumunda kalabilir (Vargelen, 2012, s.90). Türkçenin tarihî dönemleri içerisinde özellikle medreselerde Arapçanın öğretim dili olarak kullanılması Türkçenin bilim dili olarak gelişmesini engellemiştir. Tanzimat tan sonra yenilikçi eğitim arayışlarının sonucu olarak kurulan Darülfünun un öğretim programlarına bakıldığında ise bazen Türkçeye hiç yer verilmediğini, bazen de bir veya iki dersle yetinildiğini görmekteyiz. Araştırmanın Önemi Araştırma, dört farklı girişimle kurulan Darülfünun un öğretim programlarında Türkçenin yerini belirlemekte; özellikle 3. girişimde Edebiyat Şubesi nin kaldırılması ve öğretim dilinin Fransızca olmasının Türkçenin gelişimine ve yaygınlaşmasına olumsuz etkilerini ortaya koymaktadır. Araştırmada elde edilen sonuçlar, Türkçenin bilim dili olarak gelişmesi ve yaygınlaşması için var olan ve yeni kurulacak olan eğitim kurumlarında Türkçeye yeterince yer ve önem verilmesinin bireylerde ana dili bilinci ve duyarlılığı oluşmasını sağladığı için önemlidir. Araştırmanın Amacı Darülfünun Edebiyat Şubesinde Türkçenin yerini araştırmamızın nedeni, bazı dönemlerde ihmal edilerek öğretim programlarında yeterince yer verilmemesi hatta 3. girişimde kaldırılmasının ve Fransızca öğretime geçilmesinin sebep ve sonuçlarını ortaya koymak; bu yanlışların tekrarlanmaması için önerilerde bulunmaktır. Sınırlılıklar Zaman ve mekânın getirdiği sınırlılıklar, sosyal bilim alanında araştırma yapanların veri kaynaklarına ulaşmasını engeller. Bu durumlarda görüşme, gözlem ve anket etkinliklerinin uygulanması mümkün olmaz (Karasar,1995). Bu nedenle Darülfünun un kuruluşu 1839 yılında hazırlanan bir layihaya (Dölen, 2009, s. 43) dayandığı için bilgi ve belgelere ulaşmada sınırlılık vardır. O dönemleri yaşamış kişilere ulaşılamayacağı için tarihsel metin ve belgelerle yetinilmiştir. Problem Durumu Türk eğitim tarihi içerisinde yer alan kurumlardan Darülfünun, eğitimin kalitesini arttırmak için 1863 te kurulmuş ve çeşitli kesintilerle devam ettikten sonra 1882 de kapanmıştır. Kurulması için dört girişim yapılmış ama istenen başarı sağlanamamıştır. 1. girişim , 2. girişim , 3. girişim ve 4. girişim (Dölen, 2009, s.1) yılları arasında gerçekleşmiş ve farklı öğretim programları uygulanmıştır. Darülfünun Edebiyat Şubesinde uygulanan öğretim programları Türkçenin öğretimi ve ağırlığı bakımından farklılık göstermektedir. Türkçe ve Türk edebiyatı derslerine fazla yer verilmediği hatta 3. girişimde Edebiyat Şubesi nin kaldırıldığı ve öğretim dilinin Fransızca olduğu görülmektedir. Problem Cümlesi Darülfünun Edebiyat Şubesinde uygulanan öğretim programlarında Türkçenin yeri nedir? Alt Problemler 1. Darülfünun tarihi nedir? 2. Üçüncü girişimde Türkçeye yer verilmeyişinin sebebi nedir? 3. Eğitim dilinin Fransızca olmasının sebepleri nelerdir? 4. Öğretim programlarında Türkçeye yer verilmeyişi, Türkçenin bilim dili olarak gelişmesini, yurt içinde ve dışında yaygınlaşmasını engellemiş midir? Yöntem Eğitim araştırmaları, kullanılan yöntemlerin ağırlığına ve muhtevasına göre sınıflandırılmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Rıza OĞRAŞ, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi, rizaogras@gmail.com Serap ATIŞ, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans öğrencisi, serapatis07@gmail.com Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 60

3 Yine bu sınıflandırılmalarda da yazardan yazara, az da olsa bazı farklılıklar görülmektedir. Fakat eğitim araştırmalarının nitelikleri göz önüne alınarak şu üç kategoride birleştiği görülmektedir. 1) Tarihî araştırmalar, 2) Tasvirî araştırmalar ve 3) Deneysel araştırmalardır. Eğitim sorunları açısından tarihî araştırmalar çeşitli maksatlarla yapılmaktadır. Bunların başında, eğitimde araştırma yapanlara, belirli bir sorundan günümüze kadar nasıl gelindiği yönünde bilgilerin sağlanması gelmektedir. Böylece geçmişte yapılmış olanların değerlendirilmesine bunların o zamanki toplumsal koşullarla ilgisi kurulmak sureti ile geleceğe ait yeni bulgulara ve buluşlara yönelmek ihtimali artmış olmaktadır (Uysal, 2007, s.23). Araştırma Modeli (Deseni) Bu araştırma; durum belirlemeye yönelik olarak tarama modeli kullanılarak yapılmıştır. Tarama modelleri, geçmişte ya da halen var olan bir durumu var olduğu sekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır (Karasar, 1995, s.77). Bu araştırma, Darülfünun un kuruluş aşamalarında Türkçe öğretimi ele alındığı için tarihî ve tasvirî (betimleme) araştırma özellikleri taşımaktadır. Bundan dolayı doküman incelemesi tekniğinden yararlanılmıştır. Araştırmanın Evreni Darülfünun eğitim kurumları ile ilgili bilgi veren belgeler ve kaynaklar araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Kuruluş tarihi çok eski olduğu için tanıklık edecek kişilere ulaşılması mümkün olmamıştır. Veri Toplama Aracı Bu çalışmada Darülfünun döneminin değerlendirilmesi ve günümüzle karşılaştırılması için yazılı doküman incelemesi ve tarama yöntemleri kullanılmıştır. Öğretim programları Takvim-i Vekâyi, Darülfünun-ı Osmanî Ders Cetveli ve Maarif-i Umumiyye Nizamnamesinde yayınlandıkları için bu belgeler ve diğer kaynaklar esas alınmıştır. Veri Analizi Yoğun betimleme ve içerik analizi yapılmıştır. Bulgular ve Yorum Darülfünun un 1846 da kurulması kararlaştırılmıştır. Bütün Osmanlı halkının birarada ve eşit eğitim alabilmelerini sağlayan medreseler dışında dini ilimlerden ziyade pozitif ilimlerin kendini gösterdiği modern bir üniversite kurumu olması amaçlanmıştır. (Akyüz, 2009, s.168). Osmanlı Devletinde bir yükseköğretim kurumu olan Darülfünun1846 da kurulması kararlaştırılarak çeşitli tarihlerde dört farklı girişimle açılmıştır. Bu girişimlerde dini ilimlerin yanında pozitif ilimlerle de öğretim verilmesi hedeflenmiş, bu hedefler doğrultusunda çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu girişimlerde en çok dikkat çeken kusus, öğretim dilinin Fransızca olması ve üçüncü girişim ile 1870 yılında açılan Darülfünun da Edebiyat şubesinin tamamen ortadan kaldırılmasıdır. Böylece öğretim dilinin Fransızca olduğu Darülfünun da Türkçe öğretimi tamamen ortadan kalkmıştır. Birinci Girişim Darülfünun, 13 Ocak 1863 günü derviş Paşa nın konuşması ile açıldı. Kimyager Derviş Paşa Avrupa da eğitim görmüş, döndüğünde mekteb-i harbiye de öğretmenlik yapmıştır. Açılış konuşmasında fizik ve kimya ilimlerinin önemine değinmiştir. Daha sonra yaklaşık beş yüz kişinin ilgiyle izlediği ilk dersi vermiştir (Akyüz, 2009, s. 168). Görüldüğü gibi medreseler haricinde yükseköğrenim kurumu olan Darülfünun da fenni ilimlere ağırlık verilmiş ve fenni ilimlerde uzmanlaşmış kişiler tarafından gerek kimya gerek fizik alanında çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalar büyük ilgi görmüştür. Hekimbaşı Salih Efendi Biyoloji, Ahmet Vefik Efendi Tarih Felsefesi, Mehmet Cevdet Efendi Tabiî Coğrafya derslerini okutmuş, Müneccimbaşı Osman Saip Efendi de Heyet e ilişkin konferanslar vermiştir. Sadrazam ve nazırların da bazen dinleyici olarak gelmesi derslere ilgiyi arttırmıştır( Akyüz, 2009, s.168). Darülfünun, Nisan 1865 te bulunduğu binadan başka bir binaya taşınmıştır. Ancak bu binada çıkan yangın sonucunda 4000 kitabın yanmasıyla beraber Darülfünun işlevini yitirerek ortadan kalkmıştır (Akyüz, 2009, s.168). İkinci Girişim Hoca Tahsin Efendinin müdür olarak atandığı Darülfünun 1869 tarihinde tekrar kurulmuştur. Derslerin başlaması ise öğrencilerin çoğunun talebe-i ulûm dan olmaları ve o sırada savaşa gitmeleri sebebiyle ertelenmiştir. Fakat Ramazan ayında müspet bilimler alanında konferanslar düzenlenmiştir (Akyüz,2009, s.169). Savaşa giden öğrencilerin savaştan dönmeleriyle birlikte Darülfünun, Maarif Nazırı Saffet Paşa nın nutku ile açıldı (20 Şubat 1870). Küçük bir binada açılmış olan Darülfünun un kütüphanesine Fransa da yayınlanmış olan hümanizm ve pozitivizm ile ilgili eserler getirilmiştir. Bu gelişmelerin yanı sıra Darülfünun da olumsuzluklar yaşanmakta ve bu durum kurumda ciddi sorunlara neden olmaktaydı. Deneyleri nedeniyle Müdür Hoca Tahsin Efendi dinsizlikle suçlanmış ve görevinden uzaklaştırılmıştır ayrıca peygamberlik sanattır söyleminde bulunan Cemalettin Afganî tepki çekmiş ve yurt dışına kaçmıştır. Bunun sonucunda gece konferensları iptal edilmiştir.( Akyüz, 2009, s.169). Yaşanılan bu olaylara rağmen ikinci öğretim yılı 22 Ocak 1871 de başlamıştır.1872 de 100, 1873 te 73 öğrencisi bulunan Darülfünun un 1873 te kapatıldığı anlaşılmaktadır (Akyüz, 2009, s.170). Üçüncü Girişim Darülfünun ikinci kez açılıp tekrar kapatıldıktan sonra 1873 senesinde Ahmet Cevdet Paşanın eseri olan Mecelle nin liselerden bir üst kurum olan yüksekokullarda okutulmasının daha başarılı olacağı fikri gündeme gelmiştir. Bu nedenle Mecelle eğitiminin verilmesi için en uygun yer olarak Darülfünun belirlenmiştir. Avrupa eğitim kurumlarına denk olarak Darülfünunda bir öğretim planlaması yapılmıştır (Aynî, 2007, s. 31). Avrupa yüksekokullarının örnek alındığı Darülfünun da, Avrupa Yüksek Okullarındaki gibi benzer derslerin müfredata konulması üzerine çalışmalar yapılmıştır. Bu dersler akla ve bilime dayalı derslerdir. Öğretimin Türkçe ya da Fransızca yapılması konusunda anlaşmazlıklar meydana gelmiştir. Öğretimin Fransızca yapılması gerektiğini savunanlar Türkçe kitapların eksikliğini Türkçenin bilimsel olarak eksik kaldığını ve öğretmen sayısının yetersiz olduğunu belirtmişlerdir. Öğretimin Türkçe olarak yapılmasını savunanlar ise tam tersi açıklamalarda bulunmuşlardır. Öğretim dilinin ne olması gerektiği Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 61

4 konusundaki anlaşmazlıklar sebebiyle bazı kararlar alınmıştır. Hukuk Mektebi nde Roma Hukuku, Roma Müesseseleri ve Genel Hukuk dersleri Fransızca ve diğer dersler Türkçe olarak verilecektir. Turuk ve Maâbir Mektebi nde ise Fizik, Topografya, Uygulamalı ve Genel Mekanik, Hidrolik, Malzeme Hazırlama ve Sınaî Kimya dersleri Fransızca ve diğer dersler Türkçe olacaktır. Edebiyat Mektebi nde İlm-i Mantık dersi hem Fransızca hem de Arapça olarak verilecektir. Edebiyat-ı Arabiye dersi doğal olarak Arapça yapılacaktır (Dölen, 2009, s.155). Üçüncü girişimle açılan Darülfünun un en büyük sorunu öğretim dilinin ne olacağı konusundaki tartışmalardır. Öncelikli olarak öğretim dilinin Fransızca olması gerektiği düşünülmüştür. Bu düşünceyi savunanların dayanakları ise yetersiz kitap ve yetersiz muallim sayıdır. Ders kitaplarının eksik olduğu ve yeterli sayıda muallim bulunmadığı bahaneleri ile Darülfünunda öğretim dilinin Fransızca olması kararına varılmıştır. Bununla ilgili olarak Yanko Efendi başkanlığında ders kitaplarının Türkçeye çevrilmesi için bir heyet görevlendirilmiş ve dört kitap seçilmiştir. Bunların ikisi hukuk ve ikisi mühendislik alanlarına ilişkin kitaplardır. Bunlar Nikolaki Efendi nin Fransızcadan çevirdiği Ticaret Hukuku, Şirvanî Ahmed Efendi nin Arapçadan çevirdiği Usûl-i Fıkh, Mösyö Lambert in yazdığı ve yardımcıları ile Yanko Efendi tarafından çevrilen Topografya dersleri ve Mösyö Fleury tarafından çevrilen Kimya-yı Sınaî adlı kitaplardır. Fakat bunlardan yalnız Usul-ı Fıkh ın basılmış olduğu bilinmektedir (Dölen, 2009, s. 156). Mekteb-i Sultanî nin gelirleri ile yürütülen Darülfünûn-ı Sultanî nin çeşitli siyasal nedenlerle tatil edildiği görülmektedir. Bu nedenler ise; Osmanlı-Rus Savaşı, devletin içine düştüğü mali sıkıntı, Meclis-i Mebusan ın kapatılması ve Meşrutiyet in askıya alınması ile başlayan siyasal olaylar, Çırağan Vakası nda Ali Suavi Efendi nin öldürülmesi, II.Abdülhamid in gayrimüslimler konusundaki yaklaşımından oluşmaktadır. Bir süre sonra Fransa nın baskısı ile öğretime yeniden başlanacağı kararı ilan edilmiştir (Dölen, 2009, s. 156) sonunda Hukuk Mektebi, Kasım 1878 ortalarında ise Turuk ve Maâbir Mektebi tekrar öğretime başlamıştır. Fakat Edebiyat Mektebi ne yer verilmemiş ve ortadan kalkmıştır. (Dölen, 2009, s. 157) Darülfünun da eğitimin devam edebilmesi için çalışmalar yapılmakta fakat 11 Kasım 1879 günü verilen resmi ilanda turuk ve maâbir mektebinde bazı ekonomik sıkıntıların yaşandığı belirtilmiş bu nedenle Turuk ve Maâbir Mekteplerinde öğretime ara verilmesi gerektiği kararına varılmış ve öğretime ara verilmiştir (Dölen, 2009, s ). Darülfünun da 1878 de verilmesi gereken ilk mezunlar 1880 de verilebilmiştir: Sadık Bey ile Hıristo Foridi, Torozyan, Unciyan, Zoryan, Bezzazyan ve Belbeliyan efendiler gerekli sınavları başararak Hukuk Mektebi nden diploma almışlardır. Turuk ve Maâbir mektebi nden mezun olan Karakoç ve Hındabyan Efendiler de Sivas Vilâyeti ne mühendis olarak tayin edilmişlerdir. Sava Paşa ile Belçika Sefareti Baş Tercümanı Mösyö Kalinos da Hukuk Mektebi ne öğrenci olarak devam etmektedirler (Dölen, 2009, s ). Edebiyat mektebi ise açılmaması nedeni ile mezun verememiştir. Darülfünun-ı Sultanî nin kapanmasının ardından yılları arasında Maarif Nâzırı olan Mansurîzâde Mustafa Paşa tarafından Darüfünun un yeniden açılabilmesi için çalışmalar yapılmışsa da başarılı olunamamıştır. Yaklaşık yirmi yıla yakın bir süre Darülfünun kurulması düşüncesi gündemde yer almamıştır (Dölen, 2009, s.159). Darülfünun-ı Sultanî nin sonu konusunda Ekmeleddin İhsanoğlu aşağıdaki değerlendirmeyi yapmaktadır: 1881 yılında Hukuk Mektebi mezun verirken Turuk ve Maâbir Mektebi mezun vermemiştir yılı ve sonrasında bu mektep veya Dârülfünun-ı Sultanî hakkında herhangi bilgi veya belgeye rastlanmamıştır. Bu durum Dârülfünun-ı Sultanî nin 1881 yılında kapanmış olabileceğini göstermektedir (Dölen, 2009, s. 159). Buna göre, Turuk ve Maabir mekteplerinin sonunun ne olduğu, nasıl kapatıldığı konusunda açık bir bilgiye ulaşılamamıştır. Bilinen tek gerçek vardır ki o da 1881 yılı sonrasında Darülfünun-ı Sultanî ile ilgili hiçbir kaynağa ulaşılamadığıdır. Darülfünun-ı Sultanî bazı özellikleri ile daha önceki iki başarısız Darülfünun girişiminden farklı bir yere sahiptir. Hukuk, Maabir ve Turuk mektepleri yalnızca 1 kez öğrencilerini mezun etmiş olmasına rağmen planlı ve düzgün çalışmış kurumlardır. Bu dönemde Darülfünun da mesleki eğitim alanına önem verilmiş, dini ilimlerin etkisi en az seviyeye indirilmiştir. Darülfünun a sadece Fransızca bilenlerin alınmak istenmesi büyük bir kargaşa yaratmış böylece Darülfünun un kapıları medreselere kapatılmıştır. Darülfünun dan mezun olan öğrencilerin daha çok gayrimüslimlerden oluşması Darülfünun kurumu ve devlet yetkilileri arasında zıt kutuplaşmaya neden olmuştur. Devletin üst makamlarına gayrimüslimlerin getirilmesi dönemin padişahı tarafından Darülfünun un kapatılmasında önemli bir gerekçe olarak görülmüştür. Bu girişimin diğer girişimlerden en büyük farkı ise Edebiyat şubesinin ortadan kaldırılmasıdır. Dördüncü girişim Darülfünun 14 Ağustos 1900 yılında (Semiz, 2000, s. 651) Darülfünun-ı Şahane ismini alarak 27 maddelik Darülfünun Nizamnamesi ile açılmıştır. Öğretime II. Mahmud türbesine bitişik Mülkiye Mektebi nde başlamıştır. Yönetiminde ise Mülkiye Mektebi Müdürü Recai Efendi görevlendirilmiştir. Darülfünun-ı Şahane üç mektep olarak açılmıştır. Bunlar: Ulûm-ı Âliye-i Diniye, Ulûm-ı Riyaziye ve Edebiyat şubeleridir (Olgun, 2008, s.187). Dördüncü ve son kez açılan Darülfünun u kurma çalışmalarının daha planlı ve dikkatli bir şekilde çalışıldığı görülmektedir. Sait paşa nın girişimlerinin etkisiyle açılan Darülfünun un açılışındaki diğer etken ise Sultan Abdülhamit in zararlı fikirleri kontrol etme düşüncesidir. Darülfünun un açılışında çıkarılan nizamname ile birçok değişiklik yapılmış; idari ve ilmi serbestlik değiştirilerek hükümetin kontrolü artmış, öğrenci sayısına sınırlandırmalar getirilerek öğretimin kontrol altına alınması amaçlanmış, eğitim paralı hale getirilmiştir ve Darülfünun un amacının meslek adamı yetiştirmek olduğu belirtilmiştir Ayrıca Türkiye üniversitelerinde ilk kez merkeziyetçi yönetim Darülfünun-ı Şahane de uygulanmış ve ülkede kesintisiz üniversite eğitimin başlangıcını oluşturmuştur (Olgun, 2008, s ). Darülfünun nizamnamesi ile Darülfünun serbestliği ortadan kalkmıştır. Dönemin sıkı yönetim anlayışı kendini Darülfünun da da göstermiş olup Darülfünun hem idari hem öğrenim alanlarında hükümet kontrolüne alınmıştır. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 62

5 Tablo Birinci girişimde Darülfünunda okutulan dersler (Dölen, 2009, s ) Dersler Ders Saati Edebiyat 4 Fransızca 3 Tarih 3 Coğrafya 2 Mantık 1 Hukuk 1 Resim 1 Fizik 2 Matematik 2 II.Meşrutiyet döneminde İttihat ve Terakki Fırkası zamanında Darülfünun daha çok gelişme kaydetmiştir. Bu dönemde Darülfünun içerisindeki çalışmalar daha disiplinli bir şekilde devam ettirilmeye başlanmıştır. Ders programlarına yeni dersler eklenmesinin yanı sıra bazı bölümler ikiye ayrılmıştır. Darülfünun da yapılan bu ciddi çalışmalar ile bazı kurumlar da birbirine bağlanmıştır. Yapılan bütün bu çalışmalar Darülfünun un niteliği arttırılmak amacı ile yapılmıştır (Olgun, 2008, s.188). Yapılan yenilikler sonucunda Darülfünun a olan talep artmış ve öğrenci sayılarında aşırı artış olmuştur. Bu durum yeni bir Darülfünun binası ihtiyacını ortaya çıkarmış (Olgun, 2008, s ) ve 1913 yılında Darülfünun-ı Osmani İstanbul Darülfünun una dönüştürülmüştür (Semiz, 2000, s.652). Yalnızca erkek öğrencilerin öğrenim alabildiği Darülfünun a 1914 tarihinde Darülfünun binası içinde bir İnas (Kız) Darülfünun u açıldı. Mart- Nisan 1919 da gerçekleştirilen yenilik girişimleri ile kız ve erkek öğrenciler için ders programı ve hocalar konusunda yeni kararlar alınmıştır. Kız ve erkek öğrenciler için ders programlarının aynı hocalarla yapılması ama ders saatlerinin uygulamasının farklı şekilde gerçekleştirilmesi kararı alınmıştır. Bu kararı kabul etmeyen kız öğrenciler erkek öğrencilerle aynı sınıfta öğrenim almaya başladılar (Semiz, 2000, s.653). Böylece Darülfünun da karma eğitimin başladığı görülmektedir Bu durumun sonucu olarak 1914 tarihinde açılmış olan İnas (Kız) Darülfünun u varlığını ancak beş yıl sürdürebilmiş ve ortadan kalkmıştır. Darülfünun la ilgi çalışmalar devam ederken, I. Dünya Savaşı döneminde bazı aksaklıklar meydana gelmeye başlamıştır yılında Almanya ve Macaristan uyruklu profesörlerin Mondros Mütarekesi hükümleri gereğince siyasi nedenlerle Türkiye den ayrılmaları ve askerden dönen öğrencilerin neden olduğu sınıflardaki öğrenci sayısında aşırı artış sorunları ortaya çıkmış bu durum yenilik girişimleri ile Avrupa düzeyinde bir üniversite olması amaçlanan Darüfünun un çalışmalarını olumsuz yönde etkilemiştir. Darülfünun un içerisinde bulunduğu bu olumsuz durumdan kurtulması için çalışmalar yapılmaya başlanmış ve 11 Ekim 1919 tarihinde Darülfünun-ı Osmanî Nizamnamesi hazırlanmıştır. (Semiz, 2000, s. 653). 1 Nisan 1924 tarihinde Darülfünun bağımsız bir konuma gelmiştir. TBMM tarafından hükmî şahsiyet tanınan Darülfünun un yönetiminin ise katma bütçe ile gerçekleştirilmesi kararına varılmıştır.21 Nisan 1924 tarihinde bu kararlar doğrultusunda kabul edilen şekil ve esaslar ile yönetilmeye başlanılmıştır. Yenilik çalışmaları ise yeniden gündeme gelmiş, var olan fakültelere ek olarak yeni fakülteler açılmak istenmiştir. Fakat girişimler yetersiz görülmüş ve daha köklü yenilikler gerçekleştirilmesi maksadıyla Maarif Vekâleti tarafından reddedilmiş (İhsanoğlu, 1993, s.525). Görülüyor ki Darülfünun özerk bir kurum konumuna gelmiştir. Her açılış girişiminde olduğu gibi dördüncü girişimde de çağdaş bir kurum olması amacıyla yenilik çalışmaları yapılmak istenmiş, projeler sunulmuş fakat daha köklü ve geniş ıslahat yapılması amaçlanmıştır. Cenevre Üniversitesi pedagoji profesörü Albert Malche Darülfünun da gerçekleştirilmesi gereken yenilikleri kapsayan bir rapor hazırlaması amacıyla 1930 yılında TBMM tarafından İstanbul a davet edilmiştir. Ders programındaki değişikliklerden çok uygulamaya dikkat çeken bu rapor 29 Mayıs 1932 de hükümete sunulmuştur. Bu gelişmelerden sonunda Darülfünun un kapatılacağına dair haberler çıkmış fakat 9 Ekim 1932 tarihinde bu haberler yalanlanarak doğru olmadıkları belirtilmiştir.(ihsanoğlu, 1993, s.525). Darülfünun un kapatılıp yerine İstanbul Üniversitesi kurulması kararı 5 Mayıs 1933 tarihinde yapılan hükümet toplantısında alınmış olup 31 Mayıs 1933 tarihli TBMM oturumunda Darülfünun a bağlı kuruluşların kaldırılarak İstanbul Üniversitesi nin kurulması kararı alınarak kuruluş görevi Maarif Vekâleti ne verilmiştir (İhsanoğlu, 1993, s.525). Edebiyat Şubesinde Okutulan Dersler Birinci Girişim Maarif-i Umûmiye Nizamnâmesi ne Göre Darülfünun-ı Osmanî de Okutulan Dersler: İlm-i Terkib-i Vücud-ı Insanî, [İnsan beyninin yapısı], İlm-i Ahval-i Nefs [Psikoloji], Mantık, [İlm-i] Maâni [Sözün amaca uygunluğu], Beyân [Söz söyleme(- belagât) ilminin bir bölümü], İlm-i Kelâm [Allah ın birliğini akıl ve mantıkla açıklayan bilim], İlm-i Ahlâk [Ahlâk], Hukuk-ı Tabiiye [Doğal hukuk], İlm-i Tarih, Arabî [Arapça], Farisî [Farsça], Türkî [Türkçe], Fransızca, Yunan lisanı, Lâtin lisanı, Bilumum ümmehât-ı elsînekavâidinin tatbik ve mukayesesine dair Sarf-ı umumî [Bütün esas dillerin gramerlerinin uygulanması ve karşılaştırılmasına ilişkin genel dilbilgisi], İlm-i aruz [Aruz ölçüsü], Tarih-ı Umumî [Genel tarih], İlm-i Âsâr-ı Atîka [Arkeoloji], İlm-i meskûkât [Nümizmatik](Dölen,2009, s.87). Maarif-i umûmiye nizamnâmesi ile okutulması kararlaştırılan derslerle Türk dili ve edebiyatını öğretmekten çok Arapça öğretiminin ön planda olduğu, dinî, ahlâkî, hukukî, tarihî derslerin yer aldığı; Arapça, Farsça ve Fransızcanın öğretilmesi amaçlandığı görülmektedir. Bu kararda dikkat çeken husus, Arabî, Farisî, Fransızca, Yunanca, Lâtince gibi birçok yabancı dil derslerinin yer almasına karışık Türkçeye Türkî dersi adı altında tek ders olarak yer verilmesidir. Fakat nizamnâmede okutulması kararlaştırılan bu dersler okutulmamıştır. Ders olarak Tablo de görüldüğü gibi edebiyat, Fransızca, Tarih, coğrafya, mantık, hukuk, resim, fizik, matematik dersleri okutulmuştur. Derslerin saatlerine bakıldığında edebiyat dersinin yalnızca dört saat olması ve yetersizliği görülmektedir. İkinci girişim Tablo de görüldüğü gibi Edebiyat 1 ve Edebiyat-ı Türkiyye 2 saat olmak üzere toplam 3 saatlik edebiyat Tablo İkinci girişimde okutulan darülfünun dersleri (Dölen, 2009, s.119) Dersler Ders Saati İlm-i Heyet [Astronomi] 2 Edebiyat 1 İlm-i Mevâlid 2 Hikmet-i Tabîiyye [Fizik] 2 Edebiyat-ı Türkiyye 2 Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 63

6 dersi okutulmuştur. Ders sayısı ve saati olarak yetersiz olduğu görülmektedir. Diğer dersler de Türkçe ve edebiyat ile ilgisi olmayan derslerdir. Üçüncü Girişim Darülfünunun açılışıyla ilgili olarak gerçekleştirilen birinci ve ikinci girişimlerde Hukuk, Turuk ve Meâbir ve Edebiyat olmak üzere üç şube mevcut iken Darülfünun bu girişimde yalnızca iki şube olarak açılmış ve edebiyat mektebine yer verilmemiştir. Üstelik eğitim dili olarak Fransızca kabul edilmiş ve bu duruma neden olarak yeteri kadar Türkçe ders kitabının bulunmayışı ve dersleri Türkçe okutacak hocaların bulunmayışı ileri sürülmüştür (Aynî, 2007, s.30). Dördüncü Girişim Tablo te görüldüğü gibi Edebiyat-ı Osmaniye adlı ders 2 saat, Edebiyât-ı Arabîye ve Fârisiye 2 saat ve Edebiyât-ı Franseviye 2 saat olarak okutulmuştur. Arap, Fars ve Fransızca edebiyatlarıyla aynı ağırlıkta yer almıştır. Diğer dersler ise tarih, coğrafya ve arkeoloji ağırlıklıdır. Böyle bir programla Türkçenin ve Türk edebiyatının öğretilmesi mümkün değildir. Tablo te görülen ders yılındaki programda da Edebiyat-ı Osmaniye adlı ders 1 saat, Edebiyât-ı Arabîye ve Fârisiye 2 saat ve Edebiyât-ı Franseviye 2 saat olarak okutulmuştur. Arap, Fars ve Fransızca edebiyatları aynı ağırlıkta kalırken Osmanlı edebiyatı 1 saate düşürülmüştür. Türkçe ve Türk edebiyatı öğretimi adına bir gerilemeden söz edebiliriz. Cumhuriyet döneminde Darülfünun un devamı olarak İstanbul Üniversitesi kurulmuş ve yeniden yapılandırmaya gidilmiştir. Edebiyat Mektebi nin yerine Edebiyat Fakültesi açılmış ve öğretim programları yeniden düzenlenmiştir. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ders programında yer alan dersler ile Darülfünun da okutulan dersleri sayı ve içerik olarak karşılaştırırsak Türkçe lehine çok büyük farklılıklar olduğunu görürüz: Dört yıllık eğitim boyunca Türk dili ve edebiyatıyla ilgili 97 ders okutulmaktadır ve ders kredilerinin toplamı 178 dir ( turkdili/?p=7755). Sonuç Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde medreselerde Türkçenin öğretimine yönelik ders bulunmamakta ve öğretim faaliyetleri ağırlıklı olarak Arapça ile yürütülmekteydi. Bu durum Türkçenin gelişmesini ve yaygınlaşmasını engelleyen ve yavaşlatan hususlardan biridir. Batılı anlamda bir üniversite kurma iddiasıyla açılmış olan Darülfünun un kuruluşundan itibaren gerçekleşen dört girişimde farklı öğretim programları uygulanmıştır. Birinci ve ikinci girişimlerde Türkçe öğretimi için birer ders konulmuş; üçüncü girişimde ise Edebiyat Şubesi tamamen kaldırılmış ve eğitim dilinin Fransızca olması ders kitabı eksikliği ve Türkçe ders verecek hoca bulunmayışı gibi nedenler ileri sürülerek benimsenmiştir. Darülfünun un Fransızca eğitim veren Darülfünun-ı Sultanî ye taşınması ve çeşitli sebepler gösterilerek öğretim dilinin Fransızca haline getirilmesi açıklanması zor bir durumdur. Gerçek sebep parasızlık mıdır, hoca yetersizliği midir yoksa devlet yöneticilerinin bilinçsizliği midir? Bu konu yeterince tartışılmamıştır. Dördüncü girişimde de Türkçenin öğretimine yeteri kadar önem verilmemiştir. Bu gelişmeler, Türkçenin bilim dili olarak gelişmesini engellemeye yönelik bir adım olarak görülebilir. Günümüzde Darülfünun-ı Sultanî nin devamı olarak kurulan Galatasaray Üniversitesi nde eğitim dilinin Fransızca oluşu ve Türkçe öğretimine yönelik bir bölümün yer almayışı aynı yanlış düşüncenin bir devamı sayılabilir. Kaynaklar Akyüz, Y. (2009). Türk eğitim tarihi. (14. baskı). Ankara: Pegem A Yayıncılık. Aynî, M, A. (2007). Darülfünun Tarihi, İstanbul: Kitabevi Dölen, E.(2009). Türkiye üniversite tarihi 1 Osmanlı döneminde darülfünun , İstanbul: İstanbul bilgi üniversitesi yayınları Ergin, M. (1980). Türk dil bilgisi. (5.baskı). İstanbul: Boğaziçi Yayınları Gündoğan, A. (1997). Bilim dili olarak Türkçe, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, s Tablo Darülfünun-ı Şâhâne Edebiyat Şubesi nin Yenilenen ve İki Yıla İndirilen Ders Programı (1902) (Dölen, 2009, s.282) Dersin Adı Birinci Yıl İkinci Yıl Mantık ve Ahlâk 2 2 Edebiyât-ı Osmaniye 1 1 Edebiyât-ı Arabîye ve Fârisiye 2 2 Edebiyât-ı Franseviye 2 2 Tarih-i Osmanî ve Düvel[Osmanlı ve Devletler Tarihi] 2 2 İlm-i Âsâr-ı Atîka [Arkeoloji] 1 1 Usûl-i Terbiye ve Tedrisiye [Pedagoji] - 1 Coğrafya-yıUmûmî, Umranî[Genel ve Ülkeler Coğrafyası], Etnografya 2 2 Toplam Tablo Darülfünun-ı Şâhâne Edebiyat Şubesi nin Ders Yılındaki Ders Programı (Dölen, 2009, s.283) Dersin Adı Birinci Yıl İkinci Yıl Üçüncü Yıl Mantık ve Ahlâk Edebiyât-ı Osmaniye[Osmanlı Edebiyatı] Edebiyât-ı Arabiye ve Farisiye [ Arap ve Fars Edebiyatı] Edebiyât-ı Franseviye[Fransız Edebiyatı] Tarih-i Osmanî ve Düvel[Osmanlı ve Devletler Tarihi] İlm-i Âsâr-ı Atîke [Arkeoloji] Usûl-i Terbiye ve Tedris [ Pedagoji] Coğrafya-yıUmûmî, Osmanî, Umranî[Genel, Osmanlı ve Bayındırlık Coğrafyası] Toplam Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 64

7 İhsanoğlu, E. (1993). Darülfünûn. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi c.8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s Karasar, N. (1995). Bilimsel araştırma yöntemi, (7. baskı). Ankara: Araştırma Eğitim Danışmanlık Ltd Olgun, K. (2008). II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Basınında bir Eğitim Kurumu Olarak Darülfünun ( ) (Basılmamış Doktora Tezi), Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sarıtosun, N. (1995). Bilim ve öğretim dili olarak Türkçe. İstanbul: Teknik Üniversitesi Yayınları Semiz, Y. (2000). Osmanlı Devletinde Üniversite Darülfünun, Konya, Uluslar Arası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi Türk Dili ve Edebiyatı Lisans Ders Programı, Alıntı yapıldığı tarih: , Uysal, Ş. (2007). Eğitim araştırmalarında yöntem, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, c. 7, sayı: 1. Vargelen, H. (2012). Bilim dili olarak Türkçe. Gazi Üniversitesi Türkçe Araştırmaları Akademik Öğrenci Dergisi s Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 65