ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SUBTROPİK MEYVELER ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ ADANA. Prof. Dr. Saadettin BALOĞLU Merkez Müdürü Ekim ANTALYA

Transkript

1 1

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SUBTROPİK MEYVELER ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ ADANA Prof. Dr. Saadettin BALOĞLU Merkez Müdürü Ekim ANTALYA

3 Anavatanı Çin, Güneydoğu Asya ve Hindistan olan turunçgiller genel olarak tropik ve subtropik iklim koşullarına alanlar ile Akdeniz İkliminin hüküm sürdüğü bölgelerde yetişebilmekte, sıcaklığın -4 ºC.nin altına düşmediği yörelerde ise ticari anlamda yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Ülkemizde 4 milyon tonuaşan turunçgil üretimi Akdeniz ve Ege Bölgesinde, sahil kesimlerinde yapılmaktadır Ülkemizde elma ile üzümden sonra en fazla yetiştirilen ve aynı zamanda en çok ihracatı yapılan meyve grubu turunçgillerdir Ticari anlamda üretim incelendiğinde gerek Türkiye, gerekse dünyada portakallar, limonlar, mandarinler ve altıntoplar en çok üretimi yapılan türlerdir. 3

4 TUTURNÇGİLLER DÜNYADA ÖNEMLİ MEYVE GRUPLARINDAN BİRİDİR.. 4

5 Bunun nedenleri 1. Turuncgillerin hoşa giden aromaları, kokusu ve görüntüsü söz konusudur Gerek renkleri bakımından gerekse kokuları bakımından insanları daha çok cezbetmektedirler 2. Turunçgil bitkileri uçucu yağlar içermektedir Kozmetik sanayinde turunçgiller önemli bir kaynaktır ve her türlü kozmetik ürününün içinde turunçgil uçucu yağları bulunmaktadır 3. Turunçgillerde asi/şeker oranına bağlı olarak tat türlere göre farklı ve çok iyi oluşmaktadır 4. Turunçgillerin en bol C vitamini içeren bitkisel ürünlerden olmaları nedeniyle insan sağlığı ve beslenmesi için önemlidir ve C vitamini kaynağıdır 5. Turunçgiller suda eriyebilir lifler bakımından oldukça zengindir ve bu lifler sindirim sistemini düzenlenmesine yardımcı olmaktadır 5

6 6. Değişik tür, renk, model ve tatta bulunan turunçgiller tüketime kolay ve çok değişik şekillerde sunulabilir Örneğin mandarin kolay soyulması nedeniyle çok kolay tüketilir, suyu bol olduğu için meyve suyu tüketimi hazırlanması ve saklanması nedeniyle uygundur, renkleri farklı olduğu için sofralarda soyulmuş karışımları estetik ve sofraya güzellik katar, insanların iştahını tetikler 7. Turuncgil meyveleri ağaç üzerinde kalitelerini kaybetmeden diğer meyveler oranla tür ve çeşide bağlı olarak daha uzun süre kalabilirler 8. Hasat süresi geniş bir yelpazede bulunur, hasat ülkemiz koşullarında eylül-mayıs aylarında yapılır, depolamaya da uygun olmaları nedeniyle yılın büyük bölümünde pazara sunulabilir 9. Taze sofralık olarak tüketilmeleri yanında turunçgillerden oldukça fazla yan ürün yapılmaktadır Reçelleri, marmelatları, jöleleri, konsantre yada meyve suları ve şarabı hem evlerde hem de ticari olarak üretilmekte ve ciddi bir pazar oluşturmaktadır 10. Turunçgil posası ve kabukları aynı zamanda çok iyi hayvan yemidir. 6

7 DÜNYA TURUNÇGİL ÜRETİMİ (FAO, 2016.Citrus Fruit Statistics 2015) Sıra ÜLKE Ortalama Ortalama ÇİN BREZİLYA ,0 3 ABD MEKSİKA HİNDİSTAN İSPANYA İRAN MISIR TÜRKİYE İTALYA GÜNEY AFRİKA FAS ARJANTİN YUNANİSTAN JAPONYA İSRAİL AKDENİZ BÖLGESİ KUZEY YARI KÜRE GÜNEY YARI KÜRE DÜNYA TOPLAMI

8 AKDENİZ BÖLGE ÜLKELERİ TURUNÇGİL ÜRETİMİ (FAO, 2016.Citrus Fruit Statistics 2015) Sıra ÜLKE Ortalama Ortalama İSPANYA MISIR TÜRKİYE İTALYA FAS YUNANİSTAN İSRAİL AKDENİZ BÖLGESİ DÜNYA TOPLAMI

9 TÜRKİYE TURUNÇGİL ÜRETİM ALANLARI

10 Ayrıca Türkiye toplam yaş meyve ihracatının yüzde 55 ini turunçgillerin oluşturduğu söylenmektedir Turunçgil üretimi ve ihracatı ülkemiz için önemli bir tarım kolu olup ekonomimiz açısından büyük önem taşımaktadır 10

11 Tüm meyvecilikte olduğu gibi turunçgil üretiminde de karlılığı belirleyen asıl faktör; yetiştirilen tür ve çeşidin pazar tercihi yada diğer bir değimle talep görmesi olmakla beraber düşük üretim maliyeti ile yüksek verim ve kaliteli üretim de son derece önemlidir Yüksek getirili ve sürdürülebilir turunçgil üretiminde pazar ile uyum içerisinde olmak, pazar taleplerini tamamen karşılamak ve turunçgil endüstrisinde oluşan değişimlere hızlı ayak uydurabilen dinamik bir yapıda olmak son derece önemlidir Örneğin şu anda popüler olan bir turunçgil çeşidi 10 veya biraz daha fazla süre içinde popülaritesini kaybetmekte, alternatif çeşitler ortaya çıkmaktadır Hem çeşit geliştirme hem de değişen çeşitlere uyum sağlama, özellikle yaşlı bahçelerde çeşit değiştirme açısından ülkemizde sıkıntılar vardır Çeşit değiştirmeden ziyade yeni çeşitler ile bahçe kurmak olağan dışı veya kısıtlı iken eski çeşitler ile devam etmek olağan bir durumdur 11

12 Yetiştiriciler açısından yeni tür ve çeşitlerin geliştirilmesi veya getirilmesi, adaptasyon ve ıslah çalışmaları, kültürel uygulamalar-bakım, besleme virüs ve virüs benzeri hastalıklardan ari, geniş bir yelpazede yetiştirilen ve hasat edilen, çevre koşullarına ve özellikle dona dayanıklı, kaliteli, çekirdeksiz, kolay soyulan çeşitler pazarın istekleri doğrultusunda çeşitlerin seçimi pazarlama, depolama, taşıma ve işlemeye uygun çeşitler, dış pazar taleplerini karşılayan, aynı zamanda yetiştirilmesi teşvik edilen ve desteklenen üretim önemlidir

13 Türkiye de ilk kez 1960 lı yıllardan sonra virüs hastalıkları konusunda yapılan çalışmalar sonucunda 20 civarında virüs ve virüs benzeri hastalığın varlığı rapor edilmiştir DÜNYADA BU GÜNE DEK 86 VİRÜS VE BENZERİ HASTALIK SAPTANMIŞTIR Bunlardan bazıları Citrus Tristeza Virus (CTV, Göçüren hastalığı), Citrus Psorosis Virus (CPsV, Kavlama hastalığı, Concave gum, Blind Pocket) Satsuma Dwarf Virus ( SDV, Satsuma Cücelik hastalığı), Citrus Tatter Leaf Virus (CTLV, Turunçgil parçalı yaprak hastalığı), Citrus Yellow Vein Clearing Virus (CYVCV, Sarı damar hastalığı), Citrus Impietratura Disease (Turunçgil taşlama hastalığı),

14 Yaprak kırışıklık veya buruşukluk hastalıklarına neden olan Citrus Leaf Rugose Virus (CLRV), Citrus Infectious Variegation Virus (CIVV), CitrusCrinkly Leaf Virus (CCLV), Olive Latent Virus 1 (OLV) virüs hastalıkları Citrus Chlorotic Dwarf Ass. Virus (CCDaV, Turunçgil klorotik cüceleşme hastalığı), Ayrıca Citrus Exocortis Viroid (CEVd, Turunçgil Cücelik Viroid hastalığı), Citrus Cachexia (Xyloporosis) Viroid (CCaVd, Turunçgil Gözenekleşme Viroid hastalığı) hastalığı ve aşı yoluyla taşınan Stubborn (yediverenleşme, Spiroplasma hastalığıdır.

15 Ülkemiz Turunçgil Yetiştiricliğinde saptanmış virüs ve virüs benzeri hastalıklar Doğu Akdeniz Bölgesinde yapılan bir doktora çalışması sonucunda turunçgillerde diğer bir çok virüs ve benzeri aşı yoluyla taşınan etmenlerden: Navel grubu portakallarda % 72,7-80,6 ve Satsuma grubu mandarinlerde ise % 15,8 31,0 arasında değişen oranlarda Psorosis (Kavlama) virüs hastalığı kompleksinin varlığının saptandığı Aynı çalışmada Stubborn (Yediverenleşme- Spiroplasma citri hastalığının yaygınlığının %21,6-67,4 arasında değiştiği Turunç üzerine aşılı turunçgillerde Türkiye için ilk kez olarak Gummy Bark hastalığının %11,2-48,4 oranında yaygın olduğu Satsuma grubu mandarinlerde Xykoporosis Cachexia viroid hastalığının da %21,6-64,4 arasında değiştiği ortaya konmuştur

16 Turunçgil yetiştiriciliğinde çeşit seçimi yanında önemli olan bir diğer konu davirüs hastalıklarına dayanım konusu ile ilgili olarak anaç seçimidir Anaç kullanımını toprak ve çevre koşulları sınırlarken, virüs ve virüs benzeri hastalıklar da önemli sınırlayıcı faktördür Özellikle Tristeza virüs ve Exocortis viroidi bu konuda önemle dikkate alınmalıdır Bölgede % 99 turunç anacının kullanımı Tristeza virüsü için bir potansiyel tehlikedir Son yıllarda diğer Akdeniz ülkelerinde turunç üzerinde Tristeza tahribata ve yayılmaya başlamıştır Bu nedenle turunca alternatif anaç bulunması için çalışmalar yapılmalıdır, ancak üretici kendi alternatifini yaratmış, üç yapraklı hibritleri son on yılda hızla kullanılmaya başlamıştır

17 CTV ile bulaşık ağaçlarda aşı yeri şişmesi Over-growth

18 CTV ile bulaşık ağaçlarda aşı yeri şişmesi Over-growth Teşhis için kabuk kaldırma (Honey combing)

19 CTV ile bulaşık ağacın aşı yerinden kaldırılan kabuk ve iç yüzeyi ile odunda oluşan belirtiler (Honey combing)

20 CTV nin gövdelerde neden olduğu yivlenmeler-gövde çukurlaşmaları (Stem-pitting)

21 Tristeza virüsü ile bulaşık ağaçlardan alınan küçük meyveler (Altta) ve sağlıklı ağacın meyveleri (Üstte)

22 CTV İLE İNFEKTELİ AĞAÇLAR

23 Portakalda Psorosis Virüsünün Neden Olduğu Kabuk Kavlamaları

24 Greyfurt Gövdelerinde Psorosis Virüsünün Kavlamaları

25 Psorosis Virüsünün değişik şiddetlerdeki belirtileri

26 İmpietratura Taşlaşma Bu hastalık meyvede görülür. Meyvede lekeler oluşur. Meyve kabuğunda zamk paketleri görülür. Daha çok Akdeniz bölgesi ülkelerinde görülür

27 Portakal meyvelerinde virüse ait sert kabarcıklı dokular IMPIETRATURA

28 İmpietratura virüsü ile bulaşık Marsh seedles greyfurtlarında küçük kalmış meyvelerde albedoda zamk paketleri ve solda kesilmiş sağlıklı meyve

29 CEVd-Exocortis Üç yapraklı anaçta kabuk atma Bulaşık ağaçta genel bir bodurluk görülmektedir.

30 ÜÇ YAPRAKLI (TRİFOLİATA) ANACI ÜZERİNDE EXOCORTİS VİROİDİNİN KLASİK BELİRTİLERİ

31 C 35 anacı üzerinde bodurlaşma ve kabuk kavlaması gösteren Portakal ağaçları

32 TURUNÇ ANACI ÜZERİNDE EXOCORTİS İLE BULAŞIK VE SAĞLIKLI PORTAKAL AĞAÇLARI

33 Üstte Troyer citrange anacı üzerinde Viroid IIa ile bulaşık Atwood navel poratakal ağacının meyveleri Altta STG den geçmiş viroidten ari ağaçların meyveleri

34 Kütdiken limonunda sağlıklı ve kırışıklık belirtisi gösteren yapraklar

35 Kütdiken limonunda sağlıklı ve kırışıklık belirtisi gösteren yapraklar

36 Yaprak kırışıklığı belirtileri gösteren kütdiken limon ağaçları

37 37

38 Cachexia Şiddetli bir ırkla infekteli ve sağlıklı Person s special mandarin türünde görülen sararma ve cücelik belirtisi Sağlıklı

39 Cachexia Tipik simptomlardan biri ise gövdede ve kabukta görülen zamk akıntısıdır Hastalık aynı zamanda gövdede ve kabuk dokusunda pürüzlenmelere neden olmaktadır

40 Üretim aşamasında turunçgil endüstrisini tehdit eden en önemli faktörlerin başında hastalık etmenleri, özellikle de aşı yoluyla taşınan etmenler, graft transmissable diseases gelmektedir. Uçkurutan, sakızlanma, alternaria fungus hastalıları ve dal yanıklığı bakteri hastalığı değişik turunçgil türlerinde değişen şiddetlerde zarar yapmakta, ancak uygulanan bazı kültürel önlemler ve fungusit uygulamaları ile bu hastalıkların önüne geçilmektedir Fakat herhangi bir kimyasalın henüz kullanılamadığı değişik yollarla ve tamamı da aşı yoluyla taşınan virüs ve virüs benzeri hastalıklar (VVBH) verimi ve kaliteyi düşürmekle kalmayıp ağaçların ölümüne neden olmaktadır.

41 Henüz ülkemizde varlığı bildirilmemiş olan ve çok uyanık olmamız gereken ve dünyada hızla yayılan bir diğer hastalık yeşillenme olarak isimlendirilen Citrus Greening Diseases, Huanglongbing HLB bir bakteri Candidatus Liberibacter asiaticus beklenen tehlike olarak dikkate alınmalı ve sürekli takip edilmelidir. Bazı kaynaklarda ayrıca yeşillenme hastalık etmeninin Proteobacteria, Candidatus liberibacter ve Liberobacter africanum bakterileri olduğu bildirilmektedir

42 Asya, Afrika, Brezilya ve Amerika Birleşik Devletlerinde en tehlikeli turunçgil hastalığı olarak dikkate alınmakta ve ciddi ürün ağaç kayıplarına neden olmaktadır Yeşillenme (Greening Disease-Huanglongbin) hastalığı Florida da 3.6 milyar $ zarara neden olmuştur

43 Yeşillenme Hastalığı Citrus Greening Diseases, Huanglongbing HLB Candidatus Liberibacter asiaticus

44 (A) 2 to 3 year old sweet orange tree in south Florida with HLB-induced fruit drop, dieback, and defoliation leading to thin canopy (picture by Mike Irey). (B) Lopsided citrus fruit (C) Asymmetrical lopsided sweet orange fruit (picture by Tim Gotwald).

45 Yeşillenme Hastalığı Citrus Greening Diseases, Huanglongbing HLB Besin Elementi Eksikliği Yeşillenme Hastalığı

46

47 esastır Kimyasal mücadelenin olmaması, hastalık belirtilerinin ileri yaşlarda ve tedricen ortaya çıkması bu hastalıkların vektörler ve aşı gözü gibi üretim materyali ile taşınması yaygınlıklarının ve önemlerinin artmasına neden olmaktadır Önlem olarak birinci koşul virüs ve virüs benzeri hastalıklardan ari aşı gözü veya fidan kullanımı olup, daha sonra da bu fidanları yada ağaçları mekanik ve vektörler aracılığı ile olacak bulaşmalardan korumak

48 TÜRKİYE DE YETİŞTİRİLEN TURUNÇGİLLER 48

49 PORTAKALLAR ERKENCİ/NORMAL MEVSİM GÖBEKLİ (navel) PORTAKALLAR Atwood navel orange Corrugated Thomson navel orange Fisher navel orange GEÇ MEVSİM NAVEL (Göbekli) PORTAKALLAR Autumn Gold navel orange Barnfield navel orange Chislett navel orange Powell navel orange Rocky Hill navel orange Skaggs Bonanza navel orange Summer Gold navel orange Thomson navel orange Rohde navel orange Wiffen navel orange 49

50 PORTAKALLAR RENKLİ (KAN) PORTAKALLAR TATLI PORTAKALLAR Bream Tarocco Bidwell's Bar orange Trovita sweet orange (Yafa Portakalı) Ruby blood orange Sanguinelli blood orange Smith Red Tarocco #7 Thermal Tarocco Vainiglia Sanguigno VALENSİYA PORTAKALLARI Campbell Valencia orange Cutter Valencia orange Delta Valencia orange Olinda Valencia orange 50

51 MANDARİNLER SATSUMA GRUBU KLEMANTİNGRUBU Aoshima Aguzdera Algerian Caffin Armstrong Carte Noir Corsica #1 Frost Owari Kawano Wase Corsica #2 Fina Kuno Wase Fina Sodea Miyagawa Nepolitana Monreal Nour Silverhill Nules Oroval Sidi Aissa SRA 63 SRA 92 51

52 MANDARİNLER MANDARİN HİBRİTLERİ Tangors DİĞER MANDARİNLER Changsha Daisy Temple Tango Fairchild Kinnow Gold Nugget TANJELO Pixie Orlando Ponkan Seedless Kishu Page Wekiwa Willowleaf Yosemite Gold 52

53 ÜLKEMİZDE YENİ ÇEŞİTLER MİLLİ ÇEŞİT LİSTESİNDE TESCİLLİ OLANLAR BATEM FATİHİ NAVEL PORTAKAL Ekim-Kasım BATEM ŞEKERİ Aralık - Ocak BATEM BAHARI Mart BATEM SARISI LİMON Eylül-Ekim BATEM PINARI LİMON Eylül Ekim BATEM GÖRAL MANDARİN Ekim-Aralık BATEM İNCİSİ MANDARİN Ekim BATEM YILDIZI MANDARİN Ekim 53

54 ÜLKEMİZDE YENİ ÇEŞİTLER SARICA MANDARİN (Alata Bahçe Kültürleri AE) TOROS KIRMIZISI (Alata Bahçe Kültürleri AE) EYLÜL LİMON (Alata Bahçe Kültürleri AE) ALATA (Alata Bahçe Kültürleri AE) GÜLŞEN LİMON (Alata Bahçe Kültürleri AE) UZUN LİMON (Alata Bahçe Kültürleri AE) ERDEMLİ 33 LİMON (Alata Bahçe Kültürleri AE) 54

55 BAZI YENİ TURUNÇGİL ÇEŞİTLERİ SMİTH RED VALENSİYA PORTAKALI GHARBİ MANDARİN (Fotune Mandarin X Murcot Tangor FORMCO MANDARİN (Fortune mandarin X Willow leaf mandari WİNOLA MANDARİN (Wilking Mandarin X Mineola Tanjelo) SAFOR MANDARİN (Fortune X Kara Mandarin)

56 SMİTH RED VALENSİYA PORTAKALI GHARBİ MANDARİN FORMCO MANDARİN

57 WİNOLA MANDARİN SAFOR MANDARİN

58 Citrus Clonal Protection Program (CCPP) BAZI PORTAKLLAR

59 İSRAİL DEN BAZI MANDARİNLER Rishonit (Ekim-Aralık) ORIT (Ocak-Şubat) ORRI (Ocak-Nisan) Admoni (Ekim-Kasım) Tami ((Ekim) Dity (Kasım) Meirav (Aralık-Ocak) NECTAR (Aealık-Ocak) YIFAT (Şubat Mart) RONIT (Şubat-Mart) ODEM (Ocak-Şubat) SIGAL (Ocak-Şubat) DANIT (Şubat-Mart) MOR- SEEDLESS MURCOTT (Şubat-Mart)

60 BAZI YENİ ANAÇLAR FORNER ALCAİDE- 5 FA-5 Tristeza Virüsü hastalığına dayanıklı Kirece dayanımı çok iyi Tuzluluğa dayanımı çok iyi Aşırı neme dayanıklı Turunçgil nematodlarına dayanıklı Yüksek verimli Yüksek kaliteli meyve verimi (İspanya da aynı seride değişik hibrit anaçlar elde edilmiş ve çalışmalar devam etmektedir. Aynı şekilde Kaliforniya ve Florida da çalışmlar ve yeni anaçlar vardır) 60

61 TURNUÇGİL BAHÇE TESİSİ Bahçe tesisinde göz önüne alınması gereken bir çok husus vardır Anaç ve çeşit seçimi son derece önemlidir Yüksek verimli ve kaliteli, albenili meyve üreten, toprağa, çevreye iklim koşullarına uyumlu, anaçlar ile uyum sağlayabilen hastalık ve zararlılara dayanıklı, tacı uygun boyutlarda gelişen, belirgin genetik bozukluğu veya eksikliği olmayan, kolay soyulan, çekirdeksiz veya az sayıda çekirdekli meyve üreten, hasat mevsimi geniş olan, ağaç üzerinde uzun süre dayanabilen, depolamaya, taşımaya ve paketlemeye uygun ve dayanıklı günün tercih edilen ve modası uzun süre kalabilecek çeşitler olmalıdır 61

62 TURNUÇGİL BAHÇE TESİSİ Bahçe tesisinde karar vermeyi etkileyen faktörler BİTKİSEL FAKTÖRLER Çeşit/anaç seçimi ÇEVRESEL FAKTÖRLER İklim-toprak-su-çiftlik imkanları EKONOMİK FAKTÖRLER Yatırım ve işletme giderleri, kredi imkanları, rekabet, pazarlama, nakliye, depolama imkanları olmak üzere ayrı ayrı dikkate alınmalı ve konu uzmanı olan tecrübeli kişiler ile uygun porojeler hazırlanıp, fizibilitesi yapılarak yola çıkılmalıdır 62

63 DİĞER MEYVE AĞAÇLARINDA OLDUĞU GİBİ TURUNÇGİLLERDE DE ANAÇ SEÇİMİ SON DERECE ÖNEMLİDİR İyi bir turunçgil anacının taşıması gereken özellikler; 1- Çok çekirdekli olması (Fidancı için önemli) 2- Yörenin toprak ve iklim koşullarına dayanıklılık (Olumsuz toprak koşullarına- tuzlanma, taban suyu, kireç vb- sulama ve beslemeye tepkileri kabul edilebilir olmalı, soğuklara en az kalem kadar dayanmalıdır) 3- Çeşitle iyi uyuşma göstermeli 4- Hastalık ve zararlılara dayanıklılık (Özellikle toprak kökenli ve aşı yoluyla taşınan etmenlere dayanıklı tolerant olmalıdır) 5- Bodurluk sağlaması (Kültürel işlemeler ve mekanizasyon için önemlidir) 6- Düzenli meyve verdirmeli ve verimliliği arttırmalıdır 7- Meyve kalitesini arttırmalıdır 8- Ağacın uzun ömürlü olmasını sağlamalıdır 9. Tüketici taleplerine göre erkencilik ve geç oluma, yada meyvenin daha uzun süre ağaç üzerinde kalmasına imkan sağlamalıdır

64 ANAÇLAR NAVEL GRUBU ÇEŞİTLER VALENSİYA ALTINTOP MANDARİN (1) LİZBON LİMONLARI (2) EUREKA LİMONLARI (2) LİMON TİPLERİ MACROPYLLA BY U U BY UD UD KABA LİMON U U U U U UD VOLKAMERİANA (3) B (4) U U B U U YUMA PANDEROSA (3) B U B U U MANDARİN TİPLERİ KLEOPATRA (5) U U U U UD UD RANGPUR LİME 3) U U U U U U PORTAKAL TİPLERİ TURUNÇ U U U U U UD ÜÇYAPRAKLI PORT. U (6) U U U (7) U UD ÜÇYAPRAKLI HİBRİTLERİ CARRİZO SİTRANJ U U U U U UD TROYER SİTRANJ U U U U (7) U UD C-35 U U B U U B C-32 U U B U U BY SWİNGLE U U U B U UD U: UYUMLU UD: UYUMLU DEĞİL B:EMİN OLUNMAYAN BY: BİLGİ YOK 1 : Mandarinlerin uyumu çeşide göre değişiklik gösterebilir 2 : Çeşitlere göre farklı reaksiyonlar gösterebilir 3 : Bu kombinesyon için bilgi kaynakları yeterli değildir 4 :Satsumalar ile aşı yerinde aşırı büyüme olur 5 : Temple, Murcott, Nova vb ile Greyfurt gibi iri meyveli çeşitleri için iyidir 6 :Navel port. ile 20 yıl sonra aşı yeri anormallikleri oluşabilir 7 :Ağaç ömrü kısa olabilir 64

65 ANAÇLAR PHYTHOPHTHORA (1) Armillaria spp. Kök Çürüklüğü Sakızlanma kök Çürüklüğü Nematodlar (2) AŞI YOLUYLA TAŞINAN ETMENLER Tristeza Exocortis Cachexia Woody Gall Virüsü (3) viroidi Viroidi Virüsü LİMON ANAÇLARI Macrophylla TOL (4) TOL HAS HAS HAS TOL HAS TOL Kaba Limon HAS (5) HAS HAS HAS TOL?? (6) TOL?? (6) Volkameriana HAS (5) HAS?? (7) HAS? TOL TOL HAS? HAS Yuma Panderosa TOL (4) HAS? HAS TOL??? MANDARİN ANAÇLARI PORTAKAL ANAÇLARI Kleopatra HAS HAS? HAS TOL TOL?? (6) TOL Rangpur HAS? HAS HAS TOL HAS HAS? Turunç Ort. HAS TOL HAS HAS HAS TOL TOL TOL ÜÇ YAPRAKLI PORT: TOL TOL? TOL TOL HAS TOL? ÜÇ YAPRAKLI HİBRİTLERİ Carrizo Sitranj Ort. HAS TOL HAS HAS TOL TOL (4) TOL TOL Troyer Sitranj Ort. HAS TOL HAS HAS TOL TOL (4) TOL TOL C- 35 TOL TOL? TOL TOL??? C- 32 TOL TOL? HAS TOL??? Swingle TOL TOL? TOL TOL TOL (4) TYOL? 1 : Kök çürüklüğü ve sakıslanma etmeni ülkemizde Phytophthora citrophthora dır 5 : Çeşitler arasında değişkenlikler vardır 2 : Söz konusu nematod Tylenchulus semipenetrans türüdür 6 : Birbirini teyit etmeyen sonuçlar bilgiler vardır 3 : Tristeza Doğu Akdeniz Bölgesinde mevcut, Ege Bölgesinde daha yaygındır 7 : Bu konuda henüz yeterli bilgi yoktur 4 : Kabuk kavlama ve çatlamalarından çok bodurluğa neden olmaktadır 65

66 TOPRAK FAKTÖRLERİ İKLİM ANAÇLAR KÖTÜ SOĞUĞA KLOR (1) BOR KİREÇ KUM TIN KİL DRENAJ DAYANIM LİMON ANAÇLARI Macrophylla OK İYİ OK? (2) İYİ OK YETERSİZ ZAYIF Kaba Limon OK OK? (2) YETERSİZ İYİ OK YETERSİZ YETERSİZ Volkameriana OK İYİ OK 0? (2) Yuma Panderosa ZAYIF 0 OK 0 0 MANDARİN ANAÇLARI Kleopatra İYİ? (2) İYİ YETERSİZ? (2) OK OK İYİ Rangpur İYİ OK İYİ 0 OK OK OK? (2) PORTAKAL ANAÇLARI Turunç OK OK OK OK YETERSİZ (?) OK OK İYİ ÜÇ YAPRAKLI PORT: ZAYIF YETERSİZ ZAYIF OK YETERSİZ OK İYİ İYİ ÜÇ YAPRAKLI HİBRİTLERİ Carrizo Sitranj YETERSİZ OK YETERSİZ YETERSİZ OK OK OK OK (4) Troyer Sitranj YETERSİZ OK YETERSİZ YETERSİZ OK OK OK OK (4) C OK 0 0 C OK 0 0 Swingle OK OK YETERSİZ 0 OK OK YETERSİZ İYİ 0 : Bilgi Yok OK : Kabul edilebilir 1 : Toprak veya Sulama suyundaki tuzluluk 2 : Uyumsuz sonuçlar var 3 : Düşük verim 4 : Carrizo ve Troyer Soğuğa dayanıklı olmasına karşın sıcakllarda hemen sürgün faaliyeti başlar 66

67 Üç yapraklı ve hibritlerinin, özellikle Carrizo sitranjın anaç olarak kullanılmasında tüm dünyadaki kural, kesinlikle bu anacın virüslerden ari olduğu bilinen veya arıtılmış aşı gözleri ile aşılanmasıdır Ayrıca bahçeye dikildikten sonrada yabancı kesici aletlerin bahçeye hasat ve budamada sokulmaması veya çok çok iyi dezenfekte edilmesi gereklidir (Exocortis Viroid Hastalığı ile ilgili) 67

68 Ülkemizde yaygın olarak eski çeşitler ile üretim yapılmaktadır. Turunçgil üretimi bir moda gibidir ve yakından takip edilmelidir. Bu modayı belirleyen verim ve yüksek kalite unsuru yanında özellikle dış pazarlardır, pazarların iyi takip edilmesi, isteklerin doğru okunması, yeni çeşitlerin neler olduğunun iyi bilinmesi gereklidir. Tabii ki pazarın yada tüketicilerin isteklerine hemen cevap verebilmek için çeşit değişimine ayak uydurmak gereklidir. Bu nedenle de turunçgil çeşitlerini moda izler gibi izlenmelidir. Mümkün olduğunca da verimli çeşitler üretime alınmalıdır 68

69 TÜRKİYE DE TURUNÇGİL FİDANCILIĞININ DURUMU

70 DÖNEMİ TURUNÇGİL FİDAN ÜRETİM VE DAĞITIM VERİLERİ İli PORTAKAL MANDARİN LİMON GERYFURT TURUNÇ MUHTELİF TOPLAM İZMİR ADANA RİZE AYDIN ANTALYA BALIKESİR ÖZEL SEKTÖR GENEL TOPLAM KAMU GENEL TOPLAM GENEL TOPLAM % dağılım 17,3 41,4 39,2 0,3 0,1 1,7 ÖZEL SEKTÖR ÜRETİM % 87,09 KAMU SEKTÖRÜ % 12,91

71 TÜRKİYE TURUNÇGİL FİDAN ÜRETİCİLERİ SAYILARI ÖZEL SEKTÖR KAMU TOPLAM ADANA ANTALYA AYDIN BALIKESİR İZMİR RİZE HATAY TOPLAM % DAĞILIM 92,13 7,87

72 YILLARI ARASINDA TESCİLLİ OLARAK ÜRETİLMİŞ TURUNÇGİL FİDAN SAYILARI TÜRLER YILLAR YILLIK ORTALAMA MANDARİN PORTAKAL LİMON ALTINTOP AĞAÇ KAVUNU BERGAMOT KAMKAT TOPLAM SONUÇ OLARAK TÜRKİYE+ DE YILLIK SERTİFİKALI TURUNÇGİL ÜRETİM MİKTARI ORTALAMA CİVARINDADIR

73 TÜR YILLAR TOPLAM ELMA CEVİZ ÜZÜM TURUNÇGİLLER ARMUT BADEM KİRAZ ZEYTİN ŞEFTALİ KAYISI ERİK NEKTARİN TOPLAM ÜÇ YILLIK FİDAN ÜRETİM TOPLAM RAKAMALARINA GÖRE TÜRKİYE DE TURUNÇGİL FİDAN ÜRETİMİ İLE DÖRDÜNCÜ SIRADA YER ALMAKTADIR

74 SIRA HATAY MERSİN TÜRKİYE TOPLAM 1 ALTINTOP KAMKAT LİMON MANDARİN PORTAKAL SIRA ADANA-HATAY-MERSİN İLLERİ 2017 YILI SERTİFİKALI FİDAN ÜRETİMİ TÜR TÜR ADANA MİKTAR (ADET) TURUNÇGİL DIŞI DİĞER MEYVELER ADANA MİKTAR (ADET) 2016 YILI HATAY MERSİN TTSM ZEYTİN BADEM TRABZON HURMASI NAR CEVİZ ELMA KAYISI KİRAZ ARMUT ŞEFTALİ NEKTARİN CAN ERİK JAPON ERİĞİ

75 TURUNÇGİL YETİŞTİRİCİLİĞİNDE SORUNLAR-ÇÖZÜMLER Bahçe tesisinde ismine doğru ve sağlıklı fidan (özellikle aşı yoluyla taşınan virüs ve viroid gibi hastalıklar) temini bu gün hala en önemli problemdir Bir bahçenin verimli olması, kaliteli meyve vermesi, paketlenebilir meyve yüzdesinin yüksek olması yani bahçenin ekonomik olmasında en önemli faktör bahçenin tesis edileceği fidanların çoğaltılacağı aşı gözleridir Bu aşı gözlerinin ismine doğru ve özellikle aşı gözü ile taşınan virüs ve virüs benzeri hastalıklardan ari olması vaz geçilmez bir konudur 75

76 Ülkemiz için sadece turunçgiller değil, diğer meyve ve sebzeler içinde üzerinde durulması gereken önemli konulardan biri de dış karantina önlemlerinin yetersiz kalması ve yasal olmayan yollardan yurt dışından üretim materyali yada aşı gözü getirilmesidir Özellikle dünya turunçgil endüstrisini tehdit eden tristeza virüs hastalığı ve son zamanların Asya, Afrika, Brezilya ve Amerika Birleşik Devletlerinde en tehlikeli turunçgil hastalığı olarak dikkate alınan ve ciddi ürün ağaç kayıplarına neden olan Yeşillenme (Greening Disease-Huanglongbin) hastalığı üzerinde en fazla durulması gereken konulardır 76

77 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SUBTROPİK MEYVELER ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ ADANA

78 BU MERKEZ NEDEN KURULMUŞ? 1890 lı yıllarda turunçgillerde ilk saptanan virüs hastalığı Citrus Psorosis iken yetiştiricilikte Phytophthora spp. fungal hastalık etmeninin neden olduğu gövde zamklanması hastalığı nedeni ile yine aynı yıllarda Güney Afrika da İlk kez önlem olarak turunç anacı üzerinde turunçgil yetiştiricliğinin başlaması ile beraber aşı yoluyla taşınan virüs hastalıkları turunçgillerin baş edilemeyen problemleri haline gelmeye başlamıştır. Özellikle CİTRUS TRİSTEZA VIRUS!!!

79 Tristeza nın Orjini; Güney Asya özellikle ÇİN dir Muhtemelen Tristeza Çin den Japonya, Filipinler, Hindistan, Avustralya ve Güney Afrika ya dağılmıştır lı yıllardan sonra Turuncun Phythophtora citrophtora için anaç olarak kullanılmasından sonra CTV ortaya çıkmıştır

80 BU MERKEZ NEDEN KURULMUŞ Nitekim 30 lu yıllarda Güney ve Kuzey Amerika da (Özellikle Brezilya ve ABD) yetiştirilen turunçgillerde ciddi kayıplara neden olan Tristeza Virüs Hastalığı 50 li yılların ortasında İspanya da 70 li yıllarda İsrail de problemler yaratmış ve takiben turunçgil yetiştirilen bir çok ülkede yayılmaya başlamış, turunçgil yetiştiriciliğinin korkulu rüyası haline gelmiş, ülkemiz için de potansiyel tehlikeli bir turunçgil hastalığı durumundadır.

81 TRİSTEZA VİRÜSÜNÜN DÜNYADAKİ DAĞILIMI TRİSTEZA VİRÜSÜNÜN DÜNYADAKİ DAĞILIMI

82 BU MERKEZ NEDEN KURULMUŞ Bu gelişmelerin sonucu turunçgil yetiştiriciliğinin en önemli problemlerinden biri doğal olarak virüs hastalıkları olmuş ve bu güne kadar sayısız çalışma yürütülmüştür. 70 li yılların ortasından sonra ülkesel nitelikteki Turunçgiller Araştırma ve Eğitim Projesi çerçevesinde Turunçgillerde Aşıgözü Seleksiyon-Sertifikasyonu ve Çeşit Geliştirme projesi yürütülmeye başlanmıştır.

83 BU MERKEZ NEDEN KURULMUŞ Adana da 80 li yılların sonuna doğru Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü özellikle virüs ve benzeri hastalıklar konusunda araştırıcı ve alt yapı yönünden yeterli bilgi ve deneyim düzeyine ulaşmış ve özellikle 1988 yılında yoğun çalışmalara başlanmıştır. Aynı yıllarda Antalya Narenciye Araştırma Enstitüsü de faaliyetlerini arttırmıştır. FAO destekli ve Bakanlık işbirliğinde yapılan protokol çerçevesinde dünya bankasından sağlanan krediler ile bu peoje amaçları doğrultusunda Adana da kurulan laboratuvar ve sera kompleksi Çukurova Üniversitesine verilmiş ve takiben bu alt yapının oluşması sonucunda da 1989 yılında Subtropik Meyveler Araştırma ve Uygulama Merkezi kurulmuştur

84 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SUBTROPİK MEYVELER ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ ADANA MERKEZİN KURULUŞ AMAÇLARI Ulusal kalkınma hedeflerini ve dünyadaki gelişmeleri göz önünde tutarak, Türkiye'nin subtropik meyveler tarımındaki sorunlarını saptamak, çözümlemek ve çözümlerine yardımcı olmak, Subtropik meyvelerden turunçgil tarımı model alınarak, özellikle yeni geliştirilen biyolojik ve biyoteknolojik tarım teknolojilerini izlemek, bunları Türkiye'ye transfer etmek ve adaptasyon çalışmaları yaparak elde edilen sonuçları üniversiteler ve diğer araştırma kuruluşlarının kullanabileceği şekle getirmek,

85 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SUBTROPİK MEYVELER ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ ADANA MERKEZİN KURULUŞ AMAÇLARI Merkez faaliyetleri esnasında, kalkınma planları ve programlarında subtropik meyveler tarımında ve biyolojik kökenli tarım teknolojisinde belirtilen hedefler doğrultusunda araştırma gereksinimlerini saptamak, bilimsel araştırma ortamı yaratmak ve yaratıcılığı özendirmek, Turunçgillerde yeni teknolojiler kullanarak, virüs ve virüs benzeri hastalıklarından ari üretim materyalleri sağlamak. Virüs ve virüs benzeri hastalıkların teşhisi ve araştırılmasında geliştirilen yeni yöntemleri izlemek ve ülkemize transfer etmek. Hastalıklardan arındırılmış turunçgil fidanları üretmek ve bu fidanları turunçgil yetiştiricilerine vermek.

86 MERKEZİN FİZİKSEL ALTYAPISI Toplam Alan : 193 dekar Kapalı Alan : 15 dekar Bina Sayısı : 4 adet Bilgisayar Kontrollü Sera : 5 adet Normal Cam Sera : 4 adet Plastik Sera : 4 adet Screenhouse : 5 adet Traktör : 2 adet Otomobil : 1 adet Pikap : 1 adet

87 BU MERKEZ NEDEN KURULMUŞ? Sonuç ve genel olarak ilgili projelerde: Narenciye Araştırma Enstitüsü - ANTALYA (BATEM) Menemen Tarımsal Araştırma Enstitüsü İZMİR Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü - İÇEL Çukurova Üniversitesi ADANA rol almışlar ve özellikle seleksiyon çalışmalarını başarı ile yürütmüşlerdir

88 Merkez kurulduğu günden 2005 yılına dek amaca hizmet eden bir çok çalışmaya imza atmıştır Özellikle TÇGP kapsamında seçilen 36 bireyden virüs ve virüs benzeri hastalıklar arındırılarak ismine doğru- virüslerden ari üretim materyali üretmiş, damızlık parseller oluşturulmuş, Özel sektör desteklenerek virüsten ari ismine doğru fidan üreten tesisler in oluşturulması desteklenmiş, bu kapsamda bölgede 4 özel fidanlık ile işbirliği yapılmış ve aynı zamanda merkez mavi etikete sahip fidan üreterek bölge üreticisine dağıtmıştır

89 Fiziki alt yapı olarak yeterli imkana sahip olmasına karşın son 10 yılda merkez faaliyetleri (özellikle araştırma faaliyetleri) istenen şekilde yürütülememiş, mavi sertifikalı fidan üretimi yerine sarı etiketli standart fidan üreten merkez haline gelmiştir.

90 Turunçgil yetiştiren gelişmiş ülkelerin çoğunda, virüs ve virüs benzeri hastalıklardan ari sertifikalı aşı gözü ve fidan üretimi için, Çeşit Geliştirme ve Sertifikasyon Programları oluşturulmuştur İlk kez Kaliforniya da 1937 yılında psorosis virüs hastalığı ndan ari aşı gözü elde etmek amacıyla bir program başlatılmış, daha sonraları benzer olarak Teksas ve Florida da, 1961 yılında Brezilya, 1967 yılında Kolombiya ve İtalya da, daha sonra da 1975 yılında İspanya da benzeri programlar yürütülmüş ve sağlıklı, virüs ve virüs benzeri hastalıklardan ari üretim materyali üretimi gerçekleşmiştir.

91 Ülkemizde virüs ve virüs benzeri hastalıklardan korunmak veya temiz turunçgil materyali oluşturmak amacıyla, ilk defa 1961 yılında çalışmalara başlanmış, hastalıkların saptanması ile ilgili araştırmalar yapılarak ilgili komisyon bir rapor hazırlamış ve takiben ilk kez 1967 ve daha sonra 1973 te olmak Kaliforniya dan ülkemize aşılı fidan ithal edilerek hastalıkltan ari üretim materyali sağlanmaya çalışılmıştır. Daha sonra 1969 yılında virüsten temiz aşı gözü kaynağı elde edebilmek için, Antalya Turunçgiller Araştırma Enstitüsü nde, nüseller klonlar üzerinde çalışmalar başlatılmış ve 1977 yılına kadar temiz aşı gözü sağlanmaya çalışılmıştır. Benzeri faaliyetler özelikle satsuma mandarinleri için Ege Bölgesi nde de yürütülmüştür..

92 Yeterli aktivite gösteremeyen bu girişimlerden sonra 1979 yılında Tarım Bakanlığı tarafından Turunçgiller Araştırma ve Eğitim Projesi başlatılmış ve turunçgil yetiştirilen alanlarda seleksiyon çalışmaları yapılmıştır. Belirlenen amaçlara uygun verimli ve kaliteli ürün oluşturan üstün bireylerin seçilmesi aşamasında Batı Akdeniz Bölgesi nden 17, Doğu Akdeniz Bölgesi nden 16 ve Ege Bölgesi nden 3 birey olmak üzere toplam 36 tür ve çeşit aday bitki olarak seçilmiştir.

93 DOĞU AKDENİZ BATI AKDENİZ EGE BÖLGESİ BÖLGESİ BÖLGESİ Araştırıcılar ÖZSAN ve ark HIZAL ve ark ULUBELDE ve ark., 1986 Alt Bölge Seçim süresi Toplam seçilen ağaç Sonuç Seçilen Çeşit SEÇİLEN ÇEŞİTLERİN DAĞILIMI Enterdonate Limon Kıbrıs Limonu YediverenLimon Kütdiken Limon Lamas Limon Satsuma Mandarin Klemantin Mandarin Vaşington Portakal Yafa Portakal Valensiya Portakal BÖLGELERDEN SEÇİLMİŞ TOPLAM SEÇİLMİŞ 36

94 94

95 Bu aday bitkilerde hastalıkların bilançosunu belirlemek amacıyla 1980 yılının başlarında Ç.Ü. Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü nde ve 1987 yılında Antalya Narenciye ve Seracılık Araştırma Enstitüsü nde biyolojik indeksleme çalışmaları yürütülmüş ve Ege Bölgesi nden gelen üç birey hariç tümü virüs hastalıkları ile bulaşık olarak belirlenmiştir. Bulaşık bulunan adaylardan virüslerin arındırılmasını takiben temiz aşı gözü elde edilmesi çalışmalarına başlanmıştır.

96 FAO dan desteklenen bir proje ile konuda çalışan teknik elemanların yurtdışı eğitimleri ve alt yapı olanakları büyük ölçüde düzenlenmiş, bu proje kapsamında hem Antalya Narenciye Araştırma Enstitüsü ve hem de Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi bünyesinde İspanya ve Kaliforniya da yürütülen programlara benzer, ancak ülke koşullarına uygun düzenlenen Türkiye Turunçgil Çeşit Geliştirme ve Islahı Programı (TTÇGP) yürürlüğe girmiştir.

97 Bu güne dek çok sayıda ismine doğru ve hastalıktan ari fidan üetilmiş ve dağıtılmış, ayrıca ticari fidan işletmelerine aşı gözü sağlanmıştır. Tüm bunların yanında lisans ve lisans üstü eğitim ile çiftçi eğitimi yapılmış, belli bir süre TURUNÇGİL BÜLTENİ adı altında bir dergi yayınlamış, II. Türkiye Turunçgil Kongresini düzenlemiştir. Halen fidan üretiminin devam ettiği merkezimizde adına tescilli 11 çeşit mevcuttur, ayrıca Türkiye de üretilen tüm turunçgil tür ve çeşitlerinin koleksiyon ve damızlıkları muhafaza edilmektedir. Yutr dışından gelmiş bir çok çeşit mevcut olup eskimiş alt yapı ve yetersiz peronelle çalışmalarımız sürdürmekteyiz.

98

99

100 * Müdürlüğümüz tarafından 2013 Yılında California Üniversitesinden getirilen tür ve çeşitlerdir. TANITIM PANOMUZDAN BİR ÖRNEK PORTAKALLAR Navelina Washington Navel Fukumoto Navel Navelate Cara Cara Lanelate Valencia Midknigt *Washington Sanguine Blood ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SUBTROPİK MEYVELER ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ ADANA Merkezimizde Mevcut Ticari Turunçgil Türleri ve Çeşitleri LİMONLAR Meyer Enterdonata Eureka Kütdiken Yediveren Tatlı limon ALTINTOPLAR GREYFURTLAR Star Ruby Rio Red Marsh Seedless Sweetie - Oroblanco *Mihowase *LA Early Ann *Miyagawa *Primosole Okitsu Dobashi Beni Satsuma Fremont Nova Hernandina Robinson MANDARİN vd *Darth I Kuzey *Darth I Güney W. Murcott *W. Murcott (nearly seedless) Tangor- Ortanique *Kara Mandarin *Dweet tangor *Kuno Wase Sun Chu Sha

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119 Virüs ve virüs benzeri Hastalıklardan ari üretim yapan fidan seraları 119

120 120

121 121

122 122

123 123

124 124

125 125

126 126