TÜRKİYE DE MİLLİ GÜVENLİK SÖYLEMİNİN DIŞ POLİTİKADA İŞLEVSELLEŞMESİ:

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI Doktora Tezi TÜRKİYE DE MİLLİ GÜVENLİK SÖYLEMİNİN DIŞ POLİTİKADA İŞLEVSELLEŞMESİ: Hükümet Programları, TBMM Tutanakları ve MGK Basın Bildirileri nde Söylem in Analizi ( ) Bulut GÜRPINAR Tez Danışmanı Prof. Dr. Faruk SÖNMEZOĞLU İstanbul 2010

2 ii

3 ÖZ Tezin Yazarı: Bulut GÜRPINAR Tezin Adı: Türkiye de Milli Güvenlik Söyleminin Dış Politikada İşlevselleşmesi: Hükümet Programları, TBMM Tutanakları ve MGK Basın Bildirileri nde Söylem in Analizi ( ) Tezin konusu, milli güvenliğin Türkiye de siyasal alanda doğuşundan başlayarak izlediği yoldan hareketle dış politikada konumlanışını incelemektir. Bunun için Hükümet Programları, TBMM Tutanakları ve MGK Basın Bildileri nden söylem analizi yöntemiyle yararlanılmıştır. Özellikle 1960 lı yıllardan itibaren milli güvenlik kavramı hukuk, siyaset, dış politika alanlarında belirleyici olmaya başlamıştır. Çalışma, bu terimin nasıl ortaya çıktığını, kullanımının yaygınlaşarak nasıl kavram haline geldiğini, söylem biçimine dönüşerek politikaları nasıl etkilediğini sunmayı hedeflemiştir. Özel olarak dış politikada nasıl işlevselleştiğini örnek olaylar çerçevesinde göstermeye çalışmıştır. Bu bağlamda çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde çalışmada kullanılan yaklaşım ve yöntemden söz edilmiştir. İkinci kısımda milli güvenliğin ortaya çıkışı, hukuk ve siyasette yaygınlaşması ele alınmıştır. Üçüncü bölüm ise, dış politikada terim/kavram/söylemin seyrini sergilemeyi amaçlamıştır. Türkiye nin dış politika seçimlerinde milli güvenliğin bir referans noktası olarak nasıl işlevselleştiği, bu öncelik ve ağırlığın nasıl ve ne biçimde saptandığı açıklanmaya çalışılmıştır. Ancak bunu yaparken, milli güvenlik politikasının gerekliliği ve zorunluluğunu ortaya koymak yerine, kavramın işlevselleşmesi noktasındaki sebepler ve bu sebeplerin ardındaki gelişmeler tartışılmaya çalışılmıştır. iii

4 ABSTRACT This thesis attempts to explain the generation and proliferation of National Security in Turkey, especially in foreign policy. To explore the role of the notion, this dissertation analyzes Government Programs, official reports of Grand National Assembly of Turkey and press release of National Security Council with discourse analysis. The National Security has a major role in law, politics, and international relations especially since 1960 s. The study examines the process of the introduction of the term, becoming a notion and the effects on politics by being a discourse, with the case studies especially in foreign policy. The first part of the thesis is concerned with the approach and the method which are used in the study. In the second section, emergence of National Security and becoming widespread in law and policy are addressed. Third and last section aims at the process of term, notion, and discourse in foreign policy. This dissertation challenges the argument that national security is a reference point in foreign policy of Turkey and tries to determine of this distinct and severe priority. By doing it, the underlying factors are tried to be discussed instead of the requirements and necessities for national security. iv

5 ÖNSÖZ Bu çalışma, Türk siyasal hayatında sıklıkla yinelenen milli güvenlik kavramının dış politikadaki yerini sergilemeyi amaçlamıştır. Milli güvenlik kavramı muğlak, tanımı zor, dönemsel olarak değişebilen bir içeriğe sahip olmasına karşın siyasal hayatta önemli yer tutmuştur. Terimin/kavramın nasıl doğduğu, içeriğinin nasıl dönüştüğünü araştırmak amacıyla yola çıkarak, çalışmada dış politikada nasıl işlevselleştiği örnek olaylarla incelenmeye çalışılmıştır. Bu sorunsalı araştırmak, bir yönüyle de Türkiye de asker-sivil ilişkilerini tartışmayı beraberinde getirmiştir. Çalışma, Türk siyasal hayatında asker-sivil ilişkilerinde önemli bir eşiğin gerçekleştiği döneme rastlamıştır. Bu dönemde Türkiye de asker-sivil ilişkilerinde yoğun tartışmaların yaşanması, incelenen dönem dahil geçmişin sorgulanması, bir yandan çalışmayı desteklerken bir yandan güçleştirmiştir. Henüz hiçbir açıdan netlik kazanmayan bu gelişmeler görmezden gelinerek çalışmaya etkisi en aza indirilmeye çalışılmıştır. Tezin başına gelen bu büyük sorunu aşabilmenin yolu, olabildiğince olgulara dayanarak bir inceleme yapmaktı. Bu nedenle, yoğun tartışmaların incelenen konu/zaman dilimini içermesine karşın bunlar ihmal edilmeye çalışılarak, dönemin TBMM Tutanakları, Hükümet Programları, MGK Basın Bildirileri, gazete haberleri incelenerek, araştırmanın olgularla derinleşmesi sağlanmıştır. Bütün bu süreçte her zaman bana yardımcı olan hocalarım olmasaydı, bu çalışma yapılamazdı. Çalışmanın gerçekleştirilmesinde yoğunluğuna rağmen baştan sona öneri ve düşünceleri ile katkıda bulunan, her aşamada yardımını ve desteğini esirgemeyen hocam, Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu na ve tezin biçimlenmesinde, kaynaklara ulaşmamda sağladığı yardımlardan dolayı Prof. Dr. Gencer Özcan a içtenlikle teşekkür ederim. v

6 İÇİNDEKİLER ÖZ... İİ ABSTRACT... İV ÖNSÖZ... V KISALTMALAR... X GİRİŞ BÖLÜM: ULUSLARARASI İLİŞKİLER YAKLAŞIMLARINDA MİLLİ GÜVENLİK VE SÖYLEM ANALİZİ ULUSLARARASI İLİŞKİLER YAKLAŞIMLARINDA MİLLİ GÜVENLİK Geleneksel Yaklaşımlar Alternatif Yaklaşımlar Çoğulcu Yaklaşım Postmodernist, Feminist ve Eleştirel Yaklaşım Sosyal İnşacılık/Kopenhag Okulu Uluslararası İlişkiler Yaklaşımları Açısından Türkiye de Milli Güvenlik ve Dış Politika BİR SÖYLEM OLARAK MİLLİ GÜVENLİK Söylem Kavramı ve Söylem Analizi Eleştirel Söylem Analizi Söylem in Yorumlanması ve Yöntem BÖLÜM: TÜRKİYE DE MİLLİ GÜVENLİK KAVRAMININ GELİŞİMİ TÜRKİYE DE MİLLİ GÜVENLİK KAVRAMININ KULLANILMAYA BAŞLANMASI TÜRKİYE DE MİLLİ GÜVENLİK KAVRAMININ YAYGINLIK KAZANMASI Milli Güvenlik Kavramının Hukuk Alanında Yeri vi

7 Anayasası Döneminde Temel Hak ve Özgürlükler Milli Güvenlik İlişkisi Devletin Kutsanması: 1982 Anayasası Döneminde Milli Güvenlik ve 2003 Anayasa Değişiklikleri ve Sonrasında Milli Güvenlik MİLLİ GÜVENLİK KAVRAMININ POLİTİK ALANDA YERİ Milli Güvenlik Bir Pusula: 1980 li Yıllar Milli Güvenlik Bir Tabu: 1990 lı Yıllar Milli Güvenlik Yeniden Biçimlenirken: 2000 li Yıllar BÖLÜM: TÜRKİYE DE MİLLİ GÜVENLİK VE DIŞ POLİTİKA MİLLİ GÜVENLİK SÖYLEMİNİN OLUŞUMU: KURUMLAR VE AKTÖRLER Milli Güvenliğin Sağlanması: Bakanlar Kurulu/Hükümet Programları nın İncelenmesi Huzur ve Güven için İktisadi Çözümler: 1980 li Yıllar Milli Güvenlik Söyleminin İşlevselleştirilmesi: 1990 lı Yıllar Demokrasi, Hukukun Üstünlüğü, İnsan Hakları na Vurgu: 48. ve 49. Hükümet Programları Üniter Devlet Refleksi: Hükümet Programları Güvenin Yeniden Tesisi : Hükümet Programları Yeni Bir Siyaset Dönemi : 58. Hükümet Programı MİLLİ GÜVENLİK SİYASETİNDE TAVSİYE VE KOORDİNASYONUN SAĞLANMASI: MİLLİ GÜVENLİK KURULU/BASIN BİLDİRİLERİ NİN İNCELENMESİ Yüksek Müdafaa Meclisi nden Milli Güvenlik Kurulu na Anayasası Döneminde Milli Güvenlik Kurulu Anayasası Döneminde Milli Güvenlik Kurulu ve MGK Basın Bildirileri nin İncelenmesi İç ve Dış Olaylarda Meydana Gelen Gelişmeler in İncelenmesi: 1980 li Yıllar Dış Politik Gelişmelerin Gözden Geçirilmesi : 1990 lı Yıllar vii

8 MGK Yeniden Biçimlenirken: 2000 li Yıllar MİLLİ GÜVENLİK SÖYLEMİNDE KONULAR VE SORUNLAR Irak Körfez Savaşı MGK Basın Bildirileri nde Körfez Savaşı Basında Körfez Savaşı Huzur Harekatı MGK Bildirilerinde Huzur Harekatı Basında Huzur Harekatı Dağlık Karabağ ve Ermenistan MGK Basın Bildirileri nde Dağlık Karabağ ve Ermenistan Basında Dağlık Karabağ ve Ermenistan AB Bağlamında Kıbrıs MGK Basın Bildileri nde AB Bağlamında Kıbrıs Basında AB Bağlamında Kıbrıs İç Politikadan Dış Politikaya: Bölücü Terör ve Rejim Aleyhtarı İrticai Faaliyetler MGK Basın Bildileri nde Bölücü Terör Basında Bölücü Terör MGK Basın Bildirileri nde Rejim Aleyhtarı İrticai Faaliyetler Basında Rejim Aleyhtarı İrticai Faaliyetler SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ viii

9 TABLOLAR VE ŞEKİLLER Tablo 1: Genişletilmiş Güvenlik Kavramı Tablo 2: Haber Söyleminin Süper Yapısı Tablo 3: 45. ve 46. Hükümet Programları nda Dış Politikanın Süper Yapısı Tablo 4: 48. ve 49. Hükümet Programları nda Dış Politikanın Süper Yapısı Tablo 5: 49. Hükümet Programı nda Dış Politikanın Süper Yapısı Tablo 6: 50. ve 51. Hükümet Programları nda Dış Politikanın Süper Yapısı Tablo 7: 53. ve 54. Hükümet Programları nda Dış Politikanın Süper Yapısı Tablo 8: 55. ve 57. Hükümet Programları nda Dış Politikanın Süper Yapısı Tablo 9: 58. Hükümet Programı nda Dış Politikanın Süper Yapısı Tablo 10: MGK Basın Bildirileri nin Süper Yapısı Tablo 11: MGK Basın Bildirileri nde Dış Politika Süper Yapısı Tablo 12: Basın Bildirileri nde Dış Politika Konularının Dağılımı ( ) Tablo 13: Basın Bildirileri nde Dış Politika Konuları ( ) Tablo 14: Basın Bildirileri nde Dış Politika Konularının Dağılımı ( ) Tablo 15: Dağlık Karabağ ve Ermenistan ın Gazete Haberlerinde Karşılaştırılması Tablo 16: Körfez Savaş nın Gazete Haberlerinde Karşılaştırılması Tablo 17: Huzur Harekatı nın Gazete Haberlerinde Karşılaştırılması Tablo 18: Kıbrıs ın Gazete Haberlerinde Karşılaştırılması Tablo 19: Bölücü Terör ün Gazete Haberlerinde Karşılaştırılması Tablo 20: Rejim Aleyhtarı İrtica nın Gazete Haberlerinde Karşılaştırılması Tablo 21: Genişletilmiş Güvenlik Kavramının Milli Güvenlik Boyutu Şekil 1: MGK Basın Bildirileri nde Dış Politikanın Ağırlığı Şekil 2: MGK Basın Bildirileri nde Dış Politikanın Ağırlığı ix

10 KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABD: Amerika Birleşik Devletleri AET: Avrupa Ekonomik Topluluğu AGSK: Avrupa Güvenlik ve Savunma Kavramı AKKA: Avrupa da Konvansiyonel Silahların Azaltılması Antlaşması AMKD: Anayasa Mahkemesi Karar Dergisi alm: Almanca ANAP: Anavatan Partisi AT: Avrupa Topluluğu AÜSBF: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi AYM: Anayasa Mahkemesi BM: Birleşmiş Milletler BMGK: Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi CTP: Cumhuriyetçi Türk Partisi Çev.: Çeviren D. : Daire DDK: Danıştay Dava Daireleri Kurulu Der. : Derleyen DEP: Demokrasi Partisi DGM: Devlet Güvenlik Mahkemesi DKD: Danıştay Karar Dergisi DSP: Demokratik Sol Parti x

11 DYP: Doğru Yol Partisi E. : Esas EUREKA: Avrupa Bilimsel İşbirliği Teşkilatı FP: Fazilet Partisi fra: Fransızca HEP: Halkın Emek Partisi HP: Halkçı Parti IDP: Islahatçı Demokrasi Partisi ing: İngilizce İSEDAK: İslam Ülkeleri Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi K. : Karar KT: Karar Tarihi m.: Madde MASK: Milli Askeri Stratejik Konsept MÇP: Milliyetçi Çalışma Partisi md.: madde MDP: Milliyetçi Demokrasi Partisi MBK: Milli Birlik Komitesi MGK: Milli Güvenlik Kurulu MGSB: Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi MHP: Milliyetçi Hareket Partisi MSA: Milli Savunma Akademisi OECD: İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı RG: Resmi Gazete xi

12 RP: Refah Partisi RTÜK: Radyo Televizyon Üst Kurulu s.: Sayfa SHP: Sosyal Demokrat Halkçı Parti TAFICS: Turkish Armed Forces Integrated Communication System TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi TGRT: Türkiye Gazetesi Radyo Televizyonu TRT: Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu TSK: Türk Silahlı Kuvvetleri UBP: Ulusal Birlik Partisi C.: Cilt YÖK: Yükseköğretim Kurulu xii

13 GİRİŞ Milli güvenlik, ilk bakışta siyasal içeriği olan bir kavram gibi gözüküyorsa da, çeşitli uluslararası belgelerde, anayasa, kanun ve diğer iç hukuk metinlerinde de yer alan bir kamu hukuku kavramı olarak tanımlanabilir. Özellikle anayasalarda milli güvenliğin temel hak ve özgürlüklerin sınırlanma nedeni olarak düzenlenmesi, aynı zamanda onun bir ölçüt olarak işlevselleşmesini sağlamaktadır. Bunun yanı sıra, milli güvenliğin sağlanması ve korunması gibi görevlerin Yürütme organına verilmesi, kavramın somutlaştırılması ve icra ya dönük anlam kazanmasını da beraberinde getirmektedir. Önce yalnız askeri ihtiyaçlar ve düzenlemeler için kullanılan bu kavram ancak II. Dünya Savaşı ndan sonra bilimsel çalışmalarda ele alınmaya başlayarak sosyal bilimlerin konusu olmuştur. Türkiye açısından 1950 li yıllarla birlikte yalnızca askeri çevrelerde, dar alanda kullanılan bir kavramken, siyasal yaşama girişi ve temel hak ve özgürlükler için sınırlandırma ölçütü oluşu 1961 ve sonrasına rastlamaktadır. Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. İlk olarak Uluslararası İlişkiler Yaklaşımlarında Milli Güvenlik ve Söylem Analizi bölümünde çalışmada benimsenen yaklaşım, uygulanan yöntem açıklanmaya çalışılmıştır. Eleştirel söylem analizi, daha çok söylenmeyenler in değerlendirildiği, sezdirilenlerin açıklanmaya çalışıldığı, toplum, sosyokültürel yapı, ekonomi gibi farklı unsurları içeren disiplinlerarası bir yaklaşımdır. Milli güvenlik kavramı hakkında söylem analizi amaçlandığında, eleştirel söylem analizinin seçilmesi birçok nedenle daha uygundur. Güç, iktidar, sosyokültürel yapı gibi eleştirel söylem analizinin unsurlarını kendi bünyesinde taşıyan politik bir kavramın, buna yakın bir yaklaşımla ele alınması çalışmanın derinleştirilmesine katkı sağlayabilir. Çalışmanın yönteminde eleştirel söylem analizinin bir türü olan Teun A. van Dijk ın kullandığı haber analizi yöntemi kullanılmıştır. Nitelik ve nicelik analizlerini birleştirerek eleştirel dilbilim ve eleştirel söylem analizinde bilişsel süreçlere yer veren van Dijk, söylem yapılarını etkileyen toplumsal yapıları da incelemesine dahil etmiştir. Söylem analizi içerisinde önermeye dayalı söylem analizi olarak kabul 1

14 edilen van Dijk ın yöntemiyle, dilin yapılarından, öznenin konumlanışı, cümlenin kuruluşundan hareketle anlamlarla nasıl oynandığı, değişen ifadeler ve ideolojik konumlar, çıkarlar ve iktidarın özellikleri belirlenmeye çalışılır. Van Dijk ın haber analizi gerek birçok etmeni incelemeye dahil eden bütüncül yaklaşımı gerekse eleştirelliği nedeniyle çalışmaya uygun olan yöntemdir. Amaç, söylemin güç/iktidar ve ideoloji tarafından nasıl biçimlendiğini ve toplumsal kimlik, toplumsal ilişkiler, bilgi ve inanç dizgelerinin oluşumunda nasıl etkili olduğunu göstermektedir. Söylem analizi uygulanacağı için metnin, egemen ideoloji nin sunulması için elverişli olması gerekir. Bu yönüyle kurumun kendini yansıtabileceği kaynakların seçimi önemlidir. Söylem analizi çerçevesinde çalışmada sırasıyla, güvenlik alanında aktörlerin (TBMM-Hükümet-MGK) söyledikleri nin, kullandıkları dilin sunumu, metinlerin (TBMM Tutanakları-Hükümet Programları-MGK Basın Bildirileri) bağlamının oluşturulmasıyla ortaya çıkacak ideoloji incelenmiş, dış politika kısmında buna ek olarak sosyal etkileşimler için yanıtların (gazetelerin incelenmesi) etkisi araştırılmıştır. İkinci bölüm Türkiye de Milli Güvenlik Kavrmaının Gelişimi nde, terimin/kavramın nasıl doğduğu, dönemsel olarak içeriğinin nasıl dönüştüğü açıklanmaya çalışılmıştır. Milli güvenliğin öncelikle askerlerce ithal edilerek hukuk ve siyasal zeminde kendine yer edindiği tesbitiyle, öncelikle 1982 Anayasası ve sonrasında politik alanda kullanımının yaygunlaşması bu bölümde sunulmuştur. Milli güvenlik tanımının dönüşümünün askeri yapının sivil siyaset üzerinde etkisi ile paralellik gösterip göstermediği çalışmanın ikinci sorusunu oluşturmuştur. Milli güvenlik siyasi otorite üzerinde askeri vesayetin bir aracı mıdır? Özellikle sivil iktidarın milli güvenlik çerçevesinde asker vesayeti ne yönelik tavrı nasıldır, dönemsel farklılıklardan bahsedilebilir mi? Bu sorular TBMM tutanakları incelenerek tartışılmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölüm, çalışmanın dış politika basamağını oluşturur. Daha önceden sorulan sorular, bu kez dış politika açısından yanıtlanmaya çalışılırken, Hükümet Programları ve MGK Basın Bildirileri nin yanı sıra gazeteler karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. 2

15 Çalışmada incelenmesi hedeflenen zaman aralığı belirlenirken gözetilen iki değişken ulusal ve uluslararası sistemde kesişen değişim noktalarıdır. Öyle iki nokta olmalıdır ki, hem uluslararası sistemde önemli bir değişim söz konusu olsun, hem de iç siyasal ortamda önemli bir farklılık gündeme gelsin. Bu kaygıdan hareketle belirlenen zaman aralığı yılları olarak belirlenmiştir ve 1983 yılı hem uluslararası sistemde soğuk savaşta ısının düştüğü dönemdir hem de Türkiye açısından sivil yönetime geçiş sürecini simgeler. Çalışmanın bitiş yılının 2003 olmasının en önemli özelliği ise, güvenlik alanında gerçekleşen değişimin pratiğe yansıdığı, saldırıları ertesinde Irak Savaşı dır. Türkiye açısından ise, 2002 ve 2003, yeni bir dönemin başlangıcı olarak değerlendirilebilir: AKP nin iktidarı. Böylelikle, çalışmada incelenen yıllar, olarak belirlenmiştir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken, bir eşik vardır; 1990 lı yılların başı, uluslararası sistemde iki kutupluluğun sona erdiği dönem. Bu dönem, aslında çalışmayı ikiye bölen bir ayraç işlevi görebilir. Böylelikle hem yıllarında dış politikada milli güvenliğin anlamı aranırken, uluslararası ortamın iki kutupluluğunun etkisi de dış politikada sorgulanabilir. Amaç dış politikada milli güvenliğin boyutu ise, uluslararası sistem burada belirleyici olmuş mudur? Türk dış politikasına soğuk savaş yıllarında seçilecek bir sorun un, soğuk savaş sonrası yıllara yansıması, birbirleriyle milli güvenlik çerçevesinde ne derece bağdaşır/ayrılır? Bakanlar Kurulu ve MGK dışında birçok kurul/kurum/yapının milli güvenlik tanımına etkisi olduğu/olabileceği kabul edilerek bu çalışmada her üç dönemi kapsayan, Anayasa da tanımlanan, bu anlamda da hukuksal açıdan milli güvenliğin sağlanmasından sorumlu olan/bu alana katkısı olan iki kurul incelemeye alınmıştır. Bakanlar Kurulu için Hükümet Programları, MGK için Basın Bildirileri tercih edilmiştir. Bakanlar Kurulu nun ve MGK nın toplantı tutanaklarına ulaşmanın güçlüğü karşısında bu seçim bir anlamda zorunluluktur. Bundan öte, politikanın mutfağından çok sahnenin kendisinin önemi yine bu tercihi doğrular yöndedir. Diğer bir deyişle, söylemin sunumu araştırıldığı için, topluma ve basın yayın organlarına açık kaynaklar, karar alıcılar arasında geçen gizli konuşmalardan daha önemlidir. Kaldı ki, hem Hükümet Programları hem de MGK Basın Bildirileri, her iki kurulun kendini doğrudan ifade ettikleri kanallardır. Hükümet Programları, hükümet 3

16 kurulduktan sonra hükümetin kendini meslis önünde ifade ettiği, politikalarını, vaatlerini sunduğu, bir yasama dönemi boyunca yapmayı planladığı niyet mektupları dır. MGK Basın Bildirileri ise, olağan ya da olağanüstü toplantıdan sonra MGK nın toplantıyı ve sonuçlarını açıkladığı, kamuoyu ile doğrudan temas ettiği bir kanaldır. Eğer MGK nın milli güvenlik söylemi araştırılacaksa, bu söylemin oluşturmasına/yayılmasına/yeniden üretilmesine katkı sağlayan en uygun araç Basın Bildirileri dir. Bu nedenlerle Bakanlar Kurulu için Hükümet Programları, MGK için Basın Bildirileri kaynak olarak seçilmiştir. Çalışma, öncesine genel olarak değinmekle birlikte, esas olarak söylem halini almaya başladığı 1980 li yıllardan itibaren kavramın izi sürülmüştür. Çalışmanın amacı, milli güvenlik kavramının Türk siyasal hayatındaki serüvenini takip ederek, kullanımı, yüklendiği anlamlar ve kullanıcılar arasındaki farklardan hareketle döneminde dış politikada konumlanışını incelemektir. Uluslararası sistemde meydana gelen gelişmelerin rotasında dış politika yapımında bu kavramın kullanımı incelenirken, iç politik yapının ve kavramın burada ortaya çıkışının çözümlenmesi başlangıç noktasını oluşturmuştur. İç politikanın dış politikadaki belirleyiciliğinin, bu anlamda bir diğer sav olduğu söylenebilir. İlk savla birleştirildiğinde ise, dış politikada askerin belirleyiciliğinin milli güvenlik kavramı çerçevesinde test edilebileceği sonucuna varılır. Burada test edilecek olan sav şudur; incelenen yıllarda milli güvenlik kavramı askeri bir niteliğe sahiptir ve askerler tarafından tanımlanmış, hükümetlerce kullanım askeri tanımlamadan hareketle gerçekleşmiştir. Hatta milli güvenlik, askerin sivile etkisini ölçebilecek bir araç, hükümetlerce güvenlikleştirme nin ana unsuru olarak dış politikada işlevselleşmiştir. 4

17 1. BÖLÜM: ULUSLARARASI İLİŞKİLER YAKLAŞIMLARINDA MİLLİ GÜVENLİK VE SÖYLEM ANALİZİ Milli güvenlik konusunda incelemeler uzun bir süre çoklukla nasıl sağlanmalı bakış açısıyla incelenmiştir. Bu çalışmalara bakıldığında, özellikle olası risk bölgeleri, tehditler, fırsatlar, geleceğe yönelik çıkarsamalar ve bunlara yönelik yorumların ele alındığı görülmektedir. Bir diğer deyişle, bu çalışmalar geçmişe yönelik ya da tarihsel içerikli olmaktan çok günümüz ve/veya geleceğe yönelik değerlendirmeler sunmaktadır. Bundan farklı olarak, gerek kavramsal gerekse kurumsal açıdan Türkiye nin ulusal güvenliğini tarihsel perspektifle inceleyen çalışmaların büyük bir bölümü ise, şu ön kabulle başlamaktadır: Her devletin ulusal güvenlik stratejisi olmalıdır, buna yön veren bir kurul/kurum olmalıdır. Kurumsal incelemelerde ise, sorgulamadan çok anayasal metinlere, yasalara boğulmuş çalışmaların ağırlığı görülmektedir. Özetle, bu alanda yapılan çalışmalarda, daha çok, sorgulayıcılık özelliğinin geri planda bırakıldığını, dönemsel sunuma yönelindiğini söylemek mümkündür. Milli güvenlik kavramının önemine değinen, 1961 Anayasası bağlamında inceleyen öncül çalışma Tayfun Akgüner e aittir. 1 Ardından uzun bir süre bu konuya, eleştirel açıdan değinilmemiş olması siyasal yaşamdaki gelişmelerin yanı sıra uluslararası sistemdeki realist yaklaşımın kavrama sağladığı meşruiyetten kaynaklanabilir. Bu nedenle 1982 Anayasası nı milli güvenlik perspektifi ile ele alan çalışmaların eksikliğinden bahsedilebilir lı yılların sonundan itibaren sıkı yönetim, olağanüstü haller ve askersivil ilişkileri ile ilgili birçok eser kaleme alınmış, 2 milli güvenliğe ve ordunun dış 1 Tayfun Akgüner, 1961 Anayasasına Göre Milli Güvenlik Kavramı ve Milli Güvenlik Kurumu, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi, Yayın no: 12, Hıdır Göktaş, Metin Gülbay (der.), Kışladan Anayasaya Ordu: Siyasi Kültürde TSK'nin Yeri, Metis Yayınları Dizisi, İstanbul, 2004; Zafer Üskül, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Döneminde Sıkıyönetim Uygulamaları, İmge Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1997; Zafer Üskül, Olağanüstü Hal Üzerine Yazılar, Büke Yayınları, İstanbul, 2003; Fikret Bilâ, Komutanlar Cephesi, Detay Yayıncılık, İstanbul, 2007; Kurtuluş Kayalı, Ordu ve Siyaset 27 Mayıs - 12 Mart, İletişim Yayınevi, 5

18 politikadaki yerine doğrudan değinen, bu konuda inceleme yapan eserler, 90 lı yılların sonundan itibaren sayıca artmıştır. 3 Bu çalışma, TBMM nin, Hükümet Programları nın ve gazetelerin milli güvenlik söylemini araştırarak, dış politikada askeri yapının söylem üzerinden etkisini sergilemeyi amaçlayarak bu yazına katkı yapabilmeyi ummaktadır. Yöntemsel açıdan değerlendirildiğinde, söylem analizi her ne kadar uluslararası alanda 1960 lı yıllardan beri uygulansa da, Türkiye için yeni bir alan sayılabilir. Türkiye de bu konuda yapılan uygulamalı çalışmalar 4 teorik araştırmalardan 5 sayıca azdır. Bu çerçevede, çalışma söylem analizi uygulanarak dış politikada milli güvenlik söylemini ve etkisini inceleyerek, etkileşimi gazete araştırması ile sergilemeye çalışma noktasında bir yenilik yaratmayı amaçlamaktadır. İstanbul, 1994; Gülay Günlük Şenesen, Türkiye nin Savunma Bütçesi: Veriler ve Gözlemler, Ahmet İnsel ve Ali Bayramoğlu (der.), Bir Zümre, Bir Parti: Türkiye de Ordu, İletişim, İstanbul, 2004, s ; Birsen Örs, Türkiye'de Askeri Müdahaleler (Bir Açıklama Modeli), Derin Yayınları, İstanbul, 1994; Osman Metin Öztürk, Ordu ve Politika, Gündoğan Yayınları, İstanbul, 1993; Muharrem Balcı, MGK ve Demokrasi Hukuk-Ordu Siyaset, Yöneliş Yayınları, İstanbul, 2000; Şaban İba, Milli Güvenlik Devleti, Çiviyazıları, İstanbul, 1998; Seydi Çelik, Osmanlı dan Günümüzde Devlet ve Asker, Askeri Bürokrasinin Sistem içindeki Yeri, Salyangoz Yayınları, İstanbul, Ahmet İnsel, Ali Bayramoğlu (der.), Bir Zümre, Bir Parti Türkiye'de Ordu, Birikim Yayınları, İstanbul, 2004; Ali Bayramoğlu, Ahmet İnsel, Almanak Türkiye : Güvenlik Sektörü ve Demokratik Gözetim, TESEV Yayınları, İstanbul, 2009; Gencer Özcan, Türkiye de Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Askeri Yapının Artan Etkisi, Gencer Özcan ve Şule Kut, (der. ) En Uzun Onyıl, Türkiye'nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar, Boyut, İstanbul, 1998, içinde s ; Gencer Özcan, Türk Dış Politikasında Oluşum Süreci ve Askeri Yapı, Günümüzde Türkiye nin Dış Politikası, Barry Rubin ve Kemal Kirişçi, (der. ), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2002, içinde s , Gökhan Koçer, 1990'lı Yıllarda Askerî Yapı ve Türk Dış Politikası, ODTÜ Gelişme Dergisi, 29 (1-2), Ankara, 2002, s ; Gökhan Koçer, Türk Dış Politikası nın Askerileşmesi, Esat Çam'a Armağan, İstanbul, 2000, s , Pınar Bilgin, Turkey s Changing Security Discourses: The Challenge of Globalisation, European Journal of Political Research, C.: 44, 2005, s , Pınar Bilgin, Only Strong States Can Survive in Turkey s Geography: The Uses of Geopolitical Truths in Turkey, Political Geography, Cilt: 26, 2007, s Pınar Bilgin, The Securityness of Secularism? The Case of Turkey, Security Dialogue, Cilt: 39, No. 6, 2008, s Türkiye de güvenlik çalışmaları ile ilgili bilgi için bkz. Nil Şatana ve Burak Bilgehan Özpek, A.B.D ve Türkiye de Geçmişten Günümüze Güvenlik Çalışmaları, Ortadoğu Etütleri, Ocak 2010, Cilt 2, Sayı 2, s Semiramis Yağcıoğlu (der.), 1990 Sonrası Laik-Antilaik Çatışmasında Farklı Söylemler, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 2002; Füsun Çoban Döşkaya, Legitimating Discourse: An Analysis of Legitimation Strategies in U.S. Official Discourse on Cyprus, The Cyprus Review, Vol 4, Number 2, Fall Ahmet Kocaman (der.), Söylem Üzerine, 2. Basım, Metu Pres, Ankara, 2003; Mehmet Küçük (çev. ve der.), Medya, İktidar, İdeoloji, Ark Yayınevi, Ankara, 2005; Aysel Aziz, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri ve Teknikleri, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2008; Barış Çoban ve Zeynep Özarslan, Söylem ve İdeoloji, Mitoloji, Din, İdeoloji, Su Yayınları, İstanbul,

19 Milli güvenlik kavramı, ilk bakışta siyasal içeriği olan bir kavram gibi görünüyorsa da, aynı zamanda çeşitli uluslararası belgelerde, anayasa, kanun ve diğer iç hukuk metinlerinde yer alan bir kamu hukuku kavramıdır. Özellikle anayasalarda milli güvenliğin temel hak ve özgürlüklerin sınırlanma nedeni olarak düzenlenmesi, aynı zamanda onun meşru bir sınırlama nedeni olarak işlevselleştirilmesini sağlamaktadır. Kavramın farklı yönlerine Tayfun Akgüner de değinmiş, kavramın siyasal, ekonomik ve hukuki yönleri olduğunu belirtmiştir. 6 Bunun yanı sıra, milli güvenliğin sağlanması ve korunması gibi görevlerin yürütme organına verilmesi, kavramın somutlaştırılması ve icra ya dönük anlam kazanmasını da beraberinde getirmektedir. Bir ülkenin ekonomik durumunun, kaynaklarının elverişliliğinin kavramla yakından ilgisi olduğu gibi, her ülkenin kendine özgü bir Milli Güvenlik Siyaseti de bulunmakta, ayrıca devletler milli güvenlik gerekçesi ve amacıyla, hukuk aleminde değişiklik yaratan, çeşitli tür ve biçimde eylem ve işlemler yapmaktadır. 7 Rona Aybay ın açıklamasıyla, milli güvenlik ne doğa bilimlerindeki kavramlar anlamında bilimseldir, ne de sosyal [b]ilimler alanında uzun süreler çalışılarak geliştirilmiş bir nitelik taşımaktadır. 8 Sözleşme, zamanaşımı, tazminat gibi teknik anlamda hukuki bir kavram da sayılamaz. Kapsamı bir ülkenin siyasal koşullarına bağlı olarak değiştiği için, kavramın siyasal niteliğinden, anayasalarda ve diğer yasalarda yer alması nedeniyle hukuksal yönünden bahsetmek mümkündür. Milli güvenlik bazen dar anlamda, yalnızca askeri sırların ifşasına indirgenir, olağanüstü hallerde bir olağanüstü hal rejimi sonucunda alınacak önlemleri içerir. Kimi zamansa, geniş anlamda, devlet düzenini korumak amacıyla alınan her türlü önlemin bu kavramın içeriğini oluşturduğu görülmektedir. Dar veya geniş yorum ayrımı, milli güvenliğin koruma altına aldığı alanın boyutuna ilişkindir. Örneğin, BM nin bir yayınında José D. Ingles e göre, milli güvenlik dar anlamda sadece milli savunmaya dair sorunlara ilişkin olarak anlaşılabileceği gibi; geniş anlamda kamu 6 Tayfun Akgüner, a.g.e., s A.e. 8 Milli güvenlik kavramını tanımlamanın güçlükleri için bkz. Rona Aybay, Milli Güvenlik Kavramı ve Milli Güvenlik Kurulu, SBF Dergisi, Ankara Üniversitesi, Cilt 33, Sayı 1, 1978, Ankara, s

20 güvenliğiyle veya devletin iç ve dış güvenliğiyle ilgili her sorunu kapsayacak biçimde anlaşılabilir. 9 Milli güvenlik, uygulamada birçok farklı kavramla birlikte/yakın kullanılagelmiştir. Milli savunma, devletin tüzel kişiliğinin 10 dışa karşı korunması veya bağımsızlığının korunması anlamıyla milli güvenliğin bir parçasını oluşturmaktadır. Yine, devletin bağımsızlığını korumaya yönelik bulunan dış güvenlik, milli güvenlik üst kavramının kapsamı içinde yer almaktadır. 11 Türkiye de ilk resmi tanımlama tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla gerçekleşen Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Yönetmeliği dir. Buna göre topyekûn milli güvenlik : Dışarıdan ve içeriden yapılabilecek her çeşit taarruzlara, bozguncu teşebbüslere, tabii afetlere ve büyük yangınlara azimle karşı koyabilmek, Devlet otoritesini muhafaza ve devam ettirmek ve bir savaştan galip çıkabilmek için, bütün milli kudret, gayret ve faaliyetlerin tam olarak kullanılmasıdır. Ardından Danıştay bu tanıma bir çerçeve çizmeye çalışır, Danıştay ın 1969 tarihli kararında, daha sonra birçok hukukçu tarafından benimsenecek milli güvenlik tanımını içerir: Yurt ölçüsünde beliren iç ve dış tehlikelere karşı Devlet tüzel kişiliğinin savunma ve güvenlik altına alınması. 12 Benzer biçimde Nükhet Güz kavramı, devlet bağımsızlığı ve ülke bütünlüğü ile ulus egemenliğinin, ulusal ya da uluslararası alanda gerçek ve yakın bir tehlikeye düştüğü zamanlarda, Anayasa nın gösterdiği yetkili organ ya da organlar tarafından, devlet tüzel kişiliğinin korunması ve güvenlik altına alınması olarak tanımlamaktadır. 13 Tayfun Akgüner ise, Devletin bağımsızlığı ve ülke bütünlüğü ile millet egemenliğinin milli veya milletlerarası alanda gerçek ve yakın bir tehlikeye düştüğü zamanlarda, Anayasa nın gösterdiği 9 José D. Ingles, Study of Discrimination in Respect of the Right of Everyone to Leave Any Country, Including His Own, and to Return to His Country, United Nations Document, E/CN.4/sub.2/229/rev.1, New York, 1963, s Devlet Tüzel Kişiliği için bkz. Metin Günday, İdare Hukuku, İmaj Yayınevi, 6. Bası, Ankara, 2002, s Mustafa Erdoğan, a.g.m., s Milli Güvenlik Kavramının Hukuk Alanına Girişi bölümünde bu konuya daha geniş yer verileceği için burada sadece, önemli tarih ve tanımlara değinilmekle yetinilecektir. 12 Danıştay Dava Daireleri Kurulu, , Esas: 1967/711 ve Karar: 1969/ Nükhet Güz, Ulusal Savunma ve Milli Güvenlik Yapılanmasında İletişim Stratejileri, AD Yayıncılık, İstanbul, 1998, s

21 yetkili organ veya organları tarafından, devlet tüzel kişiliğinin korunması ve güvenlik altına alınmasıdır 14 biçiminde tanımlar. Sınırlama gerçek ve yakın bir tehlike ve anayasada belirtilen yetkili organlar biçiminde gerçekleştirilmeye çalışılmış ve korunan şeyin adı konmuştur: devlet tüzel kişiliği. Bu tanımın içerdiği sorun, NATO nun harekete geçmesinde tartışmalı casus foederis konusunu hatırlatır. Gerçek ve yakın bir tehlike olduğunun tespiti kim tarafından ve nasıl yapılacaktır? Diğer yandan, Akgüner in onca kayıt altına alarak, çerçevesini dar çizmeye çalıştığı milli güvenlik tanımı uygulayıcı tarafından oldukça geniş biçimde de yorumlanabilir. Devletin bağımsızlığı ve ülke bütünlüğü ile millet egemenliğinin, milli veya milletlerarası alanda gerçek ve yakın bir tehlikeye düştüğü birçok durumda iddia edilebilir. Dolayısıyla tanım her ne kadar çerçeveli bir biçimde yapılmaya çalışılsa da uygulama genişletilmeye, yine de müsaittir. Bu tanımda dikkati çeken bir diğer nokta kavramın zaman koşuluna bağlanmasıdır. Zamanın tanımda önemli bir boyut olması, kavramın siyasal koşullara bağlılığını gösterirken, bir anlamda siyasal niteliğini de sergiler. Kavramın ne anlama geldiğini anlamak için güvenlik derken hangi özgül koşulların kastedildiğinin ortaya konması gerekebilir. Dolayısıyla, her dönem için neden ayrı bir milli güvenlik tanımlamasının var olduğu ve kavramın değişkenliğini anlamak, o dönemdeki tehditlerin, hassasiyetlerin açıklanmasını da beraberinde getirir. Geniş anlamda bir tanım; devletin anayasal düzeninin, milli varlığının ve bütünlüğünün milletlerarası alanda siyasi, kültürel ve ekonomik dahil bütün menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her türlü dış ve iç tehditlere karşı korunması ve kollanması 15 biçiminde yapılır. Tıpkı buradaki bütün menfaatler örneğinde de olduğu gibi kısa bir tanımla, bir ülkenin iç ve dış tehlikeden korunabilmesi 16 biçiminde açıklandığında da yine sorunlu olan bir diğer kavrama başvuru yapılması 14 Tayfun Akgüner, a.g.e., s Kur. Alb. Turgut Değerli, Milli Güvenlik Siyaseti ve Stratejisi, Harp Akademileri Basım Evi, İstanbul, Mart 1996, s William A. Darity Jr. (der.), International Encyclopedia of the Social Sciences, Farmington Hills, Macmillan Reference USA, November 2007, s

22 zorunluluğu ortaya çıkar: ulusal çıkar. 17 Benzer bir geniş yorumlama Mustafa Ernam ın 1972 yılında DPT Başkanı iken kaleme aldığı Milli Güvenlik Kavramı ve Şumulü Hakkında Not ta görülür: Milli güvenlik kavramı, Devletin yaşama hakkının korunmasına dönük olarak yapılacak çalışmalar ve alınacak tedbirlerin bütünü kapsar. 18 Milli güvenlik kavramı, devlete yöneliktir, iç ve dış güvenlik olarak iki boyuta sahiptir. İç güvenlik kavramına tarih ve 211 sayılı Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu nun 35. maddesi ( Silahlı kuvvetlerin vazifesi Türk Yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmiş bulunan Türkiye Cumhuriyeti ni kollamak ve korumaktır. ) açıklık getirebilir. İç güvenlik Türk yurdu ve anayasa ile tayin edilmiş bulunan Türkiye Cumhuriyeti ni kapsar. Dış güvenlik ise, ülkenin sınırlarını ve devletin yaşama hakkını diğer devletin müdahalesine karşı korumaktır. 19 Mustafa Ernam daha ayrıntılı bir sınıflandırmaya giderek devletin yaşama hakkı ile doğrudan doğruya bağlantılı hususlar ı sınırlar. Buna göre; 1. Ülkenin dış güvenliğinin sağlanması ile ilgili hususlar; Hareket planları Silahlı kuvvetleri hakkında bilgiler Topyekun Savunma ile ilgili hususlar Sair hususlar 2. Ülkenin iç güvenliği ile ilgili hususlar Anayasa ile tespit edilmiş devlet nizamına aykırı hareketler, Devletin savunma gücünü doğrudan doğruya etkileyen hususlar. Ülkenin bütünlüğünü tehdit eden veya etmesi muhtemel hususlar. Milletin birlik ve beraberliğini bozan veya buna yönelen hareket ve davranışlar. 20 Öncelikle 1970 li yıllarda bir DPT Başkanı nın milli güvenlik kavramını açıklama çabası konunun o dönemde ne kadar ilgi çekici olduğunu göstermesi açısından bir örnektir. Ancak tanım her ne kadar aydınlatıcı olsa da iç ve dış güvenlik konusundaki sınıflandırma yetersiz kalmaktadır. İlkin, sair hususlar tanımın en zayıf noktasını oluşturur. Diğer devletlerin içeride gerçekleştirdiği faaliyetlerin 17 Ulusal çıkar, bağımsız bir devletin somut gereksinmelerini ve isteklerini, bir başka devletle olan ilişkilerinde, anılan ilişkilerin koşulları ve sonucu ile uzlaşmasıdır bkz.. Donal E. Neuchterlein, National Interest and Presidential Leadership: The Setting of Priorities, Colorado, 1978, s. 3 ten aktaran Tayfun Akgüner, s. 77. Ayrıca Türk Ceza Kanunu nda yapılan tarih ve Sayılı değişiklikle, madde 305/4 te milli yarar ile milli güvenlik arasında bir ilişki kurulmuştur: Temel milli yararlar deyiminden; bağımsızlık, toprak bütünlüğü, milli güvenlik ve Cumhuriyetin Anayasada belirtilen temel nitelikleri anlaşılır. R.G, Tarihi: , Sayısı: Mustafa Ernam, Milli Güvenlik Kavramı Ve Şumulü Hakkında Not, DPT, Ankara, 1972 s A.e, s A.e, s

23 hangi kapsama gireceği ya da neyin ulusal neyin uluslararası güvenlik sayılacağı bütün bu sorunlara başka bir karmaşa eklemektedir. Ulusal ile küresel/uluslararası sistemi birbirinden ayırt etmenin zorluğunun bu konuya izdüşümü yadsınamazken, uluslararası sistemin çok değişkenli yapısı da tanımlama sınırlarını zorlamaktadır. Kaldı ki, bir devletin güvenliği denildiğinde, milli güvenliğin yanı sıra, toplumsal güvenlik, bölgesel güvenlik, sosyal güvenlik, ekonomik güvenlik gibi birbirinden farklı birçok kümenin bileşiminden bahsetmek mümkündür. Tehdit açısından bakıldığında, Richard Ullman ın güvenliğin ne olduğunu kaybetmekle tehdit edilene dek anlayamayabiliriz 21 ifadesi, güvenliğin değerini anlamak için geçerli olabilir ama kavramın anlamını vermek açısından yetersiz görülebilir. Metin tersten okunduğunda, güvenliğin anlamının en iyi tehdit edildiği dönemlerde anlaşıldığı düşünülebilir. Milli güvenlik kavramını belki de olmayan ergi yöntemiyle tanımlamak yardımcı olabilir. Örneğin, Bülent Tanör e göre milli güvenlik; belli bir ideoloji ya da siyasi prensibin zıt görüşlerine karşı korunması değildir 22, belli birtakım ideolojik tenkit ya da tercihlerin açığa vurulmasıyla milli güvenliğin zarar göreceği 23 söylenemez. Tanör e göre milli güvenlik yalnızca devletin ve ülkenin iç ve dış yıkıcı saldırılara karşı korunmasıdır. 24 Böylece yalnızca yıkıcı saldırılar oluştuğunda milli güvenlik sistemi harekete geçebilecektir. Çalışmada milli güvenlik tanımlarından devletin ve ülkenin iç ve dış yıkıcı saldırılara karşı korunması en uygun olanı görülse de, asıl amaç tanımdan çok uygulamada biçimlenişinin sunumudur. Son olarak söylenebilecek olan, kavramın içeriğinin oluşturulması ve anlamının ortaya konması konusunda ne kadar çaba harcansa da, olması gereken değil ama olan, neyin milli güvenlik kapsamına gireceğinin yetkili makamlar ın takdir alanında olduğu gerçeğidir. Bu çerçeveden hareketle, birinci bölümde çalışmada benimsenecek olan yaklaşım ve yöntem açıklanmaya çalışılacaktır. Öncelikle milli güvenlik kavramının 21 Richard Ullman, Redefining Security, International Security, No. 1, Summer 1983, s Bülent Tanör, Siyasi Düşünce Hürriyeti ve 1961 Anayasası, Öncü Kitabevi, İstanbul, 1969, s A.e, s A.e, s

24 geçirdiği tarihsel yola paralel uluslararası ilişkiler yaklaşımlarının konuya bakışı, ardından söylem analizinden ve tezin uygulama bölümünde kullanılacak yöntemden bahsedilecektir Uluslararası İlişkiler Yaklaşımlarında milli güvenlik Milli güvenliğin anlamını ve tarihini araştırmak, ulusal lık boyutu nedeniyle ulus-devletin ortaya çıkışına işaret eder. Ulus-devlet sisteminin pekişmesi, 19. yüzyılda devam eden devrim süreçleri, sınıf çatışmaları, yükselen burjuvazinin iktidara katılımı ulus-devlet olgusunun güçlenmesi ile sonuçlanır. Uluslar ve devletlerin devamlılığı ve bunun sağlanması ana sorun olunca, 19. yüzyılın büyük güçleri için güvenlik ulusal sınırları korumak ya da komşulara doğru genişlemenin ötesine geçmiştir. Ulusal çıkarın boyutuna koşut bir ulusal güvenlik anlayışının bu biçimde geliştiği söylenebilir. 20. yüzyıl başında sistemin başat güçlerinin çıkar tanımlamalarının genişlemesi, sömürgecilik faaliyetleri ile bütün dünyaya egemen olma anlayışı uluslararası sistemin temel dinamiğini oluşturmuştur. Kolonileşme ve yayılma ile birlikte iki küresel savaş, milliyetçiliğin faşizm versiyonlarının ortaya çıkışını beraberinde getirmiş, savaşlar hem devletlerin dış politikalarında ve toplumsal hareketlerde hem de güvenlik anlayışında önemli kavramsal değişimlere neden olmuştur. Orduların karşı karşıya geldiği savaşlar, taktik ve stratejileri geliştirmiş, özellikle I. Dünya Savaşı ile birlikte savaş, cephe savaşından topyekun harbe başka bir ifadeyle genel harp e dönmüştür. I. Dünya Savaşı öncesinde yalnız milli savunma kavramının içinde düşünülürken, sonrasında anlam boyutu genişleyerek bir ulusun ve ülkenin topyekûn kaynaklarının milli güvenliği ilgilendirdiği anlaşılmış ve çeşitli ülkeler bu konu ile ilgili örgütler kurmuşlardır. 25 I. Dünya Savaşı ile birlikte savunmanın ve saldırının yalnızca ordulardan ibaret olmadığı düşüncesine ek olarak, 25 Asım Eren, Millet Meclisi Tutanak Dergisi, B: 133, 0:3, T , Dön. 1, Topl. 1, Cilt 8, 1962, s

25 böylesi mücadelenin gerektirdiği ekonomik düzenin sağlanması da önem kazanır. Savaş için yalnızca o dönemde gerçekleşecek hazırlıkların yetersiz olacağı, bu nedenle barışta da hazır lanmanın gerektiği pekişir. Bu dönemde, özellikle idealist düşüncenin ekseninde, harp yerini savunma kavramına bırakırken, bu barış dönemi hazırlıklarını da kapsamına alır. Böylelikle topyekun savunma, hem zaman hem de özne anlamında genişlemeyi de beraberinde getirir, her an/herkes. Bu dönüşüm Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Yayını nda şöyle anlatılır; Savaşların düşmanın silahlı gücüne karşı olmaktan çıkarak, cephe gerisinde de kitlesel tahrip ve geniş hasar özellikleri, savaş hazırlıklarını, savunma yapısını da genişleterek topyekun savaş stratejisi, topyekun güvenlik, ya da milli güvenlik kavramını ortaya çıkarır. 26 İlgi çekici olan, bu dönemde Milletler Cemiyeti Misakı nda kullanılan kolektif güvenlik kavramının Birleşmiş Milletler (BM) Misakı na değin sessizliğe bürünmesidir. Bu dönemde hakim olan kavramlar, savunma, ulusal beka, ulusal çıkar, egemenlik ya da güç tür. 27 II. Dünya Savaşı ile birlikte, milli güvenlik kavramı diğer benzerlerine kıyasla güçlenerek yaygınlaşmaya başlar. Savaşların kitleselliği, bu kez tanıma üçüncü bir eklentinin yapılmasını gerektirir, devletin organları arasında eşgüdümün sağlanması için bir yapının zorunluluğu vurgulanır. Böylelikle, milli güvenlik bu dönemden itibaren kurumsallaşmaya başlar. Milli güvenlik Amerika nın dünyanın geri kalanı ile ilişkilerini açıklamak için 28 ortaya atılır. İlkin, 1945 yılında ABD de Başkan Truman Ulusal Savunma Konseyi kurulması düşüncesini dile getirir. Ardından bu düşünce, 1946 da ABD Ordusu ve Donanmasının Ortak Savunma Konseyi olarak adlandırılan bir yapıya dönüşür. 29 Ancak sonuçta, 1947 ye gelindiğinde Ortak Savunma yerine Ulusal (Milli) Güvenlik Konseyi ve Ulusal (Milli) Güvenlik Yasası geçerli olur. Kanunun amacı, milli güvenlik ile ilgili olarak devletin çeşitli örgüt ve birimleri için 26 Devletin Kavram ve Kapsamı, Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği Yayınları, No: 1, Ankara 1990, s Hans Günter Brauch, Güvenliğin Yeniden Kavramsallaştırılması: Barış, Güvenlik, Kalkınma ve Çevre Kavramsal Dörtlüsü, Uluslararası İlişkiler Dergisi, Cilt 5, Sayı 18, Yaz 2008, s Daniel Yergin, Shattered Peace: The Origins of the Cold War and The National State, Boston, Hougton Mifflin Co., 1997, s Michael J. Hogan, A Cross of Iron: Harry S. Truman and the Origins of the National Security State, , Cambridge University Press, Cambridge,1998, s

26 bütünleştirilmiş politikalar ve usuller sağlamak olarak belirtilmiş, bunun için, Başkana konuya ilişkin iç, dış ve askeri politikaların bütünleştirilmesi konusunda tavsiyelerde bulunmak üzere bir Milli Güvenlik Konseyi kurulması öngörülür. 30 Bu kurumun yanı sıra, bir de Başkan ın milli güvenlik işleri özel yardımcılığı makamı kurulur ve buraya atananlar Başkan Yardımcıları ndan belki de en önemlisi olarak kabul edilmeye başlanır. Böylelikle savunma yerini daha kapsayıcı bir içeriğe sahip olan güvenlik e bırakırken aynı zamanda ortak yerine milli lik vurgusu ile devlete ve halka dönük yönü pekiştirilir. ABD de resmen kullanılmasının ardından, milli güvenlik kavramı uluslararası sözleşmelere girmeye başlamıştır. 20 Mart 1950 tarihinde imzalanan Avrupa Konseyi İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşme 31, 28 Temmuz 1951 tarihinde imzalanan Mültecilerin Hukuki Durumuna dair Sözleşme 32, 23 Mart 1976 tarihinde yürürlüğe giren BM Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi 33 ve BM Sosyal Haklar ve Kültürel Haklar Sözleşmesi 34 gibi. Bu sözleşmelerde milli güvenliğe bir sınırlama nedeni olarak değinildiği görülür, böylece, milli güvenlik uluslararası boyutta hukuksal niteliği ile pekişirken, aynı zamanda hakların sınırlandırılması noktasında etkili olmaya başlar. İki kutuplu sistemde realist yaklaşımın öncülüğünde milli güvenlik daha çok karar alıcıların ele alıp incelediği bir konu iken soğuk savaşın sona ermesi ile genelde güvenlik özelde ise milli güvenlik kavramı hem tanım hem de kapsam açısından tartışılmaya başlanır. Bu tarihten itibaren, güvenlik in ve eleştirellik in milli güvenlik tanımını iki uçta zorladığı söylenebilir ve 1980 lere gelindiğinde askeri güvenliğin yanı sıra, ekonomik ve çevre güvenliği konularına yönelinir, soğuk savaş döneminde yaşanan gelişmelerle kavramının içeriğinin genişlediği ve 30 Rona Aybay, a.g.m, s m. 6 Adil Yargılanma Hakkı, m. 8 Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması, m. 10 İfade Özgürlüğü, m. 11 Dernek Kurma ve Toplantı Özgürlüğü haklarının sınırlanma gerekçesi olarak yer alır. 32 m. 9 Geçici Tedbirler: İşbu Sözleşmenin hiçbir hükmü bir Âkid Devletin harb zamanında veya diğer vahim ve müstesna hallerde, millî güvenliği için elzem saydığı tedbirleri muayyen bir kimse hakkında, bu kimsenin hakikatte bir mülteci olduğu ve mezkûr tedbirlerin kendisi hakkında millî güvenliği icabı muhafazası gerektiği tespit edilinceye kadar geçici alarak ittihaz eylemesine mâni değildir. 33 m. 12, m. 13, m m. 8 Sendikal Haklar. 14

27 dolayısıyla değişim gösterdiği gözlemlenir. Vietnam Savaşı sonrasında yaşanan yüksek enflasyon, petrol krizi ve benzeri gelişmeler sonucunda milli güvenliğe en büyük tehdidin, askerî alanın dışında enerji krizi, nüfus patlaması ve ekonomik sorunlar gibi konularda olabileceğini göstermiştir. Milli güvenlik, askeri boyuta ek olarak, siyasal, ekonomik, sosyal ve ekolojik ve insan haklarına ilişkin yönleri de barındıran tanımla, bir anlamda kavramsal derinliğe kavuşmuştur. 90 larla birlikte kültürel tanımlamalar ve uluslararası suç organizasyonlarının artışına paralel olarak milli güvenliğin küresel boyuta taşınması ihtiyacı tartışılmış, böylece kavramın boyutunun genişlemesi söz konusu olmuştur. Çevre, küreselleşme, uluslararası terör, göç gibi yeni alanların uluslararası ilişkilerde incelenmeye başlaması, güvenliğin de kapsamını genişletir. Milli güvenlik, yalnızca sınırların korunması olarak anlaşılamayacağı gibi, yalnızca tek bir ülkenin sağlayacağı bir unsur olmaktan da uzaklaşır. Buna karşılık olarak, milli güvenlik kavramının geniş kullanımına yönelik eleştiriler, demokrasi ve insan haklarının yükselişi, kamu güvenliği, milli güvenlik gibi içeriği tam olarak belirlenemeyen kavramların (ve kimi zaman ölçüsüz) kullanımların eleştirisini de beraberinde getirir. Eleştirilerin arttığı dönemde yaşanan 11 Eylül saldırıları, güvenlik ihtiyacını bir anlamda maksimize ederek içeriğin baştan tanımlanmasının yanı sıra, eleştiriye kapalı hale gelişine de sebep olur. Buna Türkiye den bir örnek Büyükanıt ın karanlık savaşlar kavramıdır: Genelkurmay Başkanı Büyükanıt, 'Güvenliğin Yeni Boyutları ve Uluslararası Örgütler' sempozyumunda yaptığı konuşmada sık sık kullandığı 'karanlık savaşlar' kavramıyla, artık 'ulusal güvenliğin' neredeyse siyasetin her alanında aranması gerektiğini belirtti.'karanlık savaşlar' nereye kadar mı uzanıyor? Büyükanıt'ın sözleriyle, 'Londra borsasında manipülasyonlar yapılıyor. Ülkede bir günde 10 milyar dolar gidiyor. Bu da savaşın bir çeşididir.'yani artık Londra Borsası da 'ulusal güvenlik' alanı sınırları içerisinde. Daha da ilginç olan, bu sözlerde gizli olan bir diğer 'ulusal güvenlik' tehdidi. Ülkeden bir günde 10 milyar dolar çıkması için önce o ülkeye 10 milyar dolar da girmesi gerekiyor. Dolayısıyla yalnız 10 milyar dolarlık çıkış değil, 10 milyar dolarlık girişi de ulusal güvenlik alanı sınırları içinde görmek gerek. 'Karanlık savaş' bir girdi mi, işte ta buraya kadar giriyor H. Gökhan Özgün, Karanlık Savaş ın İlk Günü, Radikal, 31 Mayıs

28 Bir anlamda, 11 Eylül ün sonucunda milli güvenlik kavramının yeniden yükselişi ve başat değerlerden biri oluşu söz konusudur. Savaşlarla gelişen ve genişleyen milli güvenlik kavramı, iki kutuplu sistemde önem kazanıp, ardından eleştirilerin hedefi olsa da, 11 Eylül tanımda yenilenmeleri ve gelişmeleri beraberinde getirerek, kavrama tekrar güncellik kazandırır. Uluslararası ilişkiler yaklaşımlarının gözüyle bakıldığında, bu döngü, idealizm, realizm ve realizmin pekişmesi biçiminde söylenebilir. Tarihte tıpkı dünya savaşlarında olduğu gibi, ihtiyaç duyulan zamanlarda, Wolfers ın ifadesiyle, kazanılmış değerlere yönelik tehditler 36 gerçekleştiğinde milli güvenlik kavramının öneminin ve kavrama atıfların arttığı görülür. Bu kısımda uluslararası ilişkiler yaklaşımları açısından milli güvenlik incelenecektir. Uluslararası ilişkiler yaklaşımlarının güvenlik konusuna bakışları temel olarak geleneksel ve alternatif/eleştirel yaklaşımlar biçiminde ikiye bölünebilir. Savaşın insan doğasındaki kusurlardan kaynaklandığını ileri sürenler, devletin yapısının savaşların nedeni olduğunu savunanlar, uluslararası sistemin anarşik yapısına vurgu yapanlar; idealistler, realistler ve neorealistler bu çerçevede sıralanabilir. Bu nedenlerden farklı yerlerde soruya yanıt arayanlar alternatif yaklaşımları; feministler, postmodernistler, sosyal yapılandırmacılar ve inşacılar oluşturur. Ayrım kendi içinde birçok farklı alt-başlık barındırsa da, bu bölümde ikili ana katmanın sınıflandırmasının izinde uluslararası ilişkiler yaklaşımlarının konuya bakışı sunulmaya çalışılacaktır. Bu bölümde amaç, milli güvenlik kavramının uluslararası ilişkiler yaklaşımları açısından nasıl değerlendirildiğini sunmaya çalışmaktır. Bu nedenle önce, geleneksel olarak adlandırılabilecek ana akım yaklaşımların ardından bu doğrultudan ayrılan eleştirel / alternatif yaklaşımların kavrama bakışı, sonda ise çalışmada uygulanabilecek olan yaklaşım aktarılacaktır. 36 Arnold Wolfers, National Security as an Ambiguous Symbol, Political Science Quarterly, 67, 1952, s