TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş.

Transkript

1 TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. TARIMSAL ÜRÜNLERDE TÜRKİYE AB ARASINDA DIŞ TİCARETİN ANALİZİ, ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET VE REKABET GÜCÜ B. Ali EŞİYOK Kd. Uzman ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ Haziran 2005 ANKARA

2 ISBN X / Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. B. Ali EŞİYOK Kd. Uzman Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Araştırma Müdürlüğü İzmir Cad. No: 35 Kızılay/ANKARA Tel: (0312) (0312) Fax: (0312) Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Matbaasında Basılmıştır. 1

3 İÇİNDEKİLER TABLO DİZİNİ v-vii SUNUŞ 1 Giriş 2 I.TARIM SEKTÖRÜNÜN DIŞ TİCARET İÇERİSİNDEKİ YERİ 3 I.1. Tarımsal İhracat 3 I.2.Tarımsal Ürün İhracatının Yüzde Dağılımı 4 I.3.Tarımsal Ürün İhracat Artış Hızları 5 I.4.Tarımsal Ürünler İthalatı 6 I.5.Tarımsal İthalatın Sektörel Payları 7 I.6.Tarımsal Ürün İthalat Artış Hızları 8 I.7.Tarımsal Ürünlerde İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 9 I.8.Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 10 I.9.Tarımsal Girdilere Dayalı Sektörlerin Toplam İmalat Sanayi İhracatı İçerisindeki Payı 11 II.TÜRKİYE-AB ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN ANALİZİ 14 II.1.Türkiye nin Dış Ticaretinde Dünya ve AB(15) 14 II.2.Türkiye nin AB ne Yönelik İhracatının Mal Grupları İtibariyle Dağılımı 15 II.3.Türkiye nin Mal Grupları İtibariyle Toplam İhracatı 16 II.4.Türkiye nin Mal Grupları İtibariyle AB den İthalatı 17 II.5.Türkiye nin Mal Grupları İtibariyle Toplam İthalatı 17 II.6.Türkiye nin AB Ülkelerine Yönelik İhracatı 18 II.7.Sektörel İhracatının Yapısı:Toplam Olarak 19 II.8.Türkiye nin AB (15) Ülkelerinde Yaptığı İthalattın Sektörel Yapısı 20 II.9.Türkiye nin Sektörel Düzeyde Toplam İthalatı 22 III. TÜRKİYE NİN AB(15) NE YÖNELİK TARIMSAL DIŞ TİCARETİNİN ANALİZİ 22 III.1. Türkiye nin AB Ülkelerine Yönelik Tarımsal Ürün İhracatı 22 III.2. AB ne Yönelik İhracatın Yüzde Dağılımı 23 III.3.Tarımsal Ürün İhracat Artış Hızları 24 III.4.Türkiye nin AB(15) ne Yönelik İthalatının Analizi 24 III.5. İthalat Artış Hızları 26 III.6.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 27 III.7.Dış Ticaret Dengesi 27 IV. TÜRKİYE NİN AB ÜLKERİNE KARŞI DIŞ TİCARET PROFİLİ VE REKABET 28 GÜCÜ:ÜLKE ANALİZLERİ IV.1.ALMANYA 29 IV.1.1.Tarımsal Ürün İhracatı 29 IV.1.2.İthalat 30 IV.I.3.Dış Ticaret Dengesi 31 IV.1.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 32 IV.1.5.Rekabet Gücü 32 IV.2.AVUSTURYA 33 IV.2.1.İhracat 33 IV.2.2.İthalat 34 IV.2.3.Dış Ticaret Dengesi 35 IV.2.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 35 IV.2.5.Rekabet Gücü 36 IV.3.BELÇİKA-LÜKSEMBURG 37 IV.3.1.İhracat 37 IV.3.2.İthalat 37 IV.3.3.Dış Ticaret Dengesi 38 IV.3.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 39 IV.3.5.Rekabet Gücü 39 IV.4. DANİMARKA 40 2

4 IV.4.1.İhracat 41 IV.4.2.İthalat 41 IV.4.3.Dış Ticaret Dengesi 42 IV.4.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 42 IV.4.5.Rekabet Gücü 43 IV.5.FİNLANDİYA 44 IV.5.1.İhracat 44 IV.5.2.İthalat 45 IV.5.3.Dış Ticaret Dengesi 46 IV.5.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 47 IV.5.5.Rekabet Gücü 47 IV.6.FRANSA 48 IV.6.1.İhracat 48 IV.6.2.İthalat 49 IV.6.3.Dış Ticaret Dengesi 49 IV.6.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 50 IV.6.5.Rekabet Gücü 51 IV.7. HOLLANDA 52 IV.7.1.İhracat 52 IV.7.2.İthalat 53 IV.7.3.Dış Ticaret Dengesi 54 IV.7.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 54 IV.7.5.Rekabet Gücü 55 IV.8. İNGİLTERE 56 IV.8.1.İhracat 56 IV.8.2.İthalat 57 IV.8.3.Dış Ticaret Dengesi 58 IV.8.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 59 IV.8.5.Rekabet Gücü 60 IV.9.İRLANDA 61 IV.9.1.İhracat 61 IV.9.2.İthalat 61 IV.9.3.Dış Ticaret Dengesi 62 IV.9.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 62 IV.9.5.Rekabet Gücü 63 IV.10.İSPANYA 64 IV.10.1.İhracat 64 IV.10.2.İthalat 64 IV.10.3.Dış Ticaret Dengesi 65 IV.10.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 66 IV.10.5.Rekabet Gücü 67 IV.11.İSVEÇ 67 IV.11.1.İhracat 67 IV.11.2.İthalat 68 IV.11.3.Dış Ticaret Dengesi 69 IV.11.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 70 IV.11.5.Rekabet Gücü 70 IV.12.İTALYA 71 IV.12.1.İhracat 71 IV.12.2.İthalat 72 IV.12.3.Dış Ticaret Dengesi 73 IV.12.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 73 IV.12.5.Rekabet Gücü 74 IV.13.PORTEKİZ 75 IV.13.1.İhracat 75 IV.13.2.İthalat 76 3

5 IV.13.3.Dış Ticaret Dengesi 77 IV.13.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 77 IV.13.5.Rekabet Gücü 78 IV.14.YUNANİSTAN 79 IV.14.1.İhracat 79 IV.14.2.İthalat 79 IV.14.3.Dış Ticaret Dengesi 80 IV.14.4.İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 81 IV.14.5.Rekabet Gücü 81 V.TÜRKİYE-AB (15) ARASINDA DIŞ TİCARETİN GELİŞİMİ, ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET VE 82 REKABET GÜCÜ:TOPLU OLARAK V.1.Tarımsal Ürün İthalatı 82 V.2.İthalat Payları 83 V.3.İhracat Payları 85 V.4.Dış Ticaret Dengesi 86 V.5.İhracattın İthalatı Karşılama Oranı 87 V.5.1.İhracat Artış Hızları, İhracat Artışların Standart Sapmaları ve Yıllık Ortalama 88 İhracat Artış Hızları VI. TARIM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ 90 VI.1.Türkiye nin Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 91 VI.2.Türkiye nin AB Karşısında Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 91 VII.ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET 92 VII.1.Türkiye-AB Arasında Endüstri-İçi Ticaret 96 VIII.YILLIK ORTALAMA DEĞERLERE VE ÜLKELERE GÖRE TÜRKİYE İLE AB ARASINDA 97 REKABET GÜCÜ VE DIŞ TİCARET DENGESİ VIII.1.Türkiye nin Tarımsal Ürünlerde AB Karşısındaki Rekabet Gücü 101 VIII.1.1.Tarımsal Ürünler 101 VIII.1.2.Gıda Maddeleri 101 VIII.1.3.Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri 101 VIII.1.4.Hububat ve Mamulleri 101 VIII.1.5.Meyve,sebze ve Mamulleri 102 VIII.1.6.Tabii Bal, Şeker ve Mamulleri 102 VIII.1.7.Hayvan Yemleri 102 VIII.1.8.Diğer Gıda Maddeleri 102 VIII.1.9.İçkiler, Tütün ve Mamulleri 102 VIII.1.10.Alkollü ve Alkolsüz İçkiler 102 VIII.1.11.Tütün ve Mamulleri 102 VIII.1.12.Hayvansal ve Bitkisel Yağlar ve Mumlar 103 VIII.1.13.Yağlı Tohumlar ve Meyveler 103 VIII.1.14.Tarımsal Ham Maddeler 103 VIII.1.15.Deri, Kösele ve Ham Postalar 103 VIII.1.16.Tabii, Sentetik ve Rejenere Kauçuk 103 VIII.1.17.Odun Hamuru ve Kağıt Döküntüleri 103 VIII.1.18.Dokumaya Elverişli Lifler ve Döküntüleri 103 VIII.1.19.Bitkisel ve Hayvansal Diğer Ham Maddeler 104 VIII.2.Türkiye-AB Arasında Sektörel Düzeyde Dış Ticaret Dengesi 104 VIII.2.1.Tarımsal Ürünler 104 VIII.2.2.Gıda Maddeleri 104 VIII.2.3.Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri 104 VIII.2.4.Canlı Hayvanlar 104 VIII.2.5.Hububat ve Mamulleri 104 VIII.2.6.Meyve, Sebze ve Mamulleri 105 VIII.2.7.Tabii Bal, Şeker ve Mamulleri 105 VIII.2.8.Hayvan Yemleri 105 VIII.2.9.Diğer Gıda Maddeleri 105 VIII.2.10.İçkiler, Tütün ve Mamulleri 105 VIII.2.11.Alkollü ve Alkolsüz İçkiler 105 4

6 VIII.2.12.Tütün ve Mamulleri 105 VIII.2.13.Hayvansal ve Bitkisel Yağlar ve Mumlar 106 VIII.2.14.Yağlı Tohumlar ve Meyveler 106 VIII.2.15.Tarımsal Ham Maddeler 106 VIII.2.16.Deri, Kösele ve Ham Postlar 106 VIII.2.17.Tabii Mantar ve Yuvarlak Ağaçlar 106 VIII.2.18.Odun Hamuru ve Döküntüleri 106 VIII.2.19.Dokumaya Elverişli Lifler ve Döküntüleri 106 VIII.2.20.Bitkisel ve Hayvansal Diğer Ham Maddeler 107 IX.TÜRKİYE-AB ARASINDAKİ TARIMSAL ÜRÜNLERDE DIŞ TİCARET VE REKABET 108 GÜCÜ:TESPİTLER VE POLİTİKA ÖNERİLERİ Kaynakça 140 5

7 Sayfa No TABLO DİZİNİ Tablo 1:Tarımsal Ürün İhracatı ve Toplam İhracat İçerisindeki Payı (ISIC Rev.3). 4 Tablo 2:Tarımsal Ürün İhracatının Dağılımı (%) 5 Tablo 3:Tarımsal Ürünlerde Yıllık, Ortalama İhracat Artış Hızları ve Standart Sapma Değerleri 6 (ISIC.Rev.3) Tablo 4 :Tarım Ürünleri İthalatının Alt Sektörler İtibariyle Dağılımı (Milyon ABD $) (ISIC, Rev.3) 7 Tablo 5:Tarım Ürünleri İthalatının Alt Sektörler İtibariyle Dağılımı (%) (ISIC, Rev.3) 8 Tablo 6:Tarımsal Ürünlerde İthalatın Yıllık, Ortalama Artış Hızları ve Standart Sapma Değerleri 9 Tablo 7:Tarımsal Ürünlerde İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (%) 10 Tablo 8:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi (Milyon Dolar) 11 Tablo 9:Tarımsal Girdilere Dayalı Sanayiinin İhracat Değerleri (Milyon Dolar) 12 Tablo 10:Tarımsal Girdilere Dayalı Sektörel İhracatın Toplam İhracat İçersindeki Payı(%) 13 Tablo 11:Türkiye nin Dış Ticaretinde Dünya ve AB nin (15) Önemi 14 Tablo 12:Türkiye nin AB(15) Ülkelerine ve Dünyaya Yönelik İhracat ve İthalat Artış Hızları ve Standart 15 Sapma Değerleri Tablo 13:Türkiye nin AB ne Yönelik İhracatının Mal Grupları İtibariyle Dağılımı 16 Tablo 14:Türkiye nin Dünyaya Yönelik İhracatının Yatırım, Ara Malı ve Tüketim Malları İtibariyle Dağılımı 16 Birim: (Milyon Dolar) Tablo 15:Türkiye nin AB(15) Ülkelerinde Yaptığı İthalatın Mal Grupları İtibariyle Dağılımı 17 Tablo 17:Türkiye nin Toplam İthalatının Mal Grupları İtibariyle Dağılımı 18 Tablo 18:Türkiye nin AB(15) Ülkelerine Yönelik İhracatında Belli Başlı Sektörler Birim:Milyon Dolar. 19 Tablo 19:Türkiye nin Toplam İhracatının Sektörel Yapısı (Milyon Dolar) 20 Tablo20:Türkiye nin AB (15) Ülkelerinde Yaptığı İthalatın Sektörel Yapısı 21 Tablo 21:Türkiye nin Toplam İthalatının Sektörel Yapısı (Milyon Dolar) 22 Tablo 22:Türkiye nin AB ne (15) Yönelik Tarımsal Ürün İhracattı 23 Tablo 23:Türkiye'nin AB (15)'ne Yönelik Tarımsal Ürün İhracatının Dağılımı (%) 23 Tablo 24:Türkiye'nin AB (15)'ne Yönelik Tarımsal Ürün İhracatı Artış Hızları(%) 24 Tablo 25:AB (15)' den Yapılan Tarımsal İthalat 25 Tablo 26:AB (15)'den Yapılan Tarımsal İthalatın Ülke Düzeyinde Dağılımı(%) 26 Tablo 27:AB (15)' den Yapılan Tarımsal İthalat Artış Hızları 26 Tablo 28:AB (15)'ne Yönelik Tarımsal Ürün İhracatının İthalatı Karşılama Oranı(%) 27 Tablo 29:Türkiye-AB Arasında Dış Ticaret Dengesi 28 Tablo 30:Tarımsal Ürün İhracatı 29 Tablo 31:Almanya dan Yapılan Tarımsal Ürün İthalattı 30 Tablo 32:Türkiye-Almanya Arasında Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 31 Tablo 33:Türkiye nin Almanya ya Karşı Tarımsal Ürünlerde İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (X/M) 32 Tablo 34: Türkiye nin Almanya ya Karşı Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü (RCA Değerleri) 32 Tablo 35:Tarımsal Ürünlerde İhracat 33 Tablo 36:Tarımsal Ürünlerde İthalat 34 Tablo 37:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 34 Tablo 38:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalatı Karşılama Oranı 35 Tablo 39:Türkiye nin Avusturya ya Karşı Tarımsal Rekabet Gücü 36 Tablo 40:Tarımsal Ürün İhracattı 37 Tablo 41:Tarımsal Ürün İthalattı 37 Tablo 42: Dış Ticaret Dengesi 38 Tablo 43:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalatı Karşılama Oranı 39 Tablo 44:Rekabet Gücü 40 Tablo 45:Tarımsal Ürünler İhracatı 41 Tablo 46:Tarımsal Ürünler İthalatı 41 Tablo 47:Dış Ticaret Dengesi 42 Tablo 48:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalattı Karşılama Oranı 43 Tablo 49:Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 44 Tablo 50:Tarımsal Ürünler İhracatı 44 Tablo 51:Tarımsal Ürünlerde İthalat 45 6

8 Tablo 52:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 46 Tablo 53:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalatı Karşılama Oranı 46 Tablo 54:Türkiye nin Tarımsal Ürünlerde Finlandiya ya Karşı Rekabet Gücü 54 Tablo 55:Tarımsal Ürünler İhracatı 55 Tablo 56:Tarımsal Ürünler İthalattı 56 Tablo 57:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 49 Tablo 58:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalatı Karşılama Oranı 50 Tablo 59:Türkiye'nin Tarımsal Ürünlerde Fransa'ya Karşı Rekabet Gücü(RCA Değerleri) 51 Tablo 60:Tarımsal Ürünler İhracatı 52 Tablo 61:Tarımsal Ürünler İthalattı 52 Tablo 62:Dış Ticaret Dengesi 53 Tablo 63:İhracattın İthalattı Karşılama Oranı 54 Tablo 64: Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 55 Tablo 65:Tarımsal Ürünler İhracattı 56 Tablo 66:Tarımsal Ürünler İthalatı 57 Tablo 67:Tarımsal Ürünler Dış Ticaret Dengesi 58 Tablo 68:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalattı Karşılama Oranı 58 Tablo 69:Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 59 Tablo 70:Tarımsal Ürünler İhracattı 60 Tablo 71:Tarımsal Ürünler İthalattı 60 Tablo 72:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 61 Tablo 73:İhracattın İthalatı Karşılama Oranı 62 Tablo 74:Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 62 Tablo 75:Tarımsal Ürünlerde İhracat 63 Tablo 76:Tarımsal Ürünlerde İthalat 64 Tablo 77:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 65 Tablo 78:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalattı Karşılama Oranı 65 Tablo 79:Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 66 Tablo 80:Tarımsal Ürünlerde İhracat 67 Tablo 81:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 68 Tablo 82:İhracattın İthalattı Karşılama Oranı 69 Tablo 83:Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 70 Tablo 84:Tarımsal Ürünlerde İhracat 71 Tablo 85:Tarımsal Ürünlerde İthalat 71 Tablo 86:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 72 Tablo 87:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalatı Karşılama Oranı 73 Tablo 88:Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 74 Tablo 89:Tarımsal Ürünlerde İhracat 75 Tablo 90:Tarımsal Ürünlerde İthalat 75 Tablo 91:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 76 Tablo 92:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalattı Karşılama Oranı 77 Tablo 93:Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 77 Tablo 94:Tarımsal Ürünlerde İhracat 78 Tablo 95:Tarımsal Ürünlerde İthalat 79 Tablo 96:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi 79 Tablo 97:Tarımsal Ürünlerde İhracattın İthalattı Karşılama Oranı 80 Tablo 98:Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 81 Tablo 99:Türkiye nin AB de (15)Tarımsal Ürün İthalatı 82 Tablo 100:Türkiye nin AB den Tarımsal Ürünler İthalatı (Yüzde Paylar) 83 Tablo 101:Türkiye nin AB(15) Ülkelerine Yönelik Sektörel İhracat Değerleri 84 Tablo 102:Türkiye nin AB(15) Ülkelerine Yönelik İhracat Payları(%) 85 Tablo 103:Türkiye-AB(15) Ülkeleri Arasında Dış Ticaret Dengesi 86 Tablo 104:Türkiye-AB(15)Arasında İhracatın İthalatı Karşılama Oranı(X/M) 87 Tablo 105:İhracat Artış Hızları, Standart Sapmaları ve Yıllık Ortalama Artış Hızları(YOAH) 88 Tablo 108:Türkiye nin Tarımsal Ürünlerde Rekabet Gücü 90 Tablo 109:Tarımsal Ürünlerde Türkiye nin Rekabet Gücü:Simgesel Gösterim 90 7

9 Tablo 110:Türkiye nin Tarımsal Ürünlerde AB(15) Karşısında Rekabet Gücü 91 Tablo 111:Türkiye nin Tarımsal Ürünlerde Endüstri-İçi Ticareti 93 Tablo 112:Türkiye nin Tarımsal Ürünlerde Endüstri-İçi Ticareti (Simgesel Gösterim) 94 Tablo 113:Türkiye-AB (15) Arasındaki Endüstri-İçi Ticaret 95 Tablo 114:Türkiye nin Tarımsal Ürünlerde AB Karşısındaki Rekabet Gücü (RCA Değerleri) 97 (Yıllık Ortalama İndeks Değerleri)( Dönemi) Tablo 115:Türkiye-AB(15)Ülkeleri Arasında Rekabet Gücünün Gelişimi(RCA) 98 Tablo 116:Türkiye-AB Ülkeleri Arasında Dış Ticaret Dengesi (X-M) (Yıllık Ortalama Değerler) 99 ( ) 8

10 SUNUŞ Ülkemizde tarım sektörü büyük potansiyele sahip olup, kalkınma sürecine bir çok parametre yoluyla katkıda bulunmaktadır: Tarım sektörünün hâlâ çalışan nüfusun önemli bir bölümüne istihdam sağlaması, ülke nüfusunun zorunlu gıda maddeleri ihtiyacını karşılaması, sanayi sektörünün girdi ihtiyacını karşılaması, sanayi ürünleri için talep yaratması, ticarete konu olan ürünler yoluyla ihracata katkıda bulunarak ödemeler dengesi üzerinde etkide bulunması, ulusal gelirin önemli bir bileşeni olması, göreli fiyatlar yoluyla sanayi birikimini desteklemesi gibi bir çok işlevi yerine getirerek ülke kalkınmasına önemli katkıda bulunmaktadır. Bu bağlamda tarım sektörünün kalkınmaya olan katkısı dikkatle ele alınıp, iktisat politikalarının bu perspektif içerisinde de değerlendirilmesi gerekmektedir. Ülkemizin tarımsal ürünlerde AB ülkeleri karşısında rekabet gücü başta olmak üzere, dış ticaret parametrelerine ilişkin analizi içeren bu çalışma, Türkiye nin 3 Ekim de başlayacak olan müzakerelere (kuşkusuz tarım müzakerelerine) ve daha genel olarak da Türkiye nin bu sektörün uzun dönemdeki rekabet gücünü artırmaya yönelik politikalarına katkı yapması ölçüsünde amacına ulaşmış olacaktır. 9

11 Giriş 1 Bu çalışma tarım sektörü üzerine yaptığımız üç ciltlik çalışmanın üçüncü cildini oluşturmakta 2 olup, çalışmanın temel konusunu Türkiye-Avrupa Birliği ülkeleri arasındaki dış ticaretin analizi ve Türkiye nin tarımsal ürünlerdeki rekabet gücü oluşturmaktadır. Bilindiği üzere Türkiye ile AB arasında 2005 yılının Ekim ayında müzakerelere başlama kararı alınmış olup, AB ile yapılacak müzakerelerden biri de tarım sektörüne ilişkin olup, Türkiye nin sektörel düzeyde gerçekleştireceği en çetin müzakerelerin başında tarım sektörünün geleceği konusunda toplumda genel bir konsensüs bulunmaktadır. AB ülkeleri sanayi sonrası ekonomi özellikleri taşıyan, güçlü rekabet gücüne sahip merkez ülkelerden oluşmaktadır. Benzer bir durum tarım sektörü için de geçerlidir. İleri teknoloji kullanımına dayalı (dolaysıyla yüksek verimlilik düzeyine sahip) AB ülkeleri aynı zamanda tarım sektörüne yönelik geçmiş yıllarda önemli boyutlara varan destekleme politikaları uygulamıştır. Hızlı verimlilik ve yüksek boyutlara varan destekleme politikaları sonucunda AB ülkeleri kendi ulusal ihtiyaçlarının çok üzerinde bir üretim fazlasına ulaşmış, bu üretim fazlasını az gelişmiş ülke piyasalarına yöneltmiştir. Bu çalışmada Türkiye nin tarımsal ürünlerde AB ülkeleri karşısındaki rekabet gücü başta olmak üzere tarımsal ihracat, ithalat, ihracattın ithalatı karşılama oranı, dış ticaret dengesi, endüstri-içi ticaret gibi parametrelerin analizi hedeflenmektedir. Bu analizler sonucunda Türkiye nin tarımsal ürünlerde AB karşısındaki göreli durumu detaylı olarak ortaya konacak, böylelikle Türkiye nin bu sektöre ilişkin alması gerekli önlemler, politika önerileri kapsamında incelenecektir. Türkiye nin tarımsal ürünlerde AB karşısında başta dış ticaret olmak üzere rekabet gücündeki gelişmelerin ele alındığı bu çalışma dokuz bölüm altında incelenmiştir. Birinci bölümde tarım sektörünün dış ticaret içerisindeki yeri incelenirken, ikinci bölümün konusunu Türkiye-AB arasındaki dış ticaretin analizi oluşturmaktadır. Tarımsal ürünlerde Türkiye-AB arasında dış ticaretin analizi üçüncü bölümde analiz 1 Türkiye nin sanayi sektöründe AB karşısındaki rekabet gücünü ve dış ticaretin analizini kapsayan bir sektörel analiz Araştırma Müdürlüğünde halen sürdürülmektedir. 10

12 edilirken, Türkiye nin AB karşısındaki rekabet gücü ve dış ticaret analizi ülkeler düzeyinde seçilmiş parametreler ekseninde incelenmektedir. Türkiye-AB arasındaki endüstri-içi ticaret, rekabet gücü, dış ticaret gibi değişkenlerin analizi sektörel düzeyde ve toplulaştırılmış olarak beşinci bölümde incelenmektedir. Tarım sektörünün rekabet gücündeki gelişmeler AB ve toplam olarak altıncı bölümde analiz edilirken, endüstri-içi ticaretteki gelişmeler AB ve toplam ayrımı ekseninde yedinci bölümün konusunu oluşturmaktadır. Yıllık ortalama değerlere ve ülkelere göre Türkiye ile AB arasında rekabet gücündeki gelişmeler ve dış ticaret dengesi analizi sekizinci bölümde analiz edilirken dokuzuncu ve son bölümde çalışmanın bulguları değerlendirilerek, çözüm önerilerine yer verilmiştir. I.TARIM SEKTÖRÜNÜN DIŞ TİCARET İÇERİSİNDEKİ YERİ Bu bölümde tarım sektörünün dış ticaret içerisindeki yeri ele alınıp analiz edilecektir. Bunun için tarımsal ihracat, tarımsal ithalat, İhracatın ithalatı karşılama oranı, dış ticaret dengesi, ithalat ve ihracat parametrelerinin artış hızları, tarım sektörünün rekabet gücü ve endüstri-içi ticaret gibi parametrelerin analizinden yararlanıyoruz. I.1. Tarımsal İhracat Tablo 1 incelendiğinde, tarımsal ürün ihracatının toplam ihracat içerisindeki göreli payının döneminde önemli ölçüde düştüğü görülmektedir: 1996 yılında tarımsal ihracatın toplam ihracat içerisindeki payı %21,3 iken, 2003 yılında %11,1 e gerilediği anlaşılmaktadır. Türkiye nin tarımsal ürün ihracatı değer olarak ifade edildiğinde, 1996 yılında 4,9 milyar dolar olan ihracat değeri 1997 ve 1998 yıllarında göreli olarak artmış, ancak 1999, 2000 ve 2001 yıllarında düşerken, 2003 yılında 5,2 milyar dolar ile 1997 düzeyinin gerisinde kalmıştır. Tarımsal ürün ihracatı içerisinde 2003 yılı itibariyle 2,5 milyar dolar değer ile meyve, sebze ve mamulleri ihracatının payı ilk sırada yer almaktadır. Bu alt sektörü gene 2003 yılı itibariyle 718 milyon dolar ile diğer gıda maddeleri, 419 milyon dolar ile tütün ve mamulleri izlemektedir. Tütün ve mamulleri alt sektöründe 1996 yılında 638 milyon dolar olan ihracat düzeyinin 2003 yılında 419 milyon dolara gerileyerek önemli ölçüde düştüğü görülmektedir. Hububat ve mamulleri ile canlı hayvanlar kalemindeki ihracat düşüşleri de oldukça dikkat çekicidir. 2 Bkz. Eşiyok (2004a;2004b). 11

13 Tablo 1:Tarımsal Ürün İhracatı ve Toplam İhracat İçerisindeki Payı (ISIC Rev.3). Birim:Milyon $ TARIMSAL ÜRÜNLER i-gıda Maddeleri (0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri (00) Canlı hayvanlar (04) Hububat ve mamulleri (05) Meyva, sebze ve mamulleri (06) Tabii bal, şeker ve mamulleri (08) Hayvan yemleri (01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Mad (1) İçkiler, tütün ve mamulleri (11) Alkollü ve alkolsüz içkiler (12) Tütün ve mamulleri (4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar (22) Yağlı tohumlar ve meyvalar ii-tarımsal Ham maddeler (21) Deri, kösele ve ham postlar (23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk (24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar (25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri (26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri (29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham mad Toplam İhracat Tarımsal İhracat/Toplam İhracat(%) 21,3 20,8 18,7 16,7 13,9 13,9 11,2 11,1 Kaynak:Dünya Ticaret Örgütü(WTO) verilerinden hareketle kendi hesaplamalarımız. I.2.Tarımsal Ürün İhracatının Yüzde Dağılımı Tarımsal ürün ihracatının yüzde dağılım kompozisyonu incelendiğinde, gıda maddeleri ihracatının temel sektör olarak öne çıktığı, tarımsal hammadde ihracatının marjinal düzeyde kaldığı anlaşılmaktadır yılı itibariyle toplam tarımsal ürün ihracatı içerisinde gıda maddeleri ihracatının payı % 90,1 iken, tarımsal hammadde ihracatının payı % 9,9 ile sınırlı kalmıştır. Türkiye nin tarımsal ürün ihracatı içerisindeki en temel sektör meyve, sebze ve mamulleri olup, döneminde ortalama payı % 47,5 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu sektörü % 11,2 ile tütün ve mamulleri izlerken, %11,3 ile diğer gıda maddeleri sektörü izlemiştir. Hububat ve mamullerinin toplam tarımsal ürün ihracatı içerisindeki payında zaman içerisinde azalma görülmekte olup, dönemindeki yıllık ortalama payı % 9,4 olarak tespit edilmiştir (Tablo 2). Tarımsal hammaddeler ihracatında en temel kalemi dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri oluşturmakta olup, bu alt sektörün döneminde tarımsal ihracat içerisindeki payı % 5,2 olarak gerçekleşmiştir. Başka bir ifadeyle, döneminde Türkiye nin gerçekleştirdiği tarımsal ürün ihracatı içerisinde gıda maddelerinin payı %91,9 iken, tarımsal hammaddelerinin payı %8,1 düzeyinde kalmıştır. 12

14 Tablo 2:Tarımsal Ürün İhracatının Dağılımı (%) 1996 Ortalama 1- TARIMSAL ÜRÜNLER i-gıda Maddeleri 92,1 93,8 92,8 91,9 91,9 91,9 90,5 90,1 91,9 (0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri 71,9 74,6 74,6 71,8 75,0 76,3 76,9 75,0 74,5 (00) Canlı hayvanlar 1,7 1,5 0,9 0,3 0,1 1,0 0,8 0,2 0,8 (04) Hububat ve mamulleri 10,3 11,6 11,5 8,5 10,5 7,5 7,4 7,8 9,4 (05) Meyva, sebze ve mamulleri 44,8 45,1 46,7 48,0 47,1 49,3 50,9 48,8 47,6 (06) Tabii bal, şeker ve mamulleri 4,3 4,9 4,6 4,9 6,2 7,9 4,5 4,3 5,2 (08) Hayvan yemleri 0,3 0,1 0,1 0,1 0,3 0,6 0,3 0,3 0,3 (01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Mad. 10,6 11,3 10,9 10,0 10,8 10,0 13,1 13,7 11,3 (1) İçkiler, tütün ve mamulleri 15,0 13,8 12,8 13,6 13,7 10,8 10,5 9,3 12,4 (11) Alkollü ve alkolsüz içkiler 2,1 1,3 1,1 0,9 1,0 0,8 1,0 1,3 1,2 (12) Tütün ve mamulleri 12,9 12,5 11,7 12,7 12,7 10,0 9,5 8,0 11,2 (4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar 4,7 5,0 4,7 5,8 2,6 4,2 2,4 4,8 4,3 (22) Yağlı tohumlar ve meyvalar 0,5 0,5 0,6 0,8 0,6 0,7 0,7 0,9 0,7 ii-tarımsal Ham maddeler 7,9 6,2 7,2 8,1 8,1 8,1 9,5 9,9 8,1 (21) Deri, kösele ve ham postlar 0,1 0,1 0,4 0,2 0,7 0,7 0,8 0,6 0,5 (23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk 0,3 0,2 0,2 0,2 0,3 0,1 0,1 0,1 0,2 (24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar 0,4 0,6 0,6 0,5 0,4 0,9 0,9 0,4 0,6 (25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 (26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri 5,6 3,9 4,3 5,2 5,1 5,0 5,7 6,9 5,2 (29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham mad. 1,6 1,5 1,7 1,8 1,7 1,3 1,9 1,9 1,7 I.3.Tarımsal Ürün İhracat Artış Hızları Türkiye nin tarımsal ürünlerdeki ihracat artış hızlarını gösteren Tablo 3 verileri incelendiğinde, döneminde ortalama ihracat artışının en hızlı gerçekleştiği sektörlerin başında; hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar, yağlı tohumlar ve meyveler, hayvan yemleri, deri kösele ve ham postlar, odun hamuru ve kağıt döküntüleri gelmektedir. Ancak anılan bu sektörlerin Türkiye nin toplam tarımsal ihracatı içerisinde önemli bir paya sahip olmamaları nedeniyle bu performans önemli bir gelişme olarak görülmemelidir. Kaldı ki, bu ürünlerdeki ihracat artışı sürekli olmamış, bir yılda yaşanan hızlı artış sayesinde ortalama ihracat artışının yüksek gözükmesine neden olmuştur. Nitekim bu kalemlerdeki ihracat dalgalanması Tablonun son sütununda gösterilen standart sapma değerlerinin oldukça yüksek gerçekleşmesinde de rahatlıkla izlenebilmektedir. Tarımsal ürünler içerisinde esas ağırlığa sahip meyve, sebze ve mamulleri ihracatının artış hızı incelendiğinde % 3 gibi oldukça sınırlı bir artışın gerçekleştiği görülmektedir. Diğer önemli iki kalem olan tütün ve mamulleri ihracat artış hızı ele alınan dönem içerisinde ortalama olarak %5,4 gerilerken, diğer gıda maddelerindeki ortalama ihracat artış hızı %6,2 ile göreli olarak daha yüksek gerçekleşmiştir. 13

15 Tablo 3:Tarımsal Ürünlerde Yıllık, Ortalama İhracat Artış Hızları ve Standart Sapma Değerleri (ISIC.Rev.3) Orta. S.Sap. 1- TARIMSAL ÜRÜNLER 10,5-7,6-12,1-13,2 12,8-6,8 29,7 1,9 16,1 i-gıda Maddeleri 12,7-8,7-12,9-13,3 12,8-8,2 29,1 1,6 16,5 (0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri 14,6-7,5-15,4-9,4 14,7-6,0 26,5 2,5 15,8 (00) Canlı hayvanlar -2,7-42,1-75,8-79, ,4-28,1-73,8 209,6 688,4 (04) Hububat ve mamulleri 25,4-8,7-34,7 7,1-19,4-8,8 36,9-0,3 25,2 (05) Meyva, sebze ve mamulleri 11,1-4,4-9,6-14,8 17,9-3,7 24,5 3,0 14,9 (06) Tabii bal, şeker ve mamulleri 27,7-13,8-6,6 10,0 43,5-46,5 23,2 5,4 30,3 (08) Hayvan yemleri -47,8-38,5 28,4 74,5 142,2-49,2 12,0 17,4 71,6 (01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Mad. 17,9-11,0-19,0-6,2 4,6 21,7 35,6 6,2 19,7 (1) İçkiler, tütün ve mamulleri 1,5-14,5-6,5-12,3-10,9-9,5 14,7-5,4 10,2 (11) Alkollü ve alkolsüz içkiler -32,4-22,8-25,3-8,2-4,7 14,1 71,2-1,2 35,5 (12) Tütün ve mamulleri 7,1-13,6-4,7-12,6-11,4-11,5 8,7-5,4 9,5 (4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar 17,2-11,9 6,9-60,8 80,0-45,8 160,3 20,8 76,7 (22) Yağlı tohumlar ve meyvalar 28,3 9,8 9,9-36,2 29,0-10,0 81,1 16,0 36,6 ii-tarımsal Ham maddeler -14,0 8,2-2,0-12,6 12,4 9,2 36,0 5,3 17,1 (21) Deri, kösele ve ham postlar -32,9 682,4-56,1 174,5 15,3 12,4-0,7 113,5 261,6 (23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk -37,5-4,3 8,0 10,5-45,9-11,6 7,7-10,4 22,9 (24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar 77,6-2,8-19,8-32,1 145,8-10,0-41,9 16,7 69,1 (25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri 5,5 27,4-79,7 403,2-86,5 787,6-13,8 149,1 327,1 (26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri -23,7 3,4 6,0-16,0 12,0 5,8 56,7 6,3 25,8 (29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham mad. 5,4 2,8-2,8-22,1-11,8 35,5 28,9 5,1 20,8 Toplam İhracat 13,1 2,7-1,4 4,5 12,8 15,1 31,0 11,1 10, döneminde toplam tarımsal ürün ihracat artış hızı yıllık ortalama %1,9 artarken, Türkiye nin genel ihracat düzeyi aynı dönemde yıllık ortalama %11,1 artmıştır. Başka bir ifadeyle, Türkiye nin tarım sektöründe yaşadığı sorunlar ülkenin tarımsal ihracat artış hızını da olumsuz etkilemiş, tarımsal ürün ihracat artış hızı genel ihracat artış hızının oldukça gerisinde kalmıştır. Her ne kadar tarımsal ham maddeler ihracatında ele alınan dönemde ortalama % 5,3 lik bir artış gerçekleşmiş olsa da, bu kalemin Türkiye nin toplam tarımsal ürün ihracatı içerisinde önemsiz olması nedeniyle fazla anlamlı bir gelişme olarak görülmemelidir. I.4.Tarımsal Ürünler İthalatı Tarım ürünleri ithalat değerlerini gösteren Tablo 4 verileri incelendiğinde, Türkiye nin 2003 yılı itibariyle 5,2 milyar dolar düzeyinde toplam tarımsal ürün ithal ettiği anlaşılmaktadır. Tarımsal ürünler ithalatı içerisinde en temel kalemi tarımsal hammaddeler kategorisi içerisinde yer alan dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri oluşturmaktadır. Türkiye nin bu sektördeki ithalatı döneminde önemli düzeyde artarak 2003 yılında 1,2 milyar dolar gibi yüksek bir değere ulaşmıştır. Tarımsal hammaddeler kategorisinde diğer önemli ithal kalemi ise deri, kösele ve ham postlar oluşturmakta olup, 2003 yılı itibariyle 441 milyon dolarlık ithalat gerçekleştirilmiştir. Türkiye nin gıda maddeleri ithalatı içerisinde öne çıkan alt sektörler ise şunlardır: 2003 yılı itibariyle 722 milyon dolarlık ithalatın yapıldığı 14

16 hububat ve mamulleri, 504 milyon dolar ile diğer gıda maddeleri, 512 milyon dolar ile hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar, 425 milyon dolar ile yağlı tohumlar ve meyveler olarak sıralanabilir. Tablo 4 :Tarım Ürünleri İthalatının Alt Sektörler İtibariyle Dağılımı (Milyon ABD $) (ISIC, Rev.3) TARIMSAL ÜRÜNLER i-gıda Maddeleri (0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri (00) Canlı hayvanlar (04) Hububat ve mamulleri (05) Meyva, sebze ve mamulleri (06) Tabii bal, şeker ve mamulleri (08) Hayvan yemleri (01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Mad (1) İçkiler, tütün ve mamulleri (11) Alkollü ve alkolsüz içkiler (12) Tütün ve mamulleri (4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar (22) Yağlı tohumlar ve meyvalar ii-tarımsal Ham maddeler (21) Deri, kösele ve ham postlar (23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk (24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar (25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri (26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri (29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham mad Tarımsal ürün ithalat artış hızının genel ithalat artış hızından düşük kalması nedeniyle tarımsal ithalat/ toplam ithalat oranı döneminde yıllık ortalama %11,2'den %7,6 a gerilediği anlaşılmaktadır. I.5.Tarımsal İthalatın Sektörel Payları Sektörel ithalat düzeyinin yüzde dağılımını gösteren Tablo 5 verileri incelendiğinde, gıda maddeleri ithalatının tarımsal hammadde ithalatından göreli olarak yüksek olduğu görülmektedir dönemi ortalamasına göre gıda maddelerinin toplam tarımsal ithalat içerisindeki payı % 53,2 iken, tarımsal hammaddelerin payı % 46,8 düzeyinde gerçekleşmiştir. Gıda maddeleri içerisinde en yüksek paya sahip sektör % 11,7 ile döneminin ortalaması olarak hububat ve mamulleri sektörü olduğu anlaşılmaktadır. Bu sektörü % 10,8 ile hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar izlerken, diğer iki önemli ithalat kalemi olarak % 7,5 ile diğer gıda maddeler ve % 7,1 ile tütün ve mamulleri sektörleri dikkat çekmektedir. 15

17 Tablo 5:Tarım Ürünleri İthalatının Alt Sektörler İtibariyle Dağılımı (%) (ISIC, Rev.3) 1996 Ortalama 1- TARIMSAL ÜRÜNLER i-gıda Maddeleri 58,2 53,8 53,5 60,0 51,3 48,3 47,9 53,0 53,2 (0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri 36,5 29,0 27,0 31,6 27,9 23,9 26,4 30,5 29,1 (00) Canlı hayvanlar 3,4 0,4 0,6 0,7 0,8 0,7 0,4 0,2 0,9 (04) Hububat ve mamulleri 16,2 14,6 11,1 12,3 9,8 6,3 9,8 13,7 11,7 (05) Meyva, sebze ve mamulleri 2,1 3,6 4,2 4,7 4,6 3,8 3,6 2,5 3,6 (06) Tabii bal, şeker ve mamulleri 6,0 0,9 0,3 0,5 0,4 0,4 0,5 0,7 1,2 (08) Hayvan yemleri 3,1 3,7 3,7 5,2 5,0 4,4 3,6 3,8 4,1 (01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Mad. 5,7 5,8 7,0 8,3 7,3 8,2 8,5 9,6 7,5 (1) İçkiler, tütün ve mamulleri 6,1 8,0 7,4 9,1 8,8 9,6 5,5 4,8 7,4 (11) Alkollü ve alkolsüz içkiler 0,4 0,2 0,3 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 (12) Tütün ve mamulleri 5,7 7,8 7,1 8,6 8,4 9,2 5,2 4,5 7,1 (4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar 10,5 11,6 12,1 12,8 9,0 10,4 10,4 9,7 10,8 (22) Yağlı tohumlar ve meyvalar 5,1 5,3 7,1 6,4 5,6 4,3 5,6 8,1 5,9 ii-tarımsal Ham maddeler 41,8 46,2 46,5 40,0 48,7 51,7 52,1 47,0 46,8 (21) Deri, kösele ve ham postlar 13,9 12,0 8,6 3,0 5,4 8,9 11,3 8,4 8,9 (23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk 5,0 4,2 3,9 4,0 3,9 4,2 4,6 4,9 4,3 (24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar 3,8 3,4 4,3 4,6 4,4 3,2 3,0 3,1 3,7 (25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri 2,6 2,9 3,5 4,8 5,7 4,8 4,8 3,6 4,1 (26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri 15,0 22,1 23,6 20,7 26,9 28,1 25,8 24,4 23,3 (29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham mad. 1,5 1,7 2,5 2,9 2,4 2,4 2,6 2,6 2,3 Tarımsal ham maddeler ithalatı içerisinde en temel kalem döneminin ortalaması olarak % 23,3 ile dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri gelmektedir. Bu sektörün toplam tarımsal ithalat içerisinde 1996 yılında % 15 olan payı zaman içerisinde önemli ölçüde artarak 2003 yılında %24,4 e yükselmiştir. I.6.Tarımsal Ürün İthalat Artış Hızları Türkiye nin tarımsal ürün ithalatının yıllık ve ortalama artış hızları yanında, ithalatın sektörel olarak istikrarlı gelişip gelişmediğini gösteren Tablo 6 verileri incelendiğinde, döneminde tarımsal ürün ithalatının yıllık ortalama olarak % 3,6 arttığı görülmektedir. Bu artış hızı Türkiye nin %11,8 olan toplam ithalat artış hızı ile kıyaslandığında önemsiz kaldığı söylenebilir. Ancak, Türkiye nin geçmiş yıllarda tarım sektöründe geleneksel olarak kendi kendine yeterli ülke konumunda olduğu düşünülürse, tarımsal ürün ithalatında gerçekleşen gelişmeler üzerinde önemle durulması gereken bir sürece işaret etmektedir. 16

18 Tablo 6:Tarımsal Ürünlerde İthalatın Yıllık, Ortalama Artış Hızları ve Standart Sapma Değerleri Orta. S. Sapma 1- TARIMSAL ÜRÜNLER 1,2-12,3-21,4 22,3-25,9 29,7 31,8 3,6 24,4 i-gıda Maddeleri -6,4-12,7-11,8 4,7-30,3 28,6 46,0 2,6 26,4 (0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri -19,7-18,3-7,8 7,9-36,5 43,5 51,9 3,0 33,4 (00) Canlı hayvanlar -88,7 37,8-9,5 41,7-31,7-30,3-25,7-15,2 44,9 (04) Hububat ve mamulleri -8,8-33,2-13,0-2,3-52,8 103,6 84,1 11,1 59,3 (05) Meyva, sebze ve mamulleri 74,8 4,2-13,1 21,2-38,8 20,4-7,5 8,7 35,8 (06) Tabii bal, şeker ve mamulleri -85,1-66,9 17,3-8,0-21,1 66,2 73,8-3,4 60,9 (08) Hayvan yemleri 22,9-14,3 11,7 17,2-34,1 5,8 38,7 6,9 24,3 (01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Mad. 3,1 6,4-7,5 7,6-16,0 34,3 47,7 10,8 22,6 (1) İçkiler, tütün ve mamulleri 32,8-18,8-3,6 18,6-18,9-26,5 14,8-0,2 22,6 (11) Alkollü ve alkolsüz içkiler -45,5 18,5 22,1-0,5-9,1-23,8 52,2 2,0 32,3 (12) Tütün ve mamulleri 38,0-19,7-4,6 19,5-19,3-26,6 13,0 0,1 24,1 (4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar 12,0-8,5-16,3-14,0-14,5 29,2 23,5 1,6 19,5 (22) Yağlı tohumlar ve meyvalar 3,6 17,6-28,2 6,5-42,8 67,3 90,2 16,3 47,9 ii-tarımsal Ham maddeler 11,9-11,7-32,3 48,7-21,3 30,8 18,7 6,4 29,3 (21) Deri, kösele ve ham postlar -13,0-36,7-72,6 119,8 22,3 64,9-2,8 11,7 64,4 (23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk -15,2-18,6-19,0 18,6-18,9 40,2 40,4 3,9 28,2 (24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar -8,6 11,5-15,7 16,4-45,6 21,8 36,6 2,3 27,6 (25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri 13,4 6,7 7,1 45,1-37,4 28,7-2,3 8,8 25,8 (26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri 48,8-6,2-31,2 59,0-22,5 19,1 24,7 13,1 34,6 (29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham mad. 11,8 30,4-8,9 0,5-26,1 41,6 33,4 11,8 24,8 Toplam İthalat 11,3-5,4-11,4 34,0-24,0 24,5 34,5 11,8 23,2 Gıda maddeleri kategorisinde alt sektörler itibariyle ithalat artış hızları incelendiğinde, en hızlı artışın %16,3 ile yağlı tohumlar ve meyveler ile % 11,1 ile hububat ve mamulleri alt sektörlerinde gerçekleştiği görülmektedir. Ancak bu iki sektördeki ithalat artış hızının standart sapma değerlerinin göreli olarak yüksek çıkması ithalattaki dalgalanmaya işaret etmektedir. Nitekim hububat ve mamulleri ithalatı 2001 yılında bir önceki yıla göre % 52,8 düşerken, 2002 yılında % 103,6 ve 2003 yılında bir önceki yıla göre %84,1 artmıştır. Benzer bir eğilim yağlı tohumlar ve meyveler alt sektöründe de izlenmektedir. Gıda maddeleri kategorisinde ithalat artış hızı önemli ölçüde artan alt sektörlerden biri de yıllık ortalama % 10,8 ile diğer gıda maddeleri alt sektöründe izlenmektedir. Tarımsal ürünlerde alt sektörler itibariyle ortalama ithalat artış hızının Türkiye nin toplam ithalat artış hızı ortalamasını (%11,8) aşan alt sektörler şunlardır: Yağlı tohumlar ve meyveler (%16,3), ve dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri (%13,1). I.7.Tarımsal Ürünlerde İhracatın İthalatı Karşılama Oranı Tarımsal ürünlerde ihracatın ithalatı karşılama oranlarını gösteren Tablo 7 verileri ele alındığında, X/M oranının yıllık ortalama olarak %112 düzeyinde gerçekleştiği görülmektedir. Başka bir ifadeyle, döneminde ihracatın ithalatı karşılama oranı %12 daha yüksek gerçekleşmiştir. Aynı dönemde Türkiye nin X/M oranı yıllık ortalama cinsinden %62 oranında artmıştır. 17

19 Tablo 7:Tarımsal Ürünlerde İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (%) 1996 Ortala. 1- TARIMSAL ÜRÜNLER (X/M) i-gıda Maddeleri (0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri (00) Canlı hayvanlar (04) Hububat ve mamulleri (05) Meyva, sebze ve mamulleri (06) Tabii bal, şeker ve mamulleri (08) Hayvan yemleri (01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Mad (1) İçkiler, tütün ve mamulleri (11) Alkollü ve alkolsüz içkiler (12) Tütün ve mamulleri (4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar (22) Yağlı tohumlar ve meyvalar ii-tarımsal Ham maddeler (21) Deri, kösele ve ham postlar (23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk (24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar (25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri (26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri (29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham mad Toplam İhracat/Toplam İthalat (%) X/M oranına göre alt sektörlerin yapısı değerlendirildiğinde; meyve, sebze ve mamulleri alt sektörünün ortalama % 1551 ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Gıda maddelerinde X/M oranı döneminde yıllık ortalama % 194 olarak gerçekleşirken, tarımsal hammaddelerinde ortalama %19 düzeyinde kalmıştır. Tarımsal hammaddeler kategorisinde hiçbir alt sektörün X/M oranı ( döneminde) ortalama olarak 100 ün üzerinde gerçekleşmemiştir. Başka bir ifadeyle, bu kategoride Türkiye nin önemli ölçüde dışa (ithalata) bağımlı olduğu anlaşılmaktadır. Gıda maddeleri kategorisinde ise (X/M) parametresinin ( döneminin ortalaması olarak) 100 ün altında kaldığı (ihracat değerinin ithalat değerinin altında kaldığı) alt sektörler şunlardır: Yağlı tohumlar ve meyvalar (%13), Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar (%44), Hayvan yemleri (%8), Hububat ve mamulleri (%96). Ortalama değerler dışında 2003 yılı itibariyle X/M oranı değerlendirildiğinde; canlı hayvanlarda önemli ölçüde gerileyerek %69 a; hububat ve mamullerinde ise %57 e gerilediği anlaşılmaktadır. I.8.Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi Tarımsal ürünlerde dış ticaret dengesini gösteren Tablo 8 verileri incelendiğinde, dış ticaret dengesinin önemli ölçüde istikrarsız geliştiği görülmektedir. Örneğin,

20 yılında 1 milyar dolar düzeyinde fazla veren tarımsal ürünler dış ticareti, izleyen yılda 301 milyon açık vermiş, 2001 yılında ise tekrar 1,3 milyar dolar düzeyinde artıya geçmiş dış ticaret dengesi 2002 yılında 57 milyon dolar fazlaya dönmüş, ancak 2003 yılında tekrar bozularak 8 milyon açıkla sonuçlanmıştır. Tablo 8:Tarımsal Ürünlerde Dış Ticaret Dengesi (Milyon Dolar) TARIMSAL ÜRÜNLER i-gıda Maddeleri (0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri (00) Canlı hayvanlar (04) Hububat ve mamulleri (05) Meyva, sebze ve mamulleri (06) Tabii bal, şeker ve mamulleri (08) Hayvan yemleri (01, 02, 03, 07, 08, 09) Diğer Gıda Mad (1) İçkiler, tütün ve mamulleri (11) Alkollü ve alkolsüz içkiler (12) Tütün ve mamulleri (4) Hayvansal ve bitkisel yağlar ve mumlar (22) Yağlı tohumlar ve meyvalar ii-tarımsal Ham maddeler (21) Deri, kösele ve ham postlar (23) Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk (24) Tabii mantar ve yuvarlak ağaçlar (25) Odun hamuru ve kağıt döküntüleri (26) Dokumaya elverişli lifler ve döküntüleri (29) Bitkisel ve hayvansal diğer ham mad Toplam (X-M) (Milyon dolar) döneminde gıda maddeleri sürekli dış fazla verirken, tarımsal hammaddeler sürekli açık vermiştir. Gıda maddeleri kategorisinde dış ticaretin açık verdiği alt sektörler şunlardır: Canlı hayvanlar, hububat ve mamulleri ve hayvan yemleri. Tarımsal hammaddeler kategorisinde ise tüm alt sektörlerde dış ticaret dengesi negatif olarak gerçekleşmiştir (X-M<0 olmuştur). I.9.Tarımsal Girdilere Dayalı Sektörlerin Toplam İmalat Sanayi İhracatı İçerisindeki Payı 3 Tarımsal girdilere dayalı sektörlerde ihracat miktarlarını gösteren Tablo 9 ve Tablo 10 verileri birlikte incelendiğinde, Türkiye ihracatı içerisinde en temel iki sektörün gıda ürünleri ve içecek, tekstil ürünleri ve giyim eşyası sektörleri olduğu anlaşılmaktadır yılı itibariyle gıda ürünleri ve içecek sektörünün ihracatı 847 milyon dolar iken, 1997 yılında 2,4 milyar dolara yükselmiş, döneminde gerilerken, Toplam ihracat içerisinde önemli bir ağırlığa sahip bulunmayan ağaç ve ağaç ürünleri ile mantar ve mantar ürünlerini analiz dışında tutuyoruz. 19

21 yılında 2,3 milyar dolar ile 1997 seviyesine ancak ulaşabilmiştir. Tekstil ürünleri ihracatı ise döneminde sürekli artmış, 2003 yılında 8,9 milyar dolara yükselmiştir. Tarımsal girdilere dayalı sanayi içerisinde diğer temel bir sektör olan giyim eşyası sektörünün ihracatı ise döneminde 2 milyar dolardan 6,1 milyar dolara yükselmiştir. Tablo 9:Tarımsal Girdilere Dayalı Sanayiinin İhracat Değerleri (Milyon Dolar) S. Kodu Gıda Ürünleri Tütün Tekstil Giyim Bavul,saraçlık Toplam İmalat ve İçecek Ürünleri Ürünleri eşyası ve ayakkabı Sanayi Kaynak:DPT den hareketle kendi hesaplamalarımız. Tarımsal girdilere dayalı sektörlerin toplam imalat sanayi ihracatı içerisindeki payını gösteren Tablo 10 verileri incelendiğinde, Türkiye imalat sanayi ihracatında tekstil ürünleri ve giyim eşyası sektörlerinin ağırlığı açıklıkla izlenmektedir. Buna göre bu iki sektörün Türkiye imalat sanayi ihracatı içerisindeki payı 1989 yılında %43,4 iken, zaman içerisinde göreli olarak azalarak 2003 yılında %34,2 e kadar gerilemiştir. Ancak toplam imalat sanayi içerisindeki payları gıda ve içecek sektörü de hesaba katıldığında 2003 yılında hâlâ %40 gibi yüksek bir düzeyde bulunmaktadır. 20

22 Tablo 10:Tarımsal Girdilere Dayalı Sektörel İhracatın Toplam İhracat İçersindeki Payı(%) Gıda Ürünleri Tütün Tekstil Giyim Bavul,saraçlık ve İçecek Ürünleri Ürünleri eşyası ve ayakkabı Toplam ,2 0,0 21,5 21,9 0, ,3 0,3 20,6 24,4 0, ,9 0,1 21,0 23,6 0, ,4 0,3 21,4 24,5 1, ,2 0,4 20,7 24,7 1, ,1 0,2 22,0 20,6 1, ,8 0,7 21,5 22,9 0, ,8 0,5 22,6 20,2 1, ,6 0,5 23,1 19,6 1, ,6 0,4 24,8 19,2 1, ,3 0,4 23,9 17,4 0, ,2 0,5 23,3 16,4 0, ,2 0,3 21,4 14,7 0, ,9 0,3 20,9 15,3 0, ,3 0,2 20,3 13,9 0,7 40 Kaynak:DPT den hareketle kendi hesaplamalarımız. 21

23 II.TÜRKİYE-AB ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN ANALİZİ II.1.Türkiye nin Dış Ticaretinde Dünya ve AB(15) Türkiye nin dış ticaretinde dünya ülkelerinin ve AB nin (15) önemini gösteren Tablo 11 verileri incelendiğinde, Türkiye nin AB ne yönelik ihracatının döneminde milyon dolardan milyon dolara çıktığı görülmektedir. İthalat değeri ise aynı dönemde 13,875 milyon dolardan milyon dolara yükselmiştir. Başka bir ifadeyle, ele alınan dönem içerisinde ihracat değeri %353 artarken, ithalat değeri %227 oranında artmış, bunun sonucunda ihracattın ithalatı karşılama parametresi %54,8 den %75,7 e çıkmıştır. Türkiye nin 1996 yılında yürürlüğe giren Gümrük Birliği Antlaşması ile birlikte Türkiye nin AB ülkelerinde yaptığı ithalatın önemli ölçüde arttığı anlaşılmaktadır. Buna göre 1996 yılında AB ülkelerinden yapılan ithalat değeri bir önceki yıla göre % 37,2 oranında artarken, ihracat değeri % 4,3 oranında ancak artmıştır. Başka bir ifadeyle, 1994 yılında %79,1 olan X/M parametresi, 1995 yılında %65,7 e ve 1996 yılında ise %49,9 oranına gerilemiştir. Tablo 11:Türkiye nin Dış Ticaretinde Dünya ve AB nin (15) Önemi Genel Genel Genel AB(15) AB(15) AB(15) Avrupa Birliği'nin Payları Yıl İhracat(X) İthalat(M) X/M(%) İhracat(X) İthalat (M) X/M X(%) M(%) (X+M) , ,8 49,5 47,1 48, , ,1 47,7 46,9 47, , ,7 51,2 47,2 48, , ,9 49,7 53,0 51, , ,2 46,6 51,2 49, , ,1 50,0 52,4 51, , ,0 54,0 52,6 53, , ,5 52,2 48,8 50, , ,2 51,4 44,2 47, , ,2 51,2 45,2 47, , ,2 51,8 45,7 48,2 2004* , ,7 54,6 46,7 49,8 Kaynak ve Notlar:DTM ve DİE. 1 Mayıs 2004 den itibaren 25 Üyeli AB. Türkiye nin Dünyaya ve AB (15) ülkelerine yönelik ihracat ve ithalat artış hızlarını gösteren Tablo 12 değerleri incelendiğinde, Türkiye nin dünyaya yönelik ihracatının AB(15) ülkelerine yönelik ihracatından göreli olarak daha istikrarlı geliştiği (standart sapma değerinin daha küçük olduğu) anlaşılmaktadır. İthalata da benzer bir eğilim gözlenmekte olup, Türkiye nin AB den gerçekleştirdiği ithalatın göreli olarak daha 22

24 istikrarsız olduğu görülmektedir. Tablodan dikkat çeken hususlardan biri de ithalat serisinin ihracat serisine göre oldukça istikrarsız, standart sapmasının daha yüksek gerçekleşmesidir. Tablo 12:Türkiye nin AB(15) Ülkelerine ve Dünyaya Yönelik İhracat ve İthalat Artış Hızları ve Standart Sapma Değerleri SS Yıllık OAH Dünya(X) 18 19,5 7,3 13,1 2,7-1,4 4,5 12,8 15,1 31 9,5 12,26 Dünya(M) ,4 22,2 11,3-5,4-11, ,5 34,5 26,2 11,82 AB(15)(X) 13,6 28,3 4,3 6,1 10,2 6,3 1,1 11,1 14,5 32,6 10,2 12,81 AB(15)(M) ,5 37,2 7,5-3,2-11,1 24, ,6 35,9 28,1 12,01 Kaynak ve Notlar:DTM Verilerinden hareketle kendi hesaplamamız. SS; serilerin standart sapma değerlerini, Yıllık OAH ise her bir seriye ilişkin yıllık ortalama artış hızlarını ifade etmektedir. Türkiye nin AB ne ve Dünyaya yönelik ihracat artış hızları incelendiğinde gerek ihracat ve gerekse de ithalat artış hızlarının yıllık ortalamalarının bir birlerine yakın gerçekleştiği anlaşılmaktadır. II.2.Türkiye nin AB ne Yönelik İhracatının Mal Grupları İtibariyle Dağılımı Türkiye nin AB(15) ülkelerine yönelik mal grupları İtibariyle ihracat dağılımını gösteren Tablo 13 verileri incelendiğinde, döneminde tüketim mallarının payı %64,6 dan %57,9 a düşerken, ara mallarının payı neredeyse değişmemiş %31 oranında kalmıştır. Türkiye nin AB ülkelerine yönelik yatırım malı ihracat değeri %2,9 dan %11 e çıkmış olmasına rağmen tüketim malları ile kıyaslandığında bu oranın son derece yetersiz kaldığı anlaşılmaktadır. Başka bir ifadeyle, Türkiye AB ne teknolojik düzeyi görece düşük tüketim malları (tarım tekstil ve konfeksiyon vb) ihraç ederken, bunun karşılığında yatırım ve ara malı ithal etmektedir. Bu Tablo Türkiye nin sanayi girdi kullanımında dışa bağımlı olduğunu göstermektedir. 23

25 Tablo 13:Türkiye nin AB ne Yönelik İhracatının Mal Grupları İtibariyle Dağılımı Yıl Yatırım Ara malı Tüketim Toplam Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) , , , ,9 26, ,8 25, ,3 29, ,4 24, ,3 5, ,3 2, ,5 6, ,5 10, ,6 15, ,2 12, ,2 8, , , , ,6 5, ,9 4, ,5-1, , ,7 10, ,1 8, ,9 32, ,6 1, ,4 21, , ,4 27, , * , ,8 42, ,9 33, Kaynak:DTM. (*)Ocak-Mayıs Dönemi II.3.Türkiye nin Mal Grupları İtibariyle Toplam İhracatı Türkiye nin mal grupları itibariyle toplam ihracatını gösteren Tablo 14 verileri incelendiğinde, AB ne yönelik benzer bir ihracat yapısı geçerli olmakla birlikte, dünyaya yönelik ara malı ihracat düzeyi 10 puan daha yüksek oranda gerçekleşirken, tüketim mallarının payı 8 puan daha düşük düzeyde gerçekleşmiştir. Aslında bu sonuç, dünya ortalaması söz konusu olduğunda, Türkiye nin ihracatının teknolojik düzeyinin göreli olarak yükseldiği, ancak AB gibi merkez ülkeleri karşısında ise düştüğünü göstermektedir. Tablo 14:Türkiye nin Dünyaya Yönelik İhracatının Yatırım, Ara Malı ve Tüketim Malları İtibariyle Dağılımı Birim: (Milyon Dolar) Yıl Yatırım Ara Malı Tüketim Toplam Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) Değer Pay (%) Değ. (%) , , , ,9 15, ,3 8, ,8 29, ,8 34, ,0 8, ,2 4, ,1 19, ,0 13, ,9 12, ,1 2, ,3 0, ,3 3, ,8 30, ,8-2, ,3-3, ,7 19, ,7 6, ,5 0, ,4 22, ,4 14, ,6 8, ,6 4, ,6 10, ,4 21, ,9 54, ,9 25, ,5 31, ,4 54, ,3 37, ,1 27, Kaynak:DTM ve DİE. 24