OTİZM ÜZERİNE AVRUPA BİLGİ PAYLAŞIMI EBEVEYNLER İÇİN EĞİTİM PROGRAMI PROJESİ SHARİNG EUROPEAN KNOWLEDGE ON AUTİSM TRAİNİNG PROGRAMS FOR PARENTS

Transkript

1 OTİZM ÜZERİNE AVRUPA BİLGİ PAYLAŞIMI EBEVEYNLER İÇİN EĞİTİM PROGRAMI PROJESİ SHARİNG EUROPEAN KNOWLEDGE ON AUTİSM TRAİNİNG PROGRAMS FOR PARENTS 1

2 ÖNSÖZ Otizm Spektrum Bozukluğu, yaşamın ilk üç yılı içinde takıntılı ve tekrarlayıcı davranışlarla ortaya çıkan, iletişim ve sosyal etkileşimde yetersizlik gibi belirtilerle seyreden hafiften ağıra kadar, değişen çeşitli özellikleri olan gelişimsel nörobiyolojik bir bozukluktur. Otizm Spektrum Bozukluğu tanısı alma oranında tüm dünyada bir artış olduğu bilinmekle birlikte ülkemizdeki yaygınlık oranlarına ilişkin kesin rakamlar bulunmamaktadır. Bu kitapçıkta, gelişimsel yetersizlik grubu içerisinde yaygın olarak gözlemlenen Otizm Spektrum Bozukluğu tanıtılmaya çalışılmıştır. Türkiye de Otizm Spektrum Bozukluğu tanısı almış bireylerin; eğitsel ve tıbbi tanılama süreçleri, uygun eğitim ortamına yerleştirilmeleri ve eğitim ortamlarına dair seçenekler ile bireylerin ve ailelerin yasal ve sosyal hakları ve ailelerin yararlanabileceği psiko-sosyal destek süreçleri ve müdahale yaklaşımları ele alınmıştır. Bunlara ek olarak, ailelerin çocuklarına sunacakları desteğe yönelik olarak uzmanlarla kuracakları işbirliğinin niteliği konusuna da yer verilmiştir. Otizm Spektrum Bozukluğu tanısı alan bireylerin toplumla bütünleşmesi, aile ve sosyal yaşama uyum sağlaması, bağımsız yaşam becerilerini geliştirmesi gibi konularda yaşamın ilk yıllarından itibaren desteklenmesi gerekmektedir. Yapılan araştırmalar ebeveynlerin güçlendirilmesi gerektiğini ve onlara sunulan desteğin çocuklarının yaşam kalitelerinin artırılmasında büyük bir öneme sahip olduğunu göstermektedir. Otizm Üzerine Avrupa Bilgi Paylaşımı: Ebeveynler için Eğitim Programları (Sharing European Knowledge on Autism: Training Programs for Parents) projemizin amacı otizm 2

3 spektrum bozukluğu tanısı almış çocuklara sahip ailelerle yapılan aile eğitimi çalışmalarının Avrupa Birliği standartlarında yeniden yapılandırılarak proje ortaklarının işbirliği ve tecrübesiyle Otizm Spektrum Bozukluğu tanılı çocukların ailelerinin bilgi, beceri ve donanımlarını artırmaktır. Otizm spektrum bozukluğu olan çocukların kendilerini en rahat hissettikleri ortam, evleridir ve onlara en yakın kişiler aile bireyleridir. Bu nedenle aile bireylerine davranışları düzeltmede, değiştirmede ve geliştirmede büyük görevler düşmektedir. Ailelerin genel olarak Otizm spektrum bozukluğu olan çocuklarının özelliklerini çok iyi bilmemelerinden dolayı, çocuklarına yönelik beklenti düzeyleri yüksek veya olması gerekenin çok altında olabilmektedir. Otizm spektrum bozukluğu olan çocukların ailelerine doğru desteğin verilmesinin önemi büyüktür. Aileler çocuklarının otizm spektrum bozukluğu tanısı almaları sonrası, çeşitli duygusal evrelerden geçerler ve genellikle stres düzeyleri diğer anne, babalardan daha yüksek olur. Bu bozukluk ile ilgili yeterli bilgi düzeyine sahip olmayan anne babaların bilimsel olarak kanıtlanmamış tedavi yöntemleri ve çalışmalara yönelmeleri başarısızlıkla karşılaşmalarına yol açabilir. Bir süre sonra çocuklarının gelişimine dair umutlarının tükenmesi ve çocuklarının gelecekleri ile ilgili kaygı düzeylerinin artması gibi risklerle karşılaşabilirler. Özetle bu kitapçıkta Otizm Spektrum Bozukluğu ile ilgili olarak gerek Avrupa ülkelerinde ve gerekse ülkemizdeki uygulamalara yönelik bilgi paylaşımında bulunulmuştur. Çocuklarının özelliklerini ve ihtiyaçlarını en iyi bilen ailelerin bu süreçteki en önemli paylaşımcımız olduğu bilinciyle özellikle 3

4 ailelere yönelik olarak oluşturulmuş bu kitapçığın tüm taraflara yarar sağlayabilecek bir kaynak olması dileğiyle ekibimiz adına saygılarımı sunarım. Şadan ÖZCAN Altındağ Rehberlik Araştırma Merkezi Müdürü 4

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 2 İÇİNDEKİLER... 5 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU Sosyal Etkileşim İletişim Özellikleri ERKEN TANI VE EĞİTİMİN ÖNEMİ TANILAMA OTİZM İÇİN DEĞERLENDİRME ARAÇLARI NELERDİR? GÜNÜMÜZDE YAYGIN OLARAK KULLANILAN TARAMA ARAÇLARI NELERDİR? I. DÜZEY TARAMA MODELİ Denver Gelişimsel Tarama Testi II( DENVER II ) Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE) Gazi Erken Gelişimi Değerlendirme Aracı (GECDA) II.DÜZEY TARAMA MODELİ Erken Çocukluk Dönemi Otizm Tarama Ölçeği (CHAT) Değiştirilmiş Erken Çocukluk Dönemi Otizm Tarama Ölçeği( M-CHAT) TANILAMA OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERİN EĞİTSEL DEĞERLENDİRMESİ ÖZEL EĞİTİM VE REHABİLİTASYON MERKEZLERİ YERLEŞTİRME EĞİTİM HİZMETLERİ BÜTÜNLEŞTİRME

6 KAYNAŞTIRMA Kaynaştırma Eğitiminin Özel Eg itime I htiyacı Olan Bireylere Yararları Diğer Öğrencilere Yararları Ög retmenlere Yararları DESTEK EĞİTİM UYGULAMASI OLAN KAYNAŞTIRMA ÖZEL EĞİTİM SINIFI Bulunduğu Okulun Veya Kurumun Eğitim Programını Uygulayan Özel Eğitim Sınıfları Bulunduğu okulun veya kurumun eğitim programından farklı bir eğitim programı uygulayan özel eğitim sınıfları ÖZEL EĞİTİM UYGULAMA MERKEZİ Genel İlkeler MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ İŞ UYGULAMA MERKEZLERİ EVDE EĞİTİM GEÇİŞ SÜRECİ BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI EBEVEYNLER OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN ÇOCUKLARINI OKULDA NASIL DESTEKLEYEBİLİRLER OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERDE DAVRANIŞ YÖNETİMİ PROBLEM DAVRANIŞLARIN SAĞALTIMI Pekiştirece Dayalı Uygulamalar Problem Davranışı Azaltmaya Yönelik Uygulamalar Öğretime Dayali Uygulamalar İşlevsel İletişimin Öğretimi Sosyal Beceri Öğretimi

7 Kendini Yönetme Öğretimi OTİSTİK ÇOCUKLAR İÇİN DİL VE KONUŞMA TERAPİSİ Sözel Olmayan Sosyal iletişim Becerilerinin Özellikleri İletişimi Engelleyen Durumlar İletişim Engellerini Önlemek ve İletişim Gelişimini Desteklemek İçin Önerileriler Henüz Konuşmayan Çocuklarda Iletişim Becerisinin Desteklenmesi ÖZ BAKIM VE GÜNLÜK YAŞAM BECERİLERİNİN ÖĞRETİMİ SOSYAL BECERİLER RESİM SANAT TERAPİSİ MÜZİK MÜZİK TERAPİSİ SPOR PSİKOSOSYAL EĞİTİM Aşama Modeli Kronik/Sürekli Üzüntü Modeli Kişisel Yapılanma Modeli Çaresizlik, Güçsüzlük ve Anlamsızlık Modeli OSB olan çocukların anne babalarının yaşadıkları stres Ebeveynlerin Stresini Azaltabilen Yollar Diğer Kardeşler OSB Olan Kardeşe Sahip Olmanın Sonucu Neler Yaşarlar? Anne-Babalar Diğer Çocuklarına, OSB Olan Kardeşleri İle Sağlıklı Bir İlişki Kurabilmeleri İçin Nasıl Yardımcı Olabilir? EPİLEPSİ NÖBETLERİ

8 Nöbetleri Engellemek İçin Anne Babalar Neler Yapabilir İLAÇ KULLANIMI İlaç Kullanımı SOSYAL HAKLAR Bu yönde yapılacak çalışmalar ve çalışmaların yararları Sosyal Desteğin Anlamı Sosyal Destek Ağları Aile Bireyleri, Yakın Akrabalar ve Arkadaş Çevresi Kamu Kurum ve Kuruluşları ÜLKEMİZDE YETERSİZLİKTEN ETKİLENMİŞ BİREYLERE TANINAN SOSYAL HAKLAR Engelli Kimlik Kartı Başvuru İçin Gerekli Belgelerin Hazırlanması Ücretsiz veya İndirimli Seyahat Hakkı Şehirlerarası Yolcu Otobüslerinde İndirim Kullanımı Devlet Demiryollarında İndirim Kullanımı Türk Hava Yollarında İndirim Kullanımı Müze ve Ören Yeri Girişlerinde İndirim Kullanımı Milli Parklar, Tabiatı Koruma Alanları ve Tabiat Parklarının Girişinde İndirim Kullanımı Cep Telefonları (GSM Şebekelerinde) İndirim Kullanımı İnternet Tarifeleri İndirim Kullanımı Sabit Telefon İndirim Kullanımı Eğitim Hakları Nelerdir? Açıköğretim ve Uzaktan Öğretim Programlarındaki Hakları Nelerdir? Okullara ve Kurumlara Ücretsiz Taşınma Hakkı Şartları Nelerdir?

9 Engelli Bakım Hizmetleri Bakıma muhtaç engelli Bakım Hizmetlerinin Verileceği Yerin Belirlenmesi Evde Bakım Hizmeti/Yardımı Engellilere Sağlanan Diğer Hak ve İndirimler E. KOSGEB Yeni Girişimci Desteği Nedir? Umut Evleri Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğüne Bağlı Bakım, Rehabilitasyon ve Aile Danışma Merkezleri Özel Bakım Merkezleri Özel Eğitime İhtiyacı Olan Öğrencilerin Okullara ve Kurumlara Erişiminin Sağlanması için Ücretsiz Taşınması Ortaöğretime Geçiş Sistemi Seviye Belirleme Sınavı nda (SBS) Yetersizlikten Etkilenmiş Öğrenciler İçin Uygulanan Kolaylıklar ULAŞILABİLİRLİK Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları YASAL DÜZENLEMELER ULUSAL YASAL DÜZENLEMELER LİSTESİ TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI DEVLET MEMURLARI KANUNU Kanun Numarası: ENGELLİLER HAKKINDA KANUN YAŞINI DOLDURMUŞ MUHTAÇ, GÜÇSÜZ VE KİMSESİZ TÜRK VATANDAŞLARINA AYLIK BAĞLANMASI HAKKINDA KANUN İŞ KANUNU İLKÖĞRETİM VE EĞİTİM KANUNU

10 MESLEKİ EĞİTİM KANUNU MİLLİ EĞİTİM TEMEL KANUNU (1) ÖZEL ÖĞRETİM KURUMLARI KANUNU BELEDİYE KANUNU BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ KANUNU EMLAK VERGİSİ KANUNU GELİR VERGİSİ KANUNU MOTORLU TAŞITLAR VERGİSİ KANUNU SAĞLIK HİZMETLERİ TEMEL KANUNU SOSYAL SİGORTALAR VE GENEL SAĞLIK SİGORTASI KANUNU TÜRK CEZA KANUNU TÜRK MEDENİ KANUNU VESAYETİ GEREKTİREN HÂLLERİN KORUMA AMACIYLA ÖZGÜRLÜĞÜN KISITLANMASI ÖZEL EĞİTİM HAKKINDA KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞINA BAĞLI EĞİTİM KURUMLARI YÖNETİCİ VE ÖĞRETMENLERİNİN NORM KADROLARINA İLİŞKİN YÖNETMELİK MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI ÖZEL EĞİTİM KURUMLARI YÖNETMELİĞİ ÖZEL EĞİTİM HİZMETLERİ YÖNETMELİĞİ ÖZÜRLÜ, ESKİ HÜKÜMLÜ VE TERÖR MAĞDURU İSTİHDAMI HAKKINDA YÖNETMELİK ÖZÜRLÜLÜK ÖLÇÜTÜ, SINIFLANDIRMASI VE ÖZÜRLÜLERE VERİLECEK SAĞLIK KURULU RAPORLARI HAKKINDA YÖNETMELİK

11 YÜKSEKÖĞRETİM KURUMLARI ENGELLİLER DANIŞMA VE KOORDİNASYON YÖNETMELİĞİ ENGELLİ KAMU PERSONEL SEÇME SINAVI VE ENGELLİLERİN DEVLET MEMURLUĞUNA ALINMALARI HAKKINDA YÖNETMELİK DEVLET MEMURLARININ YER DEĞİŞTİRME SURETİYLE ATANMALARINA İLİŞKİN YÖNETMELİK KORUMALI İŞYERLERİ HAKKINDA YÖNETMELİK ULUSLARARASI YASAL DÜZENLEMELER LİSTESİ ULUSLARARASI YASAL DÜZENLEMELER KAYNAKÇA

12 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB); doğuştan gelen, yaşamın ilk yıllarında ortaya çıkan, genetik alt yapıya sahip olan ve yaşam boyu devam eden karmaşık bir gelişimsel bozukluktur. Otizm Spektrum Bozukluğunun en temel belirtileri şunlardır; - Sosyal etkileşimde bozukluk - Sözel ve sözel olmayan iletişimde bozukluk - Tekrarlayıcı davranış ve sıra dışı davranış örüntüleri Sosyal Etkileşim Sosyal beceriler; yetişkinlerin davranışlarını gözleyerek, onları model alarak ve taklit ederek öğrenilen becerilerdir. Bütün çocuklar konuşabilme potansiyeliyle dünyaya gelseler bile bunun gerçekleşebilmesi için çevrelerindeki insanlarla sosyal bir ilişki içerisinde olmaları gerekir. Sosyal yaşamda ilişkiler; diğer kişilerin amaçları, duyguları vb. zihinsel durumlarını anlama becerisine dayanmaktadır. Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerde Yaygın Olarak Gözlenen Sosyal Etkileşim Özellikleri Şunlardır: - Kendi ismine tepkide bulunmada güçlük - Kısa süreli göz kontağı kurma ya da hiç kurmama - Birincil derecedeki aile bireylerine bağlılıkta sınırlılık. - Başkalarıyla oyun oynamama veya arkadaşlık kuramama 12

13 - Paylaşma ve sıra alma becerisini gösterememe - Başkalarının duygu ve düşünceleri, jest mimik gibi yüz ifadeleri, vücut dilleri gibi sözel olmayan iletişim biçimlerini anlamlandırmada sınırlılık. - Selamlaşma ya da vedalaşma becerilerini göstermek için kullanılan motor becerileri taklit etmede sınırlılık. - Etkileşimi başlatma, sürdürme ve sonlandırma becerilerinde yetersizlik. - Ortak dikkat başlatma ve ortak dikkate yanıt vermede sınırlılık. - Sınırlı sembolik oyunlar oynamada güçlük - Yalnızca özel ilgilere dayalı ilişkiler geliştirme İletişim Özellikleri OSB olan bireylerde iletişim becerileri, sözel olmayan iletişim becerilerinden etkili iletişim kurmaya kadar farklılık göstermektedir. Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerde Yaygın Olarak Gözlenen İletişim ve Konuşma Özellikleri Şunlardır:. Kendiliğinden sohbet başlatmada sınırlılık,. Zamirlerin, özellikle ben zamirinin doğru ve yerinde kullanımında sınırlılık,. Gecikmiş konuşma ya da hiç konuşmama,. Etkileşime geçtiği kişiyle arasındaki mesafeyi uygun şekilde ayarlayamama. Ekolali (sözcük ve cümlelerin tekrarlanması),.monoton ses tonu, ses kullanımında ve akıcı konuşmada; konuşmanın tınısı, vurgusu, hız ve ritminde farklılıklar,. İşaretler, mimikler gibi alternatif iletişim becerilerini kullanmada sınırlılık, 13

14 . Göz kontağı kurmadan farklı açılara bakma ya da karşısındakinin yüzüne boş ve anlamsızca bakma,. Soyut ifade ve mecazları anlamada güçlük yaşama,. Alıcı dil, anlama ve ifade edici dil (konuşma) düzeyleri arasında fark olması şeklinde sıralanabilir. 1. Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireylerde Yaygın Olarak Gözlenen Takıntılı, Tekrarlayıcı ve Sıradışı Davranış Örüntüleri Şunlardır: OSB olan bireyler davranış özelliği açısından incelendiğinde, günlük yaşam rutinlerinde normal gelişimden ayırt edici bazı temel davranış farklılıklarına sahip oldukları görülmektedir. Aynı belirtileri ve davranışları sergileme durumu bireye göre değişiklik gösterir. Hafif ve şiddetli olarak görülme durumu değişir. Bir belirti bir çocukta hafif olabilirken, diğerinde tüm davranışlarını ve becerilerini etkileyecek ölçüde şiddetli olabilir. Bu belirtiler;. Nesneleri sıradışı amaçlarla kullanma,. Nesnelerin duyusal özellikleri ile aşırı ilgilenme,. Hareket eden nesnelere aşırı ilgi gösterme,. Nesne takıntıları,. Sıradışı konulara aşırı ilgi duyma,. İlgi duyduğu konular hakkındaki ayrıntıları hatırlama,. Olağandışı beden hareketleri,. Belli düzen ve rutinlere ilişkin ısrarcılık,. Kendine ve/veya başkalarına zarar verici davranışlar,. Yabancılara, kalabalığa ve yeni durumlara karşı sosyal korkular, kaygılar ve saldırgan davranışlar, 14

15 . Görsel, dokunsal ya da işitsel uyaranlara aşırı hassasiyet gösterme,. Uyku ve yemek problemleri (Fein ve Dunn, 2007). ERKEN TANI VE EĞİTİMİN ÖNEMİ Yapılan araştırmalar, beyin gelişiminin yaşamın ilk beş yılında çok hızlı gerçekleştiğini göstermektedir. Bu gelişimsel özellik çocukların öğrenme yeteneğini doğrudan etkilemektedir. Çocuk gelişimi uzmanları, çocuklarda okul öncesi eğitimin yani 3-5 yaş dönemi eğitiminin okul başarısına olumlu etkilerini kanıtlamışlardır. Çocuklar için önemle vurgulanan 3-5 yaş dönemi eğitimi; beyin yapısında yukarıda belirtilen farklılıkları olan ve bundan dolayı özel eğitime ihtiyaç duyan otistik özellikleri olan çocuklar için daha da önemlidir. Bu nedenle; otizim tanısının 3 yaşından önce konması ve eğitime başlanması; çocuğun öz bakım becerilerini geliştirmesi, toplumsallaşması ve eğitimine örgün eğitim sistemi içinde devam etmesinin sağlanması bakımından çok büyük önem taşır. Otizm, yaşam boyu süren bir bozukluktur ve bu nedenle bu durumun tam olarak ortadan kalkması bugünkü bilgilere göre mümkün değildir. Ancak; bireyin toplumla kaynaşması, aile ve sosyal yaşama uyum sağlaması, okulda kaynaştırma programına katılması, bağımsız yaşam becerilerini geliştirmesi gibi olumlu gelişmelerden söz edilebilir. Otistik özellikleri olan bireylerdeki gelişmeler değerlendirildiğinde, 15

16 otizmin tanımında yer alan, sosyal ilişkilerde güçlük, iletişimde zorluk, sınırlı ilgi, yineleyici ve rutin davranış alanlarının her birinde eşit düzeyde olumlu gelişmeler gözlenmeyebilir. Birey bir alanda çok hızlı gelişme gösterirken, bir diğer alanda ilerleme göstermeyebilir ya da zaman içerisinde, herhangi bir alandaki gelişme duraklayıp, bir diğer alandaki gelişme hız kazanabilir. TANILAMA Otizm tanısı, çocuklukta görülen gelişim bozukluklarını değerlendirme konusunda uzmanlaşmış, deneyimli profesyoneller tarafından konur. Tanıyı koyabilen profesyonellerin hangi meslek grubundan olduğu ülkelere göre değişiklik göstermektedir. Ülkemizde otizm tanısı, çocuk psikiyatristleri tarafından konulmaktadır. Çocuk psikiyatristleri tanı için karar verirken; 1) Çocuğu doğumundan beri çok yakından bilen kişilerden (anne-baba-akraba-bakıcı) detaylı gelişim öyküsünü alır. 2) Otizm için geliştirilmiş yapılandırılmış görüşme teknikleri kullanarak ebeveynler ile görüşme yapar. 3) Yapılandırılmış gözlem teknikleri doğrultusunda değerlendirmeler yapar. 4) Çocuğa uygulanan, geçerliği ve güvenirliği yüksek, ülkemize uyarlanmış ölçeklerin sonuçlarını göz önüne alır. Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB)'nun değerlendirilmesinde pek çok tanısal araç kullanılmaktadır. Tanı, ayrıntılı gelişim öyküsü, davranışın doğrudan gözlenmesi ve otizm için geliştirilmiş özgül psikometrik ölçümlerle konulabilir. OSB şüphesi olan bireylerin tanı aşamasında öncelikle tıbbi ve nörolojik bir değerlendirmeden geçmeleri önemlidir. 16

17 OSB tanısı konulmadan önce, gelişimsel bozukluklar ile ilgili diğer nedenlerin saf dışı edilmesi gerekmektedir. Örneğin; OSB nin belirtisi olabilecek sosyal iletişime girmeme, seslenildiğinde cevap vermeme gibi belirtiler bazen işitme kaybının da belirtisi olabilir. Ya da çocukta görülen gelişimsel gecikmenin veya dil konuşma becerilerinin kaybının sebebi epileptik nöbetler olabilir. Bununla birlikte yine bazı belirtiler sadece zihinsel yetersizliğin, tiroid hormonlarındaki bir dengesizliğin veya metabolik bir bozukluğun sonucu olabilir. Bunların dışında, çocuğun yeterli ve uygun sosyal uyaranlar içeren bir ortamda bulunup bulunmadığının da değerlendirmesi tanının güvenirliği açısından oldukça önemlidir (Korkmaz, 2010). Tanı sürecinde ya da sonrasında OSB olan çocuğun özel gereksinimlerinin belirlenmesi amacıyla ayrıntılı değerlendirmelerin yapılması gerekmektedir. Değerlendirme sürecinde OSB olan çocuğun; sosyal, dil, konuşma, iletişim ve bilişsel gelişim alanlarında değerlendirilmesinin yanında, eğitimle ilgili ne gibi düzenlemeler yapılacağının belirlenmesi ve bireysel eğitim planının hazırlanabilmesi için eğitsel değerlendirmenin de yapılması gerekmektedir. 17

18 18

19 OTİZM İÇİN DEĞERLENDİRME ARAÇLARI NELERDİR? Uzmanlar, OSB olan bir bireyin tıbbi değerlendirilmesini yaparken bireyin sosyal, iletişimsel gelişimi hakkında bilgi toplamak için geliştirilen çeşitli tarama araçlarından faydalanırlar. Tarama araçları, gözlemcinin çocuğun üzerinde yaptığı gözlemleri temel alır. GÜNÜMÜZDE YAYGIN OLARAK KULLANILAN TARAMA ARAÇLARI NELERDİR? OSB şüphesi olan çocuğu belirlemek için sistematik olarak yürütülmesi gereken iki tür tarama modelinden bahsedilmektedir ( Oesterling, ve ark., 2009). Bu evreler 1. Düzey Tarama Modeli ve 2. Düzey Tarama Modeli olarak tanımlanmaktadır ( Sucuoğlu, 2012). I. DÜZEY TARAMA MODELİ Bebek ve çocukların gelişimsel olarak her hangi bir gecikme ya da gerilik gösterip göstermemeleri dikkate alınmadan çeşitli standart değerlendirme araçları ile değerlendirilmesidir ( Bishop, ve ark., 2008). Ülkemizde 1. Düzey tarama modelinde yaygın olarak kullanılan tarama araçları şunlardır. - Denver Gelişimsel Tarama Testi II ( DENVER II ) 19

20 - Ankara Gelişimsel Tarama Envanteri (AGTE) - Gazi Erken Gelişim Değerlendirme Aracı ( GECDA) Denver Gelişimsel Tarama Testi II( DENVER II ) DENVER II bireysel olarak çocuk ile uzmanın karşılıklı etkileşimde olması şartıyla uygulanan, çocuğun çeşitli gelişim alanlarındaki performansına dayalı bir test olmakla birlikte 1 ay ile 6 yaş arasındaki çocuklardaki gelişimsel riskleri belirlemeyi amaçlamaktadır ( Kaner, ve ark., 2012; Sucuoğlu, 2012). Test, tıp doktorları tarafından uygulanabildiği gibi uygulama sertifikasyonuna sahip çocuk gelişimi alanında çalışan çeşitli uzmanlar tarafından da uygulanabilir. Testte, çocukların büyükküçük motor becerileri, uyumsal davranışları, kişisel sosyal ve dil becerileri değerlendirilmektedir. Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE) Bu test, bireysel olarak uygulanan bir test olmakla birlikte testte çocuğun ebeveynlerine sorulan sorular bulunması nedeniyle genellikle çocuk ve ebeveynlerin birlikte olduğu ortamlarda uygulanmaktadır. Test, 0-6 yaş arasında olan çocuklara uygulanır ve testte çocukların dil gelişimi, zihinsel gelişimi, büyük-küçük kas gelişimi, sosyal gelişimi ve öz-bakım becerileri değerlendirilir (Kaner ve ark., 2012; Sucuoğlu, 2012). Gazi Erken Gelişimi Değerlendirme Aracı (GECDA) Test, 15 gün ile 72 ay arası çocuklara bireysel olarak uygulanan, çocukların gelişimsel özelliklerini değerlendirmeyi 20

21 ve özel gereksinimli çocukları daha ileri değerlendirmeler için yönlendirmeyi amaçlamaktadır (Kaner, ve ark., 2012; Sucuoğlu, 2012). Testte çocukların psikomotor, bilişsel, sosyo-duygusal gibi gelişim alanları değerlendirilmektedir. II.DÜZEY TARAMA MODELİ Ülkemizde yaygın olarak kullanılan 2. düzey tarama modeli araçları - Erken Çocukluk Dönemi Otizm Tarama Ölçeği( CHAT) - Değiştirilmiş Erken Çocukluk Dönemi Otizm Tarama Ölçeği ( M_CHAT) dır (Diken, İ, Bakkaloğlu, 2016) Erken Çocukluk Dönemi Otizm Tarama Ölçeği (CHAT) Bu test, ay arasındaki çocukları ebeveyn ve uzman görüşü alınarak değerlendiren bir tarama aracıdır (Kaner, ve ark., 2012; Sucuoğlu 2012) Testin, 18. ayında olan çocuklara uygulanması bu yaşlarda OSB riskinin görülmeye başlama oranının yüksek olmasından kaynaklandığı söylenebilir. Ayrıca; test yapıldıktan 1 ay sonra yeniden tekrarlanarak çocuğun OSB olma riski rutin olarak değerlendirilmelidir (Sucuoğlu, 2012). Test, A ve B bölümünden oluşmaktadır. CHAT in A bölümü çocuk gelişim alanlarına yönelik, ebeveynler için 9 adet evet hayır sorusu içermektedir. B bölümü ise 5 maddeden oluşur. Bu 5 madde de çocuğun göz teması, işareti takip edebilme yeteneği (bakışları izleme), taklit (taklit oyunu), bir nokta üretme (uzmanlar tarafından ön bildirici işaret olarak anılır) ve bloktan kule yapma yetenekleri değerlendirilir. 21

22 Değiştirilmiş Erken Çocukluk Dönemi Otizm Tarama Ölçeği( M-CHAT) M-CHAT ay arası çocukların ebeveynlerinden, öğretmenlerinden alınan bilgilerden yola çıkarak bu çocuklarda OSB olma riskini belirleyen bir tarama aracıdır. 23 sorudan oluşur. TANILAMA Özel eğitim ve OSB açısından düşünüldüğünde 1. ve 2. düzey tarama evresinde gelişimsel olarak risk görülen çocuklara alanda çalışan psikiyatrist, nörolog veya çocuk doktorları tarafından tıbbı değerlendirmenin yapılması tanılama olarak ifade edilmektedir (Wilkonson, 2010). Tanılama sürecinde uzmanlar, en son güncellenen halleriyle DSM-V ve ICD-10 kriterlerini, ayrıca tarama ölçekleri ve kontrol listeleri gibi çeşitli değerlendirme araçlarını kullanılarak OSB tanısı koymaktadırlar (Bishop ve ark., 2008). Uzmanlar tanılama sürecinde DSM VE ICD gibi standart değerlendirme araçlarını kullanırlar. Fakat OSB olan bireylerin özelliklerinin çeşitlilik göstermesi, değerlendirme anında tanılama aracında var olan maddeleri ölçme fırsatlarının olmaması, uzmanların formal değerlendirme araçlarına ek olarak informal (gözlem, görüşme, görüşme listesi vb.) değerlendirme yöntemlerinden de faydalanarak tanı koyulabilmektedir (Sucuoğlu, 2012; Wilkonson, 2010). DSM- IV-TR ile DSM- V Arasında Olan Farklar; 22 Ot As Re Ço

23 DSM IV DSM-IV-TR Yaygın Gelişim Bozukluk Bo Ba Ad Ge B Bo DSM -V Otizm Spektrum Bozukluğu Oti Sos Açıklamalarda da görüldüğü gibi, OSB tanı ölçütleri DSM-IV ve DSM- V de farklılık göstermektedir. DSM IV de beş farklı başlık altında toplanan bozukluk sayısı (Otistik Bozukluk, Asperger Bozukluğu, Başka Türlü Adlandırılmayan Yaygın Gelişimsel Bozukluk, Rett Bozukluğu, Çocukluk Dezintagratif Bozukluğu), DMS- V Otizm Spektrum Bozukluğu başlığı altında OSB nın toplumsal iletişim ve toplumsal etkileşimde görülen OSB belirtileri ile sınırlı tekrarlayıcı davranışları olmak üzere tanı ölçütleri iki farklı başlık altında toplanmıştır (Kaya, 2015). DSM-IV de yer alan Rett Bozukluğunun, genetik bir bozukluk olmasından dolayı DSM- V de OSB grubundan çıkarılmıştır. Çocukluk dezintagratif bozukluğu da OSB bozuklukları tanısından çıkarılmış, farklı bir bozukluk olarak değerlendirilmiştir (Tortamış, Özkaya, 2013). Yapılan tıbbi değerlendirme sonucunda, OSB tanısı almış bireyler Rehberlik Araştırma Merkezlerinde; uygun ve yasal eğitimsel kararlar almak, eğitsel müdahale programlarını planlamak ve daha sonra da müdahalelerin etkililiğini ölçmek amacıyla kapsamlı eğitimsel değerlendirmelerden geçirilmektedir. 23

24 OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERİN EĞİTSEL DEĞERLENDİRMESİ Değerlendirme; OSB olan çocukların; akademik, davranışsal ya da fiziksel özelliklerini değerlendirmek, bu özelliklere uygun, yasal ve eğitsel kararlar alabilmek için yapılan veri toplama sürecidir (Gürsel, 2012). Eğitsel değerlendirmenin amacı; gelişimsel değerlendirmelerden faydalanarak bireyin eğitsel olarak yani akademik performansı açısından hangi aşamada olduğunu tespit etmek ve bireysel eğitim planını (BEP) bireyin yeterliliklerine ve ihtiyaçlarına göre düzenlemektir. OSB li bireylerin performansı birbirlerinden farklılaşır (Sucuoğlu, 2013). Örneğin; kiminin akıldan dört rakamlı sayıları toplama, çarpma gibi özel yetenekleri olabildiği gibi, kiminin de sınırlı ve özel ilgi alanları bulunabilir. Eğitsel değerlendirmede bu ilgi alanlarının ya da özel yeteneklerin açığa çıkması önemlidir. OSB olan bireylerin bu özel ilgi alanları ve yetenekleri, zayıf yanlarını desteklemede kullanılabilir (Sucuoğlu, 2013). Eğitsel değerlendirme ve tanılama süreci sonucunda en az sınırlandırılmış eğitim ortamına ve özel eğitim hizmetine karar verilir. Bireyin eğitsel değerlendirme ve tanılaması Rehberlik ve Araştırma Merkezinde oluşturulan Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu tarafından nesnel, standart testler ve bireyin özelliklerine uygun ölçme araçlarıyla yapılır. Tanılamada; bireyin özürlü 24

25 sağlık kurulu raporu ile zihinsel, fiziksel, ruhsal, sosyal gelişim özellikleri ve akademik disiplin alanlarındaki yeterlilikleri, eğitim performansı, ihtiyacı, eğitim hizmetlerinden yararlanma süresi ve bireysel gelişim raporu dikkate alınır (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2012). Eğitsel Değerlendirme ve Tanılama İçin Gerekli Belgeler Şunlardır: 1. Bireyin, velisinin/vasisinin ya da resmi okul/kurum yönetiminin yazılı başvurusu, 2. Örgün eğitim okullarına/kurumlarına kayıtlı olup devam eden öğrenciler için eğitsel değerlendirme istek formu, 3. Birey için uygun eğitim ortamlarına yönlendirme amaçlı müracaatlarda sağlık kurulu raporu, 4. Destek eğitim amaçlı müracaatlarda engelli sağlık kurulu raporu 5. Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezlerinde destek eğitim alan bireylerin rapor yenilenmelerinde, ilgili kurumca hazırlanacak Dönem Sonu Bireysel Performans Değerlendirme Formu. FARKINA VARMA DOKTORA BAŞVURMA REHA EN AZ SINIRLANDIRILMIŞ EĞİTİM ORTAMINA YERLEŞTİRME ÖZEL EĞİTİM HİZMETLERİ KURULU 25 REHBERL ARAŞTIR MERKEZ

26 BİREYSELLEŞTİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI GELİŞTİRME BİRİMİ ÖZEL EĞİTİM DEĞERLENDİRME KURULU ÖZEL EĞİTİM VE REHABİLİTASYON MERKEZLERİ Özel eğitim ve rehabilitasyon: Dil-konuşma, gelişim güçlüğü ile zihinsel, fiziksel, duyusal, sosyal, duygusal ve davranış problemleri olan özel eğitim gerektiren bireylerin engellilik hâlini ortadan kaldırmak ya da etkilerini en az seviyeye indirmek, yeteneklerini en üst seviyeye çıkarmak ve topluma uyumlarını sağlamak, temel öz bakım becerilerini ve bağımsız yaşam becerilerini geliştirmek amacıyla yapılan çalışmaları ifade etmektedir (Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezleri Yönetmeliği Şubat 2011). Rehberlik Araştırma Merkezlerinde yapılacak değerlendirmede uygun görülmesi durumunda, özel gereksinimli bireyler; devam ettikleri örgün eğitim kurumları dışında destek eğitim alabilmeleri için Özel Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezlerine yönlendirilirler. Milli Eğitim Bakanlığına bağlı örgün eğitim kurumlarının dışında OSB olan bireylerin özel eğitim desteğinin 26

27 devam edebileceği Özel Özel Eğitim Okulları ve Rehabilitasyon Merkezleri bulunmaktadır. Bu merkezlerde; özel eğitim öğretmenleri tarafından öğrencinin performansına uygun eğitim verilmektedir. Bu kurumlar tamamen destek eğitim bünyesinde yer alan kurumlardır. YERLEŞTİRME OSB olan bireyler tıbbi olarak tanı aldıktan sonra eğitsel değerlendirme ve tanılama süreci başlamaktadır. Bu sürecin amacı, OSB tanısı almış özel gereksinimli bireyin mümkün olduğunca akranları ile aynı ortamda olmasını sağlayacak, en uygun ortam (en az kısıtlayıcı ortam) ve hizmetleri belirlemektir. Bu süreçte birey Rehberlik ve Araştırma Merkezi tarafından ayrıntılı bir şekilde değerlendirilir. Bireyin ve ebeveynlerin ihtiyaçları belirlenir. Ardından, Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu, öğrenciyi uygun eğitim ortamına yerleştirir. Öğrenci örgün eğitim okullarına (normal gelişim gösteren akranlarının devam ettiği sınıflar, özel eğitim sınıfları), Özel Eğitim Uygulama Merkezine (Otistik Çocuklar Eğitim Merkezi), İş Eğitim Merkezine, Erken Çocukluk Eğitim Merkezine yerleştirilir veya Rehabilitasyon Merkezilerine yönlendirilir. Her yıl RAM tarafından öğrencinin gelişimi takip edilerek, devam etmekte olduğu eğitim ortamında değişiklik yapılmasının gerekli olup olmadığına karar verilir (Birkan, 2010; Diken, 2008,Güleç, Aslan, 2013; Sucuoğlu, 2012). Okul çağına gelen OSB olan bireylerin, gereksinimlerine cevap verecek ve potansiyellerini en üst seviyede ortaya çıkaracak, en az kısıtlayıcı eğitim ortamlarına yerleştirilmeleri gerekmektedir. Özel eğitim hizmetleri yönetmeliğine (2012) göre özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitsel değerlendirme, 27

28 tanılama, yönlendirme ve en az kısıtlayıcı ortamın önerilmesi Rehberlik Araştırma Merkezleri tarafından yapılmaktadır. Her aşamada olduğu gibi yerleştirme aşamasında da ailenin görüşünün alınması önemlidir. 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname de yerleştirmenin esasları bireyin yaşına göre ele alınmıştır. Buna göre erken çocukluk döneminde özel eğitim hizmetleri, aile desteklenerek evde veya kurumlarda verilir. Tanılanmış çocuklar için okul öncesi eğitimin zorunlu olduğu ve bu eğitimin özel eğitim okullarında ya da okul öncesi eğitim kurumlarına verileceği belirtilmiştir. Öğrenci herhangi bir örgün eğitim kurumuna devam etsin ya da etmesin, destek eğitim hizmetlerinden yaralanabilir. Ayrıca Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğine (2012) göre süreğen hastalığı bulunan ve hastanede yatarak tedavi görmeleri gereken OSB olan ya da özel eğitime ihtiyacı olan diğer bireyler için hastanelerde mevcudu 10 öğrenciyi geçmeyecek hastane sınıfları açılır. EĞİTİM HİZMETLERİ Eğitim herkesin temel vatandaşlık hakkıdır ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile güvence altına alınmıştır. Anayasanın 42. Maddesine göre kimse eğitim ve öğretim hakkından mahrum bırakılamaz. Bu nedenle eğitimde eşitlik ilkesi gereğince OSB olan bireyler de diğer akranları gibi eğitimde eşit oranda ve şartlarda hak sahibidir. 28

29 BÜTÜNLEŞTİRME Bütünleştirme, bireysel farklılıkları ne olursa olsun her birey için, sosyal, kültürel, eğitimsel, yaşamsal aktivite ve fırsatlardan tüm toplum üyelerinin eşit düzeyde yararlanmasını öngören bir üst kavram olup, içerik olarak çok boyutlu ele alınması gerekmektedir. Örneğin; Herkes için kabul görme, saygı ve hoşgörü, Toplum içinde bir bütünlük, fırsat eşitliği, işbirliği, Farklılıkların daha fazla tanınması, farklılıkları anlamaya çalışma ve farklılıklara uyum sağlama, toleransın artması, Tüm alanlarda olanaklara kolayca ulaşılabilirlik, eğitime ve topluma daha fazla katılım, Herkes için rahat, güvenli sosyal çevreler, Tam katılımı kolaylaştırıcı, her şeyi kapsayıcı düzenlemeler, Her çocuğun bireysel özelliklerini ve ihtiyaçlarını dikkate alan eğitim öğretim hizmetlerinin planlaması, Öğretim programları ve materyallerinin oluşturulması/uyarlanması, Eğitim ortamlarının düzenlenmesi, Uygun eğitim ortamlarında eğitim olanaklarına erişimde toplumun tüm bireyleri ile eşit erişim fırsatları sunulması gibi, Pek çok alan bütünleştirme kavramı içinde yer bulmaktadır. Okula devam eden öğrencilerin bazı alanlarda öğrenmede güçlükler yaşamaları sık rastlanan bir durumdur. Bu 29

30 öğrenciler özel gereksinimli ise, bu sıklık daha da artabilmektedir. Söz konusu durumun en temel sebeplerinden birinin öğrencinin bireysel ihtiyaçlarını temel almayan öğretim yöntemlerinin uygulanması olduğu söylenebilir. Öğrenciden, eğitim performansı ve eğitsel ihtiyaçları ne olursa olsun standart bir öğretim yöntemi ile bireysel ihtiyaçlara göre herhangi bir esnekliği olmayan bir öğretim programına uyum sağlaması beklendiğinde malesef sonuç beklenenin çok altında kalmaktadır. Öğrencinin eğitim performansı ve bireysel ihtiyaçlarına dayalı farklılaştırılmış/çeşitlendirilmiş bir öğretimde bütün öğrencilerin öğrenme süreçlerine katılımı çok daha yüksek bir olasılıktır. Özel gereksinimli bireylerin, ayrıştırılmış ortamlar yerine bütünleştirilmiş eğitim ortamlarında eğitim ve öğretimlerine devam etmeleri, toplumun daha geniş kesimleriyle kaynaşmalarını kolaylaştırmakta, toplumun bu bireylere yönelik olumsuz tutumlarının değişmesini sağlamakta, dolayısıyla daha fazla sosyal bütünleşme imkânını da beraberinde getirmektedir. Bütünleştirme kavramı, okul uygulamalarının özel gereksinimi olan öğrencilerin de örgün eğitime devam edebilmelerini sağlayacak şekilde değiştirilmesini ifade etmektedir. Bütünleştirme ile okulu, öğrencilerin tüm eğitim ihtiyaçlarına cevap verebilen bir kurum haline dönüştürmek hedeflenmektedir. Amacımız, öğrencimizi özel gereksiniminden doyalı ayrıştırmak yerine, yapacağımız düzenleme ve uyarlamalarla toplumla bütünleşmesini sağlamaktır. Bu amaç ülkemizde kaynaştırma uygulamalarıyla gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. 30

31 KAYNAŞTIRMA Özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin akranları ile birlikte eğitim ve öğretimlerini bütün kademelerde (resmî ve özel okul öncesi, ilköğretim, orta öğretim ve yaygın eğitim kurumlarında) sürdürme esasına dayanan destek eğitim hizmetlerinin sağlandığı özel eğitim uygulamasıdır (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2006) Kaynaştırma yoluyla eğitim; özel eğitim gereksinimi olan bireylerin normal gelişim gösteren akranlarıyla birlikte yaygın eğitim kurumlarında eğitimlerini sürdürmeleri esasına dayanır. Kaynaştırma yoluyla eğitim uygulamaları yapılan okul ve kurumlarda öğrencinin yetersizliğine uygun fiziksel, sosyal ve psikolojik ortam düzenlemeleri yapılmalıdır. Bu okul ve kurumlarda öğrenciye verilen eğitim hizmetlerinin etkin bir biçimde yürütülebilmesi amacıyla özel araç-gereçler, eğitim materyalleri, öğretim yöntemleri ve öğrenci başarısını değerlendirme yöntemleri kullanılmalı ayrıca, destek eğitim odası açılmalıdır. Özel eğitim ihtiyacı olan her çocuk kaynaştırma 31

32 ortamından yararlanamayabilir. Kaynaştırma için başta sosyal beceriler ve öz bakım becerileri olmak üzere çocuğun çeşitli alanlardaki becerilerinin gelişmiş olması gerekir. Aksi takdirde bu çocukların, bu becerileri kazanıncaya kadar, benzer özelliklerdeki OSB li çocukların devam ettiği ayrı özel eğitim okullarında ya da özel eğitim sınıflarında eğitim görmeleri gerekir. Belli bir süre ayrı bir özel eğitim ortamında eğitim gören öğrenciler, gerekli becerileri kazanmaları durumunda, ilerleyen yıllardaki eğitimlerini kaynaştırma ortamlarında sürdürebilirler. Kaynaştırma Eğitiminin Özel Eg itime İhtiyacı Olan Bireylere Yararları - Kendine güvenir. - Cesareti artar. - Sorumluluk alma bilinci gelişir. - Sosyal uyum ve akademik başarısı artar. - Olumsuz tutum ve davranışları azalırken olumlu tutum ve davranışları artar. - Etkin sosyal iletişim, etkin katılım, işbirlig i ve toplumsal yaşam ve uyum becerileri kazanır. - Topluma kabulü artar. - Farklı özellikleri olan bireyleri tanıma olanakları artar. - Ortak yaşam alanlarında birlikte yaşamayı ög renirler - Eg itimde ekonomiklik ve fırsat eşitlig i sag lanır. Diğer Öğrencilere Yararları - Bireysel farklılıkları dog al karşılar ve saygı gösterirler. - Kendilerinde geliştirmeleri gereken alanları görerek davranışlarını yönetebilmeyi öğrenirler. 32

33 - Eşitlik kavramından ziyade adalet kavramına uygun olarak yaşamayı öğrenirler. - Liderlik, model olma ve sorumluluk duyguları gelişir. - Farklı özellikleri olan bireyleri tanıma olanakları artar. - Ortak yaşam alanlarında birlikte yaşamayı ög renir. Ög retmenlere Yararları - S artsız kabul, sabır, hoşgörü, bireysel özelliklere saygı davranışları gelişir. - Kaynaştırma ög rencisi ile yapılan çalışmalar sayesinde ög retim becerileri gelişir ve deneyimleri artar. - B.E.P hazırlama ve uygulamada daha başarılı olurlar. DESTEK EĞİTİM UYGULAMASI OLAN KAYNAŞTIRMA Destek eğitim odası; okul ve kurumlarda, kaynaştırma yoluyla eğitim uygulamaları kapsamında yetersizliği olmayan akranlarıyla birlikte aynı sınıfta eğitimlerine devam eden özel eğitim ihtiyacı olan öğrencilere sunulan eğitim hizmetlerinden en üst düzeyde yararlanmaları amacıyla özel araç-gereç ile eğitim materyalleri sağlayarak oluşturulmuş eğitim ortamıdır. Destek eğitim odasında eğitim alacak öğrenciler ile destek eğitim alacağı dersler, BEP Geliştirme Biriminin önerileri doğrultusunda Rehberlik ve Danışma Hizmetleri 33

34 Yürütme Komisyonunca eğitim öğretim yılı başında belirlenir. Ancak; ihtiyaç halinde söz konusu planlama eğitim öğretim yılı içerisinde revize edilebilir. Özel eğitim ihtiyacı olan her öğrencinin ihtiyacı doğrultusunda bu eğitimden yararlanması sağlanır. Destek eğitim odasında verilen destek eğitim hizmetleri okulun veya kurumun ders saatleri içinde yapılır. Destek eğitim odasında öncelikli olarak, öğrencinin kayıtlı olduğu sınıfta o ders saatinde okutulan derse ilişkin eğitim verilir. Öğrencinin destek eğitim odasında alacağı haftalık ders saati, haftalık toplam ders saatinin %40 ını aşmayacak şekilde planlanır. Örneğin; haftalık 30 ders saati öğrenim gören bir öğrenci için söz konusu planlama en fazla 12 ders saati (30x40/100 = 12) olacak şekilde uygulanır. Özel eğitim ihtiyacı olan öğrencilerin takip ettikleri programlar temel alınarak eğitim performansı ve ihtiyaçları doğrultusunda BEP hazırlanır. BEP te; öğrenci için gerekli destek eğitim hizmetlerinin türü, süresi, sıklığı, kimler tarafından nerede ve nasıl sağlanacağına ilişkin bilgiler yer almalıdır. Destek eğitim odasında; program farklılaştırma ve bireyselleştirmeye yönelik zenginleştirme ve genişletme uygulamaları yapılır. Öğretimin farklılaştırılmasına yönelik ölçme ve değerlendirme araçları kullanılarak BEP doğrultusunda değerlendirme yapılır. BEP geliştirme biriminde özel eğitim ihtiyacı olan öğrencinin eğitim sürecinde görev alan tüm öğretmenler yer alır. Öğrencinin genel başarı değerlendirmesinde sınıfta yapılan değerlendirmenin yanı sıra destek eğitim odasında yapılan değerlendirme sonuçları da dikkate alınır(özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü Destek Eğitim Odası Klavuz Kitapçığı, 2015). 34

35 ÖZEL EĞİTİM SINIFI Özel eğitim sınıfları, resmi ve özel okulların bünyesinde özel eğitim gerektiren öğrenciler için açılan sınıflardır. Okul ve kurumlarda, durumları ayrı bir sınıfta eğitim görmeyi gerektiren özel eğitim ihtiyaçları olan öğrenciler için, yetersizlik türü, eğitim performansları ve gelişim özellikleri göz önünde bulundurularak, özel araç gereçler ile eğitim materyalleri sağlanarak oluşturulmuş sınıflardır. OSB olan çocuklar için açılan özel eğitim sınıflarında sınıf mevcudu en fazla 4 öğrencidir. Özel eğitim sınıfını tamamlayan öğrencilere, devam ettiği ilköğretim programını takip ediyorsa, ilköğretim diploması verilir. Devam ettiği ilköğretim programından farklı eğitim programı uygulayan özel eğitim sınıfına devam eden öğrencilere ise Özel Eğitim Uygulama Merkezi diploması verilir. Sosyal ve özbakım becerilerini kazanamamış OSB olan öğrenciler, kaynaştırma yoluyla yapılan eğitimden yeterince yararlanamayabilir. Bu nedenle Milli Eğitim Bakanlığınca her tür ve kademede örgün ve yaygın özel eğitim okulları ve kurumları açılır. Bu okulların ilk 4 yılı ilkokul ( sınıflar), ikinci dört yılı ortaokul (5.-8. sınıflar) olarak adlandırılır. Bu bireyler için açılan okul ve kurumlarda eğitimöğretim hizmetlerinin yürütülmesinde aşağıdaki hususlar dikkate alınır: 35

36 Bu merkezlerde öğrencilerin özbakım, günlük yaşam becerileri ile işlevsel akademik becerilerini geliştirmek ve topluma uyumlarını sağlamak amacıyla Bakanlıkça hazırlanmış özel eğitim programı uygulanır. Bu program temel alınarak BEP hazırlanır. Bu bireylerin başarılarının değerlendirilmesinde, BEP lerinde yer alan amaç ve davranışlar dikkate alınır Bu merkezlerde; tuvalet eğitimini kazanamamış, yoğun davranış problemleri gösteren ve grup eğitimine uyum sağlayamayan öğrencilerin grup eğitimine hazırlanması amacıyla bire bir eğitim uygulaması yapılır. Bu kapsamdaki öğrenciler grup eğitimine katılmazlar. Bu merkezlerde ve sınıflarda dersler sınıf öğretmenleri tarafından okutulur. Ancak özel yetenek gerektiren dersler ile din kültürü ve ahlak bilgisi dersinin alan öğretmenleri tarafından okutulması esastır. Alan öğretmeni tarafından okutulan derslere sınıf öğretmeni de katılır. Özel eğitime ihtiyacı olan öğrencinin kaydı özel eğitim sınıfındadır. Özel eğitim sınıfı öğrencisi başarılı olabileceği derslerde ve sosyal etkinliklerde yetersizliği olmayan akranları ile birlikte normal sınıfta eğitim alabilmektedir. Bu okul ve kurumlarda, uygulanacak eğitim programı temel alınarak iki tür özel eğitim sınıfı oluşturulur. Bulunduğu Okulun Veya Kurumun Eğitim Programını Uygulayan Özel Eğitim Sınıfları MADDE 26 (Değişik /28360 R.G.) (1) Zorunlu öğrenim çağındaki bireylerden ilköğretim kurumları programlarını veya ortaöğretim kurumları programlarını takip edebilecek durumda olan bireyler için açılan özel eğitim 36

37 sınıflarında, eğitim ve öğretim hizmetlerinin yürütülmesinde aşağıdaki hususlar dikkate alınır: a) Özel eğitim sınıflarında aynı tür yetersizliği olan öğrenciler eğitim görür. ç) (Değişik /28360 R.G.) Zihinsel yetersizliği veya otizmi olan öğrenciler için açılan 1-4 ve 5-8 inci sınıflarda birleştirilmiş sınıf uygulaması yapılır. 1-4 ve 5-8 inci sınıflarda dersler sınıf öğretmenleri tarafından okutulur. Ancak, özel yetenek gerektiren dersler ile din kültürü ve ahlak bilgisi ve yabancı dil derslerinin alan öğretmenleri tarafından okutulması esastır. Alan öğretmeni tarafından okutulan derslere sınıf öğretmeni de katılır. f) Özel eğitim sınıflarının mevcudu en fazla; okul öncesi eğitimde ve ilköğretimde 10, ortaöğretim ve yaygın eğitimde 15 öğrenciden oluşur. Ancak, otistik çocuklar için her tür ve kademede açılan özel eğitim sınıflarında ise sınıf mevcudu en fazla 4 öğrencidir. g) Özel eğitim sınıfını tamamlayan öğrencilere kayıtlı bulunduğu okulu veya kurumu tamamlayan yetersizliği olmayan diğer öğrencilere verilen belge verilir. ğ) Bu sınıflar ders, dinlenme, yemek ve diğer etkinlik saatleri bakımından okulda/kurumda uygulanan programa uyarlar. h) Sınıfların okul/kurum içindeki yeri, öğrencilerin yetersizlik türü dikkate alınarak belirlenir. j) Özel eğitime ihtiyacı olan bireyler için ortaöğretim ve yaygın eğitim kurumları bünyesinde özel eğitim sınıfları açılabilir. Bu sınıflarda; okul veya kurumun eğitim programı, okulun fizikî şartları ve personel durumu, özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin yetersizliği ve gelişim özellikleri ile bireysel yeterlilikleri dikkate alınarak gerekli düzenlemeler yapılır şeklinde açıklamalar yapılır. 37

38 Bulunduğu okulun veya kurumun eğitim programından farklı bir eğitim programı uygulayan özel eğitim sınıfları MADDE 27 (Değişik /28360 R.G.) (1) Zorunlu öğrenim çağındaki bireylerden ilköğretim veya ortaöğretim kurumları programlarını takip edemeyecek durumda olan bireyler için açılan özel eğitim sınıflarında eğitim-öğretim hizmetlerinin yürütülmesinde, aynı yetersizliği olan bireyler için açılan özel eğitim okul ve kurumlarının mevzuat hükümlerinin yanı sıra aşağıdaki hususlar da dikkate alınır: a) Özel eğitim sınıflarında, aynı tür yetersizliği olan öğrenciler eğitim görür. b) Bu sınıflarda eğitim alan öğrenciler, yetersizlik türüne göre hazırlanan özel eğitim programını takip ederler. Öğrencilerin BEP leri hazırlanırken takip ettikleri bu eğitim programı temel alınır. c) Açılan özel eğitim sınıflarında birleştirilmiş sınıf uygulaması yapılır. f) Özel eğitim sınıfını tamamlayan öğrencilere, takip ettikleri özel eğitim programını uygulayan özel eğitim okul veya kurumlarındaki programı tamamlayan öğrencilere verilen belge verilir. g) Bu sınıflarda ders, dinlenme, yemek ve diğer etkinlik saatlerinde okul veya kurumda uygulanan programa uyulur. h) Okul ve kurumlarda özel eğitim sınıfına devam eden öğrencilerin, yetersizliği olmayan akranları ile bazı ders ve sosyal etkinlikleri bir arada yapmalarını sağlamaya yönelik düzenlemeler yapılır. 38

39 ÖZEL EĞİTİM UYGULAMA MERKEZİ Özel Eğitim Uygulama Merkezi: Bireysel farklılıkları nedeniyle kaynaştırma eğitiminden yararlanamayacak durumdaki 3-15 yaş grubundaki OSB olan çocukların kendilerine yetecek derecede bağımsız yaşam becerilerini geliştirmek amacıyla açılan merkezdir (Otistik Çocuklar Eğitim Merkezi Yönergesi, 2004). Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçlarına ve Temel İlkelerine uygun olarak merkez: okul, aile, Rehberlik ve Araştırma Merkezinin iş birliği sonucunda OSB li çocukların özelliklerinden kaynaklanan yetersizliklerini en aza indirmek ve tüm gelişim alanlarındaki potansiyelini en üst düzeye çıkararak yaşadığı toplumun bağımsız ve üretken bir üyesi olması yönünde çaba gösterilmesine katkı sağlar. Bu merkezlerde öğrencilerin özbakım ve günlük yaşam becerileri ile işlevsel akademik becerilerini geliştirmek ve topluma uyumlarını sağlamak amacıyla Milli Eğitim Bakanlığınca hazırlanmış özel eğitim programı uygulanır. Bu merkezlerde; tuvalet eğitimini kazanamamış, yoğun davranış problemleri gösteren ve grup eğitimine uyum sağlayamayan öğrencilerin grup eğitimine hazırlanması amacıyla bire bir eğitim uygulaması yapılır. Bu kapsamdaki öğrenciler grup eğitimine katılmazlar. Merkeze ve/veya kaynaştırma eğitimine devam eden her OSB olan çocuk için bireyselleştirilmiş eğitim plânının geliştirilmesini ve bu uygulamanın başarıya ulaşması için destek hizmetlerin verilmesini sağlar. Merkezlerdeki eğitimi ve/veya kaynaştırma eğitimini desteklemek amacıyla aile eğitimi programlarının hazırlanmasını ve uygulanmasını sağlar. Genel İlkeler 39

40 Madde 5- Otistik çocukların eğitim-öğretim faaliyetleri aşağıdaki genel ilkelere uygun olarak düzenlenir ve yürütülür: a) Eğitime her çocuğun performansı belirlenerek başlanır. b) Otistik çocukların eğitiminde bireyselleştirilmiş ve erken eğitim esastır. c) Otistik çocuğu grup/kaynaştırma eğitimine hazırlamak ya da devam eden grup/kaynaştırma eğitimini desteklemek amacıyla gerektiğinde birebir eğitim verilir. d) Performans özellikleri açısından birbiriyle uyuşan 2-4 otistik çocuk ile grup eğitimi yapılır. e) Sosyal ve akademik beceriler yönünden gelişmiş çocuklar, performanslarına uygun kaynaştırma programlarından yararlandırılır. f) Kaynaştırma eğitimi uygulaması sürecinde kaynaştırma eğitimi alan otistik çocuğa, diğer öğrencilere, sınıf öğretmenine, branş öğretmenine ve/veya ailelere özel eğitim desteği sağlanır. g) Otistik çocuklarda gözlemlenen problem davranışlar, eğitimin bir parçası olarak nitelendirilir, problem davranışın ortadan kaldırılması için uygun yöntem ve teknikler kullanılır. h) Eğitim-öğretim sırasında ilerleme kaydeden otistik çocukların performanslarına uygun olarak belirlenen hedeflere göre eğitim-öğretime devam edilir. ı) Eğitim-öğretimde; ortam, materyal, plân ve yöntemler otistik çocuğu merkez alır. k)otistik çocukların eğitim-öğretim sürecinde bireysel özelliklerine uygun öğrenme/öğretme strateji, yöntem ve tekniklerden yararlanılmasına özen gösterilir. l) Kaynaştırma eğitiminin yapıldığı okulun personeli ile ailelerin ve toplumun özel eğitim konusunda bilgilendirilmeleri için gerekli tedbirler alınır. m) Otistik çocuklara resim, işaret ve benzeri yollarla iletişim becerileri kazandırlır. (Otistik Çocuklar Eğitim Merkezleri Yönergesi, 2004) 40

41 MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi; I lko g retimlerini tamamlayan, genel ve mesleki ortao g retim programlarına devam edemeyecek durumda olan ve 23 yaşından gün almamış o zel eg itime ihtiyacı olan bireylerin temel yaşam becerilerini geliştirmek, topluma uyumlarını sag lamak, iş ve mesleg e yo nelik bilgi ve beceriler kazandırmak amacıyla açılan kurumlardır. Özel Eg itim Mesleki Eg itim Merkezlerinde (Okullarında) akademik bilgi ve becerilerin yanında iş eg itimi uygulamalarının da yer aldıg ı eg itim programı uygulanır. Bu program temelinde BEP hazırlanır ve bireylerin başarılarının deg erlendirilmesinde BEP'lerinde yer alan amaç ve davranışlar dikkate alınır. Merkezlerde (okullarda) dersler go rme, işitme ve zihinsel engelliler sınıf o g retmenleri tarafından okutulur. Ancak, o zel yetenek gerektiren dersler ve meslek dersleri ile dinkültürü ve ahlak bilgisi dersinin alan o g retmenleri tarafından okutulması esastır. Alan o g retmeni tarafından okutulan derslere sınıf o g retmeni de katılır. Programın süresi do rt yıldır. Programın birinci sınıfında bireylere akademik bilgi ve beceriler ile uygulamalı iş eg itimi 41

42 yoluyla atölyelerde gerekli olan temel bilgi ve beceriler kazandırılır. I kinci, üçüncü ve do rdüncü sınıflarda ise akademik bilgi ve becerilerin kazandırıldıg ı meslek dersleri, çevrenin sosyal, kültürel, ekonomik o zellikleri ve şartları ile istihdam imka nları dikkate alınarak belirlenir. I ş yerine yerleştirilen bireyler kültür ve meslek derslerini haftada bir gün okulda, uygulamalı beceri eg itimini ise do rt gün iş yerlerinde eg itim go rürler. I ş yerine yerleştirilemeyen bireyler ise okulda eg itimlerine devam ederler. I ş yerine yerleştirilen bireyler, 5/6/1986 tarihli ve 3308 sayılı Mesleki Eg itim Kanununun çırak o g rencilere verdig i haklardan yararlanırlar. Programı tamamlayan bireylere Özel Eg itim Mesleki Eg itim Merkezi (Okulu) Ög renim Belgesi verilir. Bu belge yükseko g retime devam etme hakkı sag lamaz, ancak bireylerin herhangi bir işte istihdam edilmesi durumunda ortao g retim kurumlarından mezun olanlara tanınan o zlük haklarından yararlanmalarını sag lar (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2012). İŞ UYGULAMA MERKEZLERİ İş Uygulama Merkezi; Genel ve mesleki ortaög retim eg itim programlarından yararlanamayacak durumda ve 23 yaşından gün almamış olan özel eg itime ihtiyacı olan bireylerin; temel yaşam becerilerini geliştirmek, topluma uyumlarını sag lamak ve iş ve mesleg e yönelik beceriler kazandırmak amacıyla resmî ve özel, Özel Eg itim İş Uygulama Merkezleri (Okulları) açılır. Özel eg itim iş uygulama merkezlerinde (okullarında) akademik bilgi ve becerilerin yanında iş eg itimi uygulamalarının da yer aldıg ı eg itim programı uygulanır. Bu program temel 42

43 alınarak BEP hazırlanır ve bireylerin başarılarının deg erlendirilmesinde BEP'lerinde yer alan amaç ve davranışlar dikkate alınır. Bu merkezlerde (okullarda); tuvalet eg itimini kazanamamış, yog un davranış problemleri gösteren ve grup eg itimine uyum sag layamayan ög rencilerin grup eg itimine hazırlanması amacıyla bire bir eg itim uygulaması yapılır. Bire bir eg itim uygulaması kapsamındaki ög renciler grup eg itimine katılmazlar. Merkezlerde (okullarda) dersler görme, işitme ve zihinsel engelliler sınıf ög retmenleri tarafından okutulur. Ancak özel yetenek gerektiren dersler ve meslek dersleri ile din kültürü ve ahlak bilgisi dersinin alan ög retmenleri tarafından okutulması esastır. Alan ög retmeni tarafından okutulan derslere sınıf ög retmeni de katılır. Programın süresi dört yıldır. I ş ve uygulama dersleri, çevrenin sosyal, kültürel, ekonomik özellikleri ve şartları ile istihdam imkânları dikkate alınarak açılır. Özel eg itim iş uygulama merkezlerini (okullarını) tamamlayan bireylere Özel Eg itim I ş Uygulama Merkezi (Okulu) Ög renim Belgesi verilir. Ancak, bu belge mesleki eg itim merkezlerince verilen belgeye denk deg ildir. Özel Eg Itim İş Uygulama Merkezlerini (Okullarını) tamamlayan bireyler dig er yaygın eg itim programlarına, işe ve mesleg e yönlendirilirler (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2006) EVDE EĞİTİM 43

44 Evde eğitim, sağlık problemi nedeniyle örgün eğitim kurumlarından doğrudan yararlanamayacak durumda olduğunu sağlık raporu ile belgelendiren okul öncesi, ilkokul, orta okul ve lise çağındaki özel eğitim ihtiyacı olan öğrenciler için evde sunulan eğitim hizmetidir. En az dört ay süreyle örgün eğitim kurumundan doğrudan yararlanamayacak durumda olduğunu sağlık raporu ile belgelendiren özel eğitim ihtiyacı olan öğrenciler bu hizmetten yararlanabilir. Evde eğitim hizmetinden yararlanılabilmesi için bireyin velisi tarafından öğrencinin kayıtlı olduğu okulun bulunduğu bölgeye hizmet veren Rehberlik ve Araştırma Merkezine gerekli belgelerle müracaat edilmesi gerekmektedir. Evde Eğitim Hizmetinden Yararlanmak İçin Başvuruda Gerekli Belgeler Şunlardır: a. Bireyin en az dört ay süreyle örgün eğitim kurumundan doğrudan yararlanmasının mümkün olmadığı ya da yararlanması hâlinde olumsuz sonuçlar doğuracağını belirten sağlık raporu, b. Veli başvuru dilekçesi, c. Öğrenci belgesi ile müracaat yapılması gerekmektedir. RAM ın bünyesinde oluşturulan özel eğitim değerlendirme kurulunca yapılan eğitsel değerlendirme ve tanılama sonucuna göre İl/İlçe Özel Eğitim Hizmetleri Kurulunca alınan karar doğrultusunda öğrencilere evde eğitim hizmeti sunulmaktadır. 44

45 İl/ilçe özel eğitim hizmetleri kurulu; RAM tarafından düzenlenen Özel Eğitim Değerlendirme Kurulu Raporu, Ev Ortamı Durum Tespit ve Değerlendirme Formu, Veli Sözleşmesi ile sağlık raporunu esas alarak öğrencinin evde eğitim hizmetinden yararlanmasına karar vermektedir. a. İl/İlçe Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu tarafından evde eğitim hizmetine ilişkin alınan karar ilgili Rehberlik ve Araştırma Merkezine, okula ve veliye yazılı olarak bildirilir, b. Evde eğitim hizmetine ilişkin planlama, bireyin ihtiyacı ve eğitim ortamına ilişkin şartlar dikkate alınarak ve haftalık ders saati sayısı 10 (on) saatten az olmamak üzere il/ilçe özel eğitim hizmetleri kurulca yapılır. c. Evde eğitim kararı alınan öğrenciler için takip edecekleri/takip ettikleri eğitim programı esas alınarak belirlenen dersler için kaç ders saati eğitim verileceğine karar verilir, d. İl/İlçe Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu tarafından yapılan planlama doğrultusunda İl/İlçe Milli Eğitim Müdürlüğünce evde eğitim hizmeti sunmak üzere öğretmen görevlendirilir (Milli Eğitim Bakanlığı, Evde Eğitim Hizmetleri Yönergesi ). GEÇİŞ SÜRECİ Geçiş süreci, bir programdan diğerine geçişte, çocuğun sonraki programa uyumunu ve uygun yerleştirmeyi sağlamak için planlanan ve kullanılan stratejiler ve yöntemler bütünüdür. Ülkemizde bütün çocuklar ilköğretimden ortaöğretime geçerken ve meslek liselerinin ilk yılında, eğitim alanındaki ve mesleki alandaki gelecekleri konusunda temel önem taşıyan bir karar aşamasıyla karşı karşıya kalmaktadır. 45

46 Geçiş süreçleri; hem öğrenciler hem de aile için her zaman kaygı oluşturabilecek kritik süreçlerdir. Çünkü ortam değişikliği ve yeni ortamlara uyum sağlama sürecinde birey ister istemez kendini baskı altında hisseder. Bu dönemlerde öğrencinin ve ailenin kaygılarını azaltıcı destek sunulması çok önemlidir. Öğrenciyi yaşama hazırlamak amacı ile öğrencinin geleceğine (eğitim-öğretim, sosyal hayat) yönelik çeşitli önemli kararların alınması ve doğru yönlendirmelerin yapılması gerekmektedir. Bu sürecin işlevsel hale gelmesi iyi planlanan ve yönetilen bir geçiş sürecini gerektirmektedir. Geçiş Planı Ne Zaman Yapılır? Geçiş planı okul yaşantısının pek çok döneminde yapılabilir. Dikey bir düzlemde gerçekleşen geçişler olduğu gibi öğrencinin hayatında yatay düzlemde gerçekleşen geçişler de söz konusudur. Bireylerin hayatında en belirgin geçiş dönemleri: Lise-Mesleki Yaşam/Üniversite/Bağımsız Yaşam Ortaokul - Lise İlkokul - Ortaokul Okul Öncesi - İlkokul Aile - Okul Öncesi Sınıftan başka bir sınıfa geçiş Okuldan başka bir okula geçiş Geçiş Süreci İle İlgili Öneriler 1. Geçiş süreçleri öğrenci odaklı olmalıdır. 46

47 2. Öğrencinin görüşleri dikkate alınmalıdır. 3. Destek ve öğretmen stratejileri belirlenmelidir. 4. Öğrenciye ve ailesine gereken rehberlik hizmetleri verilmelidir. 5. Öğrencilerin ilgi, beceri ve yeterlilikleri tespit edilmelidir. 6. Çatışmaların önlenmesi için rehberlik hizmetleri sağlanmalıdır. 7. Atölye altyapıları özel eğitime ihtiyacı olan öğrencilerin ihtiyaçlarına uygun olmalıdır. 8. Kişisel bilgiler gizli tutulmalıdır. 9. BEP Birimi faaliyetleri kapsamında geçiş sürecine sürekli destek sağlanmalıdır. 10. Mesleki yönlendirme sürecine katılan tüm bireylerin iş tanımları açıkça tespit edilmelidir. 11. Meslek okullarına mesleki yönlendirme ziyaretleri düzenlenmelidir. 12. Farklı mesleklerle ilgili istihdam olanaklarına ilişkin öğrencilere ve ailelerine bilgi verilmelidir. 13. Öğrencinin yönlendirildiği okulun fiziksel koşullarının, öğrencinin özel gereksinimine uygun olup olmadığı kontrol edilmelidir. 47

48 Aileler neler yapmalı? Çocuklarının gelişiminin (zihinsel, duygusal, fiziksel, sosyal) düzenli gözlem ve takibini yapmalıdırlar. İlgili kişi ve kurumlarla iletişim halinde olmalıdırlar. Çocuklarıyla ilgili özel bilgi ve belgeleri içeren bir dosya oluşturmalı ve bunu gerektiği hallerde geçiş planı hazırlama ve izleme ekibi ile paylaşmalıdırlar. Çocuklarının devam edeceği kurumları ziyaret etmeli ve kurumun yeterlilikleri hakkında bilgi sahibi olmalıdırlar. Gerektiğinde bu bilgileri geçiş planı hazırlama ekibi ile paylaşmalıdırlar. BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI Bireyselleştirilmiş eg itim program; özel eg itime ihtiyacı olan bireylerin gelişim özellikleri, eg itim performansları ve ihtiyaçları dog rultusunda hedeflenen amaçlara yönelik hazırlanan ve bu bireylere verilecek destek eg itim hizmetlerini de içeren özel eg itim programıdır. Özel eg itim gerektiren bireyler için Bireyselleştirilmiş Eg itim Planı geliştirilmesi ve eg itim programlarının bireyselleştirilerek uygulanması esastır. Özel eg itim gereksinimi olan bireyler, ög renme ve davranış özellikleri bakımından farklılıklar gösterebilirler. Bu bireylerin eg itim ve ög retim 48

49 sürecinden etkili ve verimli biçimde yararlanabilmesi, ög retim sürecinin onların bireysel özelliklerine göre düzenlenmesini gerektirir. Bu düzenlemelerin gerçekleştirilmesinde ög rencinin ihtiyacına ve performansına göre hazırlanan Bireyselleştirilmiş Eg itim Programları (BEP) kullanılır. Bireyselleştirilmiş eg itim programı; a) Eg itim planında yer alan yıllık amaçlar ve ög rencinin takip ettig i eg itim programı/programları temel alınarak belirlenen kısa dönemli amaçlarını, b) Ög rencinin alacag ı destek eg itim hizmetinin türü, süresi, sıklıg ı ve bu hizmetin kimler tarafından nasıl sag lanacag ını, c) Ög retim ve deg erlendirmede kullanılacak yöntem ve teknik, araç-gereç ve eg itim materyallerini, ç) Eg itim ortamına ilişkin düzenlemeleri, d) Davranış problemlerini önlemeye ya da azaltmaya yönelik tedbirler ile uygulanacak yöntem ve teknikleri, e) Ög rencinin kişisel bilgilerini içerir. Bireyselleştirilmiş Eg itim Programı, Özel Eg itim Deg erlendirme Kurulu ve BEP geliştirme biriminin iş birlig iyle hazırlanır (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği 2012). BEP, bir ög rencinin şu anda hangi noktada oldug una, hangi alanlarda gelişmesi gerektig ine ve bu gelişimi gerçekleştirebilmesi için gerekli olacak desteg e işaret eden bireysel bir eg itim programıdır. BEP geliştirilirken; ög rencinin kişisel, sosyal, işlevsel ve akademik becerilerde eg itim ihtiyaçlarını karşılamak üzere performans düzeyini temel alarak uzun ve kısa dönemli amaçların, alacag ı destek hizmetlerin, kullanılacak yöntem ve tekniklerin, ög renci için yapılması uygun görülen uyarlama ve düzenlemelerin belirlendig i ög rencinin devam ettig i programdan en üst düzeyde yararlanmasını sag layacak şekilde düzenlemeler yapılmalıdır. Bireyselleştirilmiş Eğitim Planındaki amaçlardan 49

50 bazıları öncelikli gereksinime ait amaçlar olabilir. Bu önceliğin belirlenmesinde; uzmanların değerlendirmesi, ailenin beklentileri ve öğrencinin performansı dikkate alınır. Öncelikli olarak; öğrenci için işlevsel olan ve sık kullanılan beceriler, çeşitli ortamlarda gerçekleştirilen beceriler, kendine güvenini artmasını sağlayabilecek beceriler, ön koşul özelliği olan beceriler tercih edilmelidir. BEP İN YARARLARI ŞUNLARDIR Eg itimde fırsat eşitlig i sag lar. Ög renciyi bag ımsız bir yaşama hazırlar. Ög rencinin sorumluluk duygusunu geliştirir. Ög rencinin özgüvenini geliştirir. Ög retmen için bir plan ve kılavuz görevi görür. Ög retmenin hedeflenen amaçlar dog rultusunda ög rencinin gösterdig i ilerlemeyi belirlemesinde bir uygulama ve deg erlendirme aracı olarak işlev görür. Sınıf ortamı, sınıf dışından gelen uzmanlarla ve destek eg itim hizmeti veren kişilerle paylaşılarak sınıf ög retmeninin alternatif uygulamalar geliştirmesine yardımcı olur. Ög rencinin eg itiminden sorumlu kişilerde, ög rencinin bireysel farklılıg ına rag men ög renebildig ine dair bir farkındalık geliştirir. Aile ile okul personeli arasında iletişim aracı görevi görür. Ög rencinin ihtiyaçları ve bu ihtiyaçların karşılanmasında nelerin yapılabileceg i konusunda aile ve çocug un eg itiminden sorumlu eg itimcilere eşit söz hakkı sag lar. Aile ile okul arasındaki görüş farklılıklarının çözümlenmesine katkı sag lar. Ailenin yalnız olmadıg ını hissetmesine yardımcı olur. 50

51 Aileye sorumluluk verir. BEP Geliştirilirken ve Uygulanırken Aşağıdaki Unsurlar Dikkate Alınmalıdır. OSB olan öğrencilerin eğitsel değerlendirmesi bu çocuklarla çalışan uzmanlar tarafından ayrıntılı bir şekilde yapılmalı, Öğrencilerin eğitiminde kullanılacak uygun yöntemler, materyaller vb. gibi değişkenler çeşitlendirilmeli, Araç gereçler ög renci ihtiyacına göre çeşitlendirilmeli, Ög renme ortamlarında uyarlama ve/veya düzenlemeler yapmalı, I letişim seçeneklerini çeşitlendirilmeli, Eg itimde destek teknoloji kullanımına önem vermeli, Anlatım biçimleri çeşitlendirilmeli, Soru sorma biçimleri çeşitlendirmeli, Uygulama seçenekleri arttırılmalı, I zleme ve deg erlendirme biçimleri çeşitlendirilmeli, Öğretmenlerin ve ög rencilerin bilgi edinme kaynakları çeşitlendirilmeli, I şbirlig i ve ortak çalışma içinde olunmalı, Öğrencinin özelliklerine ve ihtiyaçlarına uygun amaçlar belirlenmeli, Öğrenciye kendisini tanıması için fırsatlar sunulmalı, Öğrencinin sorun çözme ve strateji geliştirme becerileri desteklenmeli, Öğrencinin kendisini deg erlendirme ve yansıtma becerileri desteklemelidir. 51

52 Öğrenme Aşamaları Şunlardır:. Bilgi (Edinim). Akıcılık. Kalıcılık. Süreklilik. Genelleme Edinim; bireyin daha önce sahip olmadığı bir kavramı ve beceriyi belli doğrulukta gerçekleştirebilmesidir. Akıcılık; edindiği kavram ve beceriyi hızlı, kolay ve istenildiği gibi yapabilmesidir (bir beceriyi akranlarına en yakın sürede gerçekleştirebilme aşamasıdır). Kalıcılık; edinilen kavram ve becerinin öğretim bittikten belli bir süre sonra da istenilen ölçütte gerçekleştirilebilmesidir (beceriyi çalışma sonlandırıldıktan iki ay sonra da gerçekleştirebilmesidir). Genelleme; Edinmiş olduğu kavram ve beceriyi, farklı ortamlarda, farklı kişilerin yanında, farklı yönergelerle ve farklı materyallerle, gerçekleştirebilmesidir. Sonuç olarak genelleme; davranışın gerektiği yerde ve zamanda yapılmasıdır. Öğrencimize kazandırmış olduğumuz yeni bilgi, edinim aşamasındadır. Bu bilginin günlük yaşamda kullanılabilmesi için diğer aşamaların da kazandırılması gerekmektedir. Örneğin diş fırçalama becerisi için; Edinim; diş fırçalama becerisini ilk defa öğrenmesi, Akıcılık; dişlerini on dakikada fırçalayan bir çocuğun akranlara en yakın sürede (ör: üç dakikada) dişlerini fırçalaması, 52

53 Kalıcılık; diş fırçalama becerisinin öğretiminden iki ay sonra evde üç dakikada dişini fırçalaması Genelleme; Diş fırçalama becerisini okulda öğrenmiş olan öğrencinin, evde annesi yönerge verdiğinde banyodaki lavaboda, evde kullandığı diş fırçasıyla üç dakikada dişini fırçalaması. OSB olan çocukların eğitimlerinin sürekli olması zorunluluğu dikkate alındığında ailelere eğitim ve destek hizmetleri sağlamak, ev ortamında bu eğitimi devam ettirmek, OSB olan çocukların ilerlemesi bakımından büyük yararlar sağlayacaktır. OSB olan çocukların eğitimde amaçların gerçekleşmesi, ailenin eğitime aktif katılımıyla mümkün olmaktadır. EBEVEYNLER OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN ÇOCUKLARINI OKULDA NASIL DESTEKLEYEBİLİRLER Otizm Spekturum Bozukluğu olan çocuklara etkili bir eğitim verilmelidir. Bu eğitim özel bir donanım gerektirmektedir. Eğitim olabildiğince erken yaşta başlatılıp yoğun bir şekilde sistemli olarak disiplinler arası nitelikte planlanıp yürütülmelidir. Eğitim çocuk ve ebeveynlerin ihtiyaçlarına odaklanmış bir şekilde, en gelişmiş nitelikle donatılmış ve ailenin tüm olanaklarının erişilebilirliğini göz önüne alınarak planlamış olmalıdır. Otistik Spektrum Bozukluğu olan çocuklara özgü ve okulda öğrenme becerilerine ket vuran bazı engeller (program, materyal, ortam, yöntem) aşağıdaki gibidir. 53

54 Dikkat süresinin ve göz kontağının sınırlı olması, Taklit becerilerinde zayıflık, yeni becerileri diğerlerini gözlemleyerek öğrenmede sınırlılık, Yalnızca özel ilgilere dayalı ilişkiler geliştirmek: Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireyler belli kişilerle, yalnızca belli ilgilere dayalı olarak örneğin; kendisinin ilgisini çeken konularla ilgili olarak etkileşimde bulunuyor ve diğer konulara ilgi göstermiyor olabilir, Grup içinde etkileşimde bulunmada sınırlılık, Başkalarının varlığına ya da yapmış olduğu davranışlara karşı tepki vermemek (göz kontağı kurmamak, seslenen kişiye bakmamak, jest ve mimikleriyle dinlediğini belli etmemek), Bireyselleştirilmiş Eğitim Programının (BEP) öğrencinin eğitsel performansına uygun olarak hazırlanması ya da hiç hazırlanmaması, Eğitim öğretim ortamlarında gerekli düzenlemenin öğrencinin bireysel özelliklerine göre uyarlanmaması, Okullarda BEP Geliştirme Biriminin oluşturulmaması, BEP Geliştirme Birimi üyelerinin BEP geliştirme sürecine aktif katılımının sağlanmaması. Çocukların, Okulda ve Evde Yaşamış Oldukları Sorunlara Ait Bazı Çözüm Yolları Şunlardır Öğrencinin bireysel özellikleri göz önüne alınarak, performansının belirlenmesi, ihtiyacı doğrultusunda gerçekleştiriceği amaçların seçilip, uygun eğitim 54

55 ortamında, gerekli materyal desteğiyle, uzman kişiler tarafından programların hazırlanması ve uygulanması gerekmektedir. Çocuğun konuşulanları anlayabilmesi için dikkatini toplayabilmesi gerekmektedir. İlgisini çekebilecek kısa süreli çalışmalarla, göz kontağı kurularak aşamalı olarak dikkat süresi uzatılmalıdır. Dikkat süresini uzatma çalışmaları, her alanda, çocuğun ilgi ve yetenekleri doğrultusunda belirlenen konularda, süresi giderek uzatılarak yapılmalıdır. Çalışılacak öncelikli beceriler ailenin de görüşü alınarak belirlenmelidir. Çocuğun ihtiyaçları dikkate alınarak çeşitli çevresel düzenlemeler yapılmalıdır. Örneğin; dikkatini odaklamakta güçlük çeken öğrenci için, sınıf ortamı, dikkati dağıtacak gereksiz uyarıcılardan arındırılmalıdır. Pek çok OSB olan çocuk görsel uyaranları daha kolay algılayabildikleri ve dolayısıyla daha kolay öğrenebildikleri için, görsel uyaranlarla öğrenme ortamına yer verilebilir. OSB tanılı bireylere günlük rutinler, rutinler arası geçişler ve yeni rutinler net ve mümkün olduğunca görsel çizelgelerle, etkinlik çizelgeleriyle anlatılmalıdır. Öğretilen becerinin kalıcılık ve genellenme çalışmalarına önem verilmelidir. Çocukların var olan problem davranışları azaltılmadığında ya da ortadan kaldırılmadığında eğitimden olumlu sonuçlar alınamamaktadır. Bu yüzden uygun bir davranış değiştirme programı uygulanmalıdır. Uygun olmayan davranışların çoğu, ortamda gerekli düzenleme ve planlama yapılmadığı için ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle öğretmenler; öncelikli olarak sınıfta kurallar, sınıfın günlük rutinini belirlemeli ve bu 55

56 rutinler öğrencilere öğretilmeli, geçişler dikkate alınarak etkinlik geçiş planları hazırlamalıdırlar. Taklit becerilerinin kazanımını sağlamak için öğretilecek becerinin analiz edilmesi ve uygun öğretim yöntemiyle kazandırılması gerekmektedir. Günlük yaşamla ilgili bazı becerilerin kazandırılabilmesi için gerçek ortamlara gereksinim vardır. Bu becerilerin gerçek olmayan ortamlarda gerçek olmayan araçlarla kazandırılması mümkün değildir. Örneğin; tuvalet eğitimi tuvalette, yemek yeme ile ilgili becerilerin öğretilmesi mutfakta, el ve yüz yıkama becerileri ve diş fırçalama becerilerinin öğretilmesi de lavaboda yapılmalıdır. Klozet çocuğun rahatlıkla oturabileceği yükseklikte, tuvalet kağıdı çocuğun ulaşabileceği yerde olmalıdır. Mutfaktaki masa ve sandalye çocuğa uygun olmalıdır. Lavabo çocuğun boy seviyesine göre ayarlanmalıdır. Eğer çocuğun seviyesinde değilse önüne bir basamak konularak çocuk seviyesine yaklaştırılmalıdır. Ayrıca, lavabonun önünde ya da yanında diş fırçasını ve macununu bırakabileceği raflar olmalıdır. Öğretim sürecinde uygun ipuçlarının kullanılması ve ipuçlarının öğretim ilerledikçe azaltılması gerekmektedir. Çocuğun mümkün olduğunca bağımsız olabilmesi için ipuçlarına bağımlılığın azalması oldukça önemlidir. Çocukların öğretim sürecinde uygun pekiştireçlerin seçimi ve pekiştireçleri belirli bir pekiştirme tarifesi doğrultusunda sunulması ve pekiştireç bağımlılığın önüne geçilmesi için pekiştireçlerin zaman içinde azaltılması gerekmektedir. Çocuğun destekleneceği alanlar öncelikle sosyal iletişimi arttırmaya yönelik olmalıdır. Bunun yanı sıra 56

57 öğrenmesini ve etkinliklere katılımını sınırlandıran davranışlara da odaklanılmalıdır. Çocuk için oluşturan programların yetişkinler ile (öğretmenler ya da ebeveynler) etkileşimini attıracak öğeleri de içermelidir. Bu sayade yapılandırılmış öğretim oturumlarının yanı sıra, diğer zamanlarda da öğrencileri sosyal- bilişsel gelişimlerini destekleyecek etkinlikler oluşturulabilecektir. Benzer biçimde, uygulamalar, öğrencinin akranları ile olan etkileşimlerini arttırmaya yönelik amaçlar da içermelidir. Aileye çocuğun eğitimiyle ilgili alınacak kararlarda danışılmalı, eğitimle ilişkili gerekli bilgiler verilmeli, eğitimleri izlemesi ve ev ödevleriyle eğitimin evde de sürmesi sağlanmalıdır (Diken, H. İ., Bakkaloğlu, H. 2016; Kırcaali İftar, G., 2007) OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERDE DAVRANIŞ YÖNETİMİ Problem davranışlar; yoğunluk, sıklık ve süre bakımından yaşadığı çevrenin normlarına uymayan, bireyin kendisinin ya da diğer bireylerin öğrenmesine engel olan, sosyal ilişkileri ve etkileşimini olumsuz biçimde etkileyen ve bireyin kendisine ya da başkalarına zarar veren davranışlardır (Erbaş, 2002; Sucuoğlu, 2012). Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) olan bireyler, iletişim becerilerindeki eksiklikleri ve sosyal gelişimlerindeki 57

58 yetersizlikleri nedeniyle problem davranış gösterme açısından risk grubunda yer alırlar (Horner ve ark., 2002). OSB olan çocukların bir çoğunda farklı problem davranışlar görülür. Bu bireylerin göstermiş oldukları problem davranışlar yaşantılarında ciddi sıkıntılara neden olur ve öğrenme becerilerine ket vurur (Sucuoğlu, 2012). Problem davranışların nedenini belirlemek ve nasıl geliştiğini bilmek, problem davranışlar ortaya çıkmadan önlem alınmasını sağlamak ve problem davranışların kalıcı olmasını önlemek açısından çok önemlidir. Problem davranış, objektif olarak gözlenebilir ve ölçülebilir şekilde tanımlanmalıdır. Çünkü davranışın gözlenebilir şekilde tanımlanması, davranışı gözlemlemeyi kolaylaştıracaktır. Bir davranışın, problem davranış olup olmadığına karar verebilmek için cevaplanması gereken sorular şunlardır; 1. Davranış çocuğa ya da çevresindekilere zarar veriyor mu? 2. Davranış çocuğun ya da diğerlerinin öğrenmesini olumsuz etkiliyor mu? 3. Davranış başka problemlerin ya da duygusal tepkilerin ortaya çıkmasına neden oluyor mu? 4. Davranış çocuğun sosyal çevreden uzaklaşmasına yol açıyor mu? 5. Davranış; yoğunluk, sıklık ve süre bakımından bireyin yaşadığı çevrenin normlarına uygun mu? Soruların çoğuna evet yanıtı verilen problem davranış, öncelikli olarak üzerinde çalışılacak davranış olmalıdır. Bir problem davranış için soruların yanıtlarının çoğu hayır ise bu davranış daha sonra ele alınabilir. Ancak, problem davranış çocuğa ve çevresine zarar veriyorsa, bu davranış her zaman, her koşulda, öncelikle üzerinde çalışılacak davranış olmalıdır. Olumsuz Örnek 58

59 Kerem çok hareketli, hiç yerinde durmuyor. Olumlu Örnek Kerem 30 dakikalık yemek saatinde ortalama 10 kez ayağa kalkar, odanın içinde gezer, dolap ve çekmeceleri açar kapatır, 1-2 saniye masaya oturur ve tekrar aynı davranışları yapar. Problem davranışın amacı, 1. Dikkat çekmek, 2. Hoşlandığı bir etkinliği yapmak, 3. Verilen zor görevden kaçmak, 4. Duyusal uyaran elde etmek, olabilir. PROBLEM DAVRANIŞLARIN SAĞALTIMI Problem davranışların ortaya çıkma olasılığını azaltmak ya da ortadan kaldırmak üzere problem davranışlar ortaya çıkmadan önce davranışın ortaya çıkmasına neden olan olayları değiştirmek ya da çevresel olayları vb düzenlemeler şeklinde gerçekleşen uygulamalardır (Erbaş ve diğerleri, 2004; Horner ve diğerleri, 2002; Minshawi ve diğerleri, 2014; Turan, ve ark., 2010). Pekiştirece Dayalı Uygulamalar Davranışın ardından hoşa giden uyaran vermek ya da ortamdaki hoşa gitmeyen uyaranı kaldırmak suretiyle uygun davranışları arttırarak problem davranışları azaltmayı amaçlayan uygulamalardır (Canella ve diğerleri, 2006; Horner ve diğerleri, 2002; Minshawi ve diğerleri, 2014) 59

60 1. Pekiştirme 2. Sembol Pekiştirme 3. İzlerlik Sözleşmesi 1. Pekiştirme, uygun davranıştan sonra çocuğa hoşa giden nesne, yiyecek, etkinlik ya da övgü gibi bir uyaran vererek bu davranışı ileride tekrarlamasını sağlamaktır. Bu süreçte kullanılan nesneye pekiştireç denir. Yiyecek içecek pekiştireçleri: Çikolata, meyve suyu, kek gibi yiyecekler vb. Nesne pekiştireçleri: Kalem, oyuncak araba, çıkartma vb. Etkinlik Pekiştireci: Öykü dinlemek, resim yapmak, bilgisayarda oyun oynamak vb. Sosyal Pekiştireçler: Sarılma, başını okşama ya da aferin deme gibi güzel söz ya da hareketler. 2. Sembol Pekiştireçler: Tek başına anlamı olmayan; ancak biriktirilerek başka bir şeyle değiştirildiğinde değer kazanan nesnelerdir. Örneğin; Gülen yüz, yıldız vb. Sembol pekiştirme olumlu davranıştan sonra bireye marka yıldız gibi tek başına bir anlamı olmayan nesneler verilmesi ve sonra bireyin bu nesneleri başka nesnelere dönüştürmesidir. Örneğin; Parmak kaldırarak konuşma davranışı için bireye, bu davranışı her sergilediğinde belirlenen sayıda gülen yüz simgeleri verilir ve günün sonunda topladığı gülen yüz simgelerini dönüştürerek bilgisayar oyunu oynamasına izin verilir (Coop ve ark., 2007; Alberto, Troutman, 2009). 3. İzlerlik Sözleşmesi: İzlerlik sözleşmesi ya da davranış sözleşmesi çocuğun olumlu davranışı sergilemesine bağlı olarak pekiştireç elde edeceğini belgeleyen yazılı ya da resimli sözleşmedir (Vuran, 2011; Cooper, Heron, Heward 2007). İzlerlik sözleşmesi kullanılırken; bireyin bildiği ama sıklıkla gerçekleştirmediği bir davranış ve kullanılacak pekiştireç 60

61 belirlenmeli, bireyin anlayabileceği biçimde kolay ve anlaşılır bir sözleşme hazırlanmalı, sözleşme çocuk ve yetişkin tarafından imzalanmalı ya da onaylanmalı ve tutarlı biçimde uygulanmalıdır (Yücesoy Özkan, 2013). Problem Davranışı Azaltmaya Yönelik Uygulamalar Bireye yeni davranışlar kazandırarak ya da olumlu davranışları pekiştirerek problem davranışlar önlenmeye çalışılsa da zaman zaman problem davranışlar ortaya çıkabilir. Bu durumda problem davranışları azaltmak için farklı teknikler uygulanabilir (Yücesoy Özkan, 2013). Bu teknikler en ılımlıdan en az ılımlıya doğru uygulanır. 1. Ayrımlı Pekiştirme 2. Yeniden Yönlendirme 3. Ceza 4. Tepkinin Bedeli 5. Mola 6. Aşırı Düzeltme 7. Sönme Ayrımlı Pekiştirme; azaltılmak ya da ortadan kaldırılmak istenen davranış görmezden gelinirken artırılmak istenen davranışın pekiştirilmesidir (Sucuoğlu, 2010). Örneğin; Ağlayarak oyuncak isteyen çocuğa hiçbir tepki verilmez; ancak uygun şekilde istediğinde oyuncak verilir. Yeniden Yönlendirme; problem davranış sergilendiği anda problem davranışın durdurulması ve bireyin problem davranışla uyuşmayan olumlu bir davranışa yeniden yönlendirilmesidir (Yücesoy Özkan, 2013; Ahearn ve ark., 2007; Casella ve ark., 61

62 2011). Örneğin; etkinlik yapmakta olduğu kağıdı yırtmak üzere olan çocuğun eli tutulur ve eline boya kalemi verilerek etkinliğe devam etmesi sağlanır. Yeniden yönlendirme kullanılırken; birey sürekli gözlenerek problem davranış yakalanmaya çalışılır, problem davranış görüldüğü anda birey durdurulur, sessiz ve hızlı bir şekilde, devam etmekte olan davranışa ya da yeni bir davranışa yönlendirilir. Birey, istendik olan yeni davranışı sergilediğinde pekiştirilir (Yücesoy Özkan, 2013). Ceza; istenmeyen davranışın gerçekleşmesinin hemen ardından, hoşa gitmeyen itici uyaran sunmak ya da ortamdaki hoşa giden uyaranı çekmek suretiyle problem davranışları azaltmayı amaçlayan caydırıcı uygulamalardır. Ceza ilkesinin iki türü vardır. Birinci Tür Ceza; İtici uyaranın davranışı izlemesine bağlı olarak davranışın ileride oluşumunun zayıflamasıdır. İtici uyaranlar; yüksek ses, aşırı sıcak, soğuk, beden üzerinde aşırı güç uygulama ve benzeri uyaranlardır. (Özyürek, M,. 2016) Örneğin; odasını toplamayan çocuğa annesinin bağırması. Bu aşamada ortamda itici bir uyaranın bulunması önceliklidir. Her birey için itici uyaranın ne olduğu değişmektedir. Örneğin; bir çocuk için saçının okşanması pekiştireç görevi görürken, bir başkası için itici uyaran özelliği taşıyabilir. İkinci Tür Ceza; Davranışı devam etmesine neden olan olaylara (pekiştireçlere) son verilmesine bağlı olarak davranışın ileride oluşumunun zayıflamasıdır. Örneğin; ödevini yapmayan bir öğrencinin oyuncaklarıyla oynamasının yasaklanması. Tepkinin Bedeli; bedel ödeme olarak da adlandırılan tepkinin bedeli, bireyin daha önce gerçekleştirmiş olduğu olumlu davranışlar için elde ettiği pekiştireçlerin problem davranış sergilendikten sonra geri alınmasıdır (Cooper, J. ve ark., 2007; 62

63 Alberto ve Troutman, 2009; Uysal, A Örneğin; her yemekten sonra çizgi film izleyen çocuğun, problem davranış sergilediğinde çizgi film izlemesinin engellenmesidir. Mola; bireyin problem davranış göstermesinin hemen ardından pekiştireçlerden ya da pekiştireç özelliği gösteren ortamlardan fiziksel olarak uzaklaştırılması ve bu yolla problem davranışların azaltılmasıdır. Molada belli bir süre bireyin olumlu pekiştirme kazanma olasılığı ortadan kaldırılır ve olumlu pekiştirece ulaşması engellenir. (Alberto ve Troutman, 2009; Cooper ve diğerleri, 2007; Fabiano ve diğerleri, 2004). Örneğin; oyun oynarken kardeşine vurarak elinden oyuncağı alan çocuğun, oyun ortamından uzaklaştırılarak odasına gönderilmesidir. İki farklı biçimde mola uygulaması yapılabilir. Birincisi, çocuğun etkinlik ortamından uzaklaştırılmasını gerektirmez, ikincisi ise çocuğun etkinlik ortamından uzaklaştırılmasını gerektirir (Leventhal- Belfer, L. ve Coe, C. (2004). Araştırmalar mola uygulamasının saldırgan davranışların (Bostow ve Bailey, 1969) azaltılmasında etkili olduğunu göstermektedir; ancak mola uygulamasında dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır (Alberto ve diğerleri, 2002; Foxx ve Shapiro, 1978). Molayı kullanırken bireyin uzaklaştırıldığı etkinliğin ya da ortamın birey için pekiştirici nitelikte olduğundan, mola ortamının ise pekiştireci olmadığından emin olunmalı ve mola ortamının birey için tehlike oluşturacak bir ortam olmamasına dikkat edilmelidir. Mola süresinin birkaç dakikadan (1-5 dakika) daha uzun olmamasına özen gösterilmelidir. Mola süresince bireyle etkileşim kurulmamalı ve mola süresinde tamamlandığında birey etkinlik ortamına geri getirilmelidir (Yücesoy, Ö., 2013) Aşırı Düzeltme; Problem davranış sonucu çevrede oluşan olumsuz etkilerin, problem davranış gösteren bireye 63

64 düzelttirilmesi ve bireyin davranışla doğrudan ilgili olan ve yoğun çaba gerektiren davranışlar göstermesinin sağlanmasıdır. Onarıcı Aşırı düzeltme ve Olumlu Alıştırmalarla Aşırı Düzeltme olarak iki şekilde uygulanır (Alberto ve Troutman, 2009; Cooper ve diğerleri, 2007; Foxx ve Azrin, 1973; Lerman, 2008). Örneğin; yere tüküren çocuğa tüm zeminin sildirilmesi onarıcı aşırı düzeltme; kapıyı çarpan çocuğa ise kapının defalarca uygun şekilde kapattırılması olumlu alıştırmalarla aşırı düzeltmedir. Aşırı düzeltme kullanılırken çocuğun problem davranışı tespit, davranışla doğrudan ilişkili olan aşırı düzeltme türüne karar verilir ve bireyin problem davranışı sergilemesinin hemen ardından aşırı düzeltme uygulanır (Yücesoy Özkan, 2013). Sönme; uygun olmayan davranışa neden olan pekiştirecin geri çekilerek davranışın sürmesinin engellemesidir (Sucuoğlu, 2010). Davranışların işlevsel analizi yapıldığında pekçok uygun olmayan davranışın ilgi elde etmek için gerçekleştirildiği görülmektedir. Sönme tekniği uygulanırken uygulamanın başlarında, uygun olmayan davranışta artma ve çeşitlenme olmaktadır. Bu sürece sönme patlaması denir. Uygulayıcı kişi bu durumu sürecin bir parçası olarak değerlendirmeli ve sönme tekniğini sistematik olarak uygulamaya devam etmelidir. Örneğin; birey küfrettiğinde etrafındakiler ona gülüyorsa ve birey kendisine gülündüğünde daha sık küfrediyorsa bu durumda sönme kullanılarak, birey küfrettiğinde hiçbir tepki verilmez, uygun konuştuğunda ise pekiştirilir. Anlatılan tüm yöntemlere ek olarak yapılabilecek diğer düzenlemeler şunlardır; 1. Güvenlik önlemleri alma, 2. Koruyucu donanım kullanma, 3. Uyaranlarda düzenleme yapma, 64

65 4. Çevresel zenginleştirme yapma, 5. Yönergelerde uyarlamalar yapma, 6. Seçenek sunma, 7. Geçişleri kolaylaştırma, 8. Müfredatta uyarlamalar yapma, 9. Beklentileri değiştirme, 10. Koşula bağlı olmayan pekiştirme, 11. Rutinler oluşturma, 12. Görsel destekler kullanma (T.C Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Otizm Spektrum) Öğretime Dayali Uygulamalar Problem davranışları azaltmak üzere bireye problem davranışın yerine geçecek olumlu davranışın ya da davranışların öğretilmesini içeren uygulamalardır (Erbaş ve diğerleri, 2004; Horner ve diğerleri, 2002; Turan ve diğerleri, 2010). 1. İşlevsel İletişimin Öğretimi 2. Sosyal Beceri Öğretimi 3. Kendini Yönetme Öğretimi İşlevsel İletişimin Öğretimi OSB olan bireylerin göstermiş olduğu problem davranışların birçoğu bireylerin iletişim becerilerindeki sınırlılıklar nedeniyle oluşmaktadır. Ortaya çıkan bu davranışlar, OSB olan bireylerin etkileşim ve iletişimde bulunma becerilerini olumsuz yönde etkilemektedir. 65

66 İşlevsel iletişimin öğretimi olumlu iletişim davranışlarının arttırılması yoluyla problem davranışların azaltıldığı bir uygulamadır. İşlevsel iletişim öğretiminin amacı, problem davranış sergileyen bireye problem davranış yerine geçecek ve pekiştireç elde etmeyi sağlayacak alternatif ve uygun iletişim davranışları öğretmektir (Carr ve Durand, 1985; Chandler ve Dahlquist, 2002). Problem davranışların azaltılmasında işlevsel iletişim öğretiminin etkili olabilmesi için öncelikle problem davranışın işlevi tespit edilmeli, daha sonra problem davranış sergileyen bireye bu işlevin yerine geçecek olan iletişim davranışı (becerisi) kazandırılmalıdır. Öğretilecek iletişim davranışları arasında; etkinliğe ara vermek için mola istemek, zor etkinlik için yardım istemek ya da istediği nesneyi elde etmek için rica etmek yer alabilir (Chandler ve Dahlquist, 2002). Sosyal Beceri Öğretimi Sosyal beceri, bireylerin başkalarıyla işlevsel olarak etkileşim kurmalarını ve başkaları tarafından sergilenen kabul edilmeyen sosyal davranışlardan kaçınmayı sağlayan, sosyal olarak kabul edilebilir öğrenilmiş davranışlardır (Gresham, 1998; Zirpoli ve Melloy, 1997). OSB olan bireylerin sosyal yeterlilikleri azaldıkça problem davranışları artmakta, sosyal yeterlilikleri arttıkça problem davranış azaltılmaktadır (Machintosh ve Dissanayake, 2006; Matson, ve ark., 2009). 66

67 Kendini Yönetme Öğretimi Kendini yönetme, bireyin tespit edilen davranışları gerçekleştirip gerçekleştirmediğine karar vererek kendi davranışlarını kaydetmesi ve bu kayıtlara göre bir yargıya varıp kendini pekiştirmesidir (Yücesoy Özkan, 2012). Kendini yönetmede kayıt tutulacak davranış belirlenir, kullanılacak kayıt tekniğine karar verilir, seçilen kayıt tekniğine ve bireyin özelliklerine göre kayıt formu hazırlanır, bireye kayıt formunu nasıl kullanacağı öğretilir, bireyin kayıt tutması sağlanır ve kayıtlara göre birey pekiştirilir (Yücesoy Özkan, 2009; 2012; 2013). OTİSTİK ÇOCUKLAR İÇİN DİL VE KONUŞMA TERAPİSİ Dil Eğitimi İnsanın bilişsel ve sosyal gelişiminin temelini iletişim becerileri oluşturur. Dil normal gelişim gösteren çocuklarda olduğu gibi OSB olan çocuklarda da erken çocukluk dönemlerinden itibaren gelişmeye başlayan bir alandır. OSB li bireylerde dil edinimi, hem gelişimsel süreci hem de kullanım biçimi aşamalarında sorun yaşanan alanlardan birisidir (Landa, 2007). 67

68 Dil yapılarının anlaşılması, alıcı dil becerileri; üretilmesi ise ifade edici dil becerileri olarak ifade edilmektedir. OSB olan bireylerde alıcı dil becerilerinde sınırlılıklar olmaktadır. Örneğin; tek kelimelik ve iki kelimelik yönergeleri yerine getirmede (bardağı ver, kalemi tut) kelimelerin veya cümlelerin anlaşılmasında (karnım çok acıktı) güçlükler ortaya çıkabilir. Bununla birlikte OSB olan bireylerin ifade edici dil becerilerinde daha yoğun sınırlılıklar gözlenmektedir. İfade edici dil becerilerinde sesler, kelimeler ve cümlelerin konuşma şeklinde üretilmesinde gecikme ve sıra dışı üretim özellikleri gözlenebilir. OSB olan bireylerde dilin alanlarında sıradışılık gözlemlenebilir. Şahıs zamirlerinin hatalı kullanımı veya ismini kullanması (kendinden bahsederken Fatma çok zayıflamış gibi), özne ve fiilin hatalı olarak dizilişi, soyut kavramların anlaşılması ve üretilmesinde güçlükler ortaya çıkabilir. Karşılıklı diyolog biçiminde bir oyun konusunda sohbet başlatma ve başlatılan sohbetin sürdürülmesinde güçlükler gözlenebilir. OSB li bireylerde dil sorunları ile ilişkili olarak bilinmesi gereken başka bir nokta ise tüm bu alanlarda gözlenen sınırlıklıkların boyutunun; yaş, genel gelişim ve OSB den etkilenme düzeyine göre her bireyde farklılık göstermektedir. ( Diken, H.İ., Bakkaloğlu, H., 2016) Sözel Olmayan Sosyal iletişim Becerilerinin Özellikleri 68

69 Sözel olmayan sosyal iletişim becerileri, erken çocukluk döneminden itibaren çocuk ile etkileşim ortağı arasındaki karşılıklı etkileşimi başlatmasını ve sürdürmesini sağlayan OSB olan bireylerdeki temel yetersizlik alanlarındandır (Mundy, Gwaltney ve Henderson, 2010). OSB olan çocuklarda; ortak dikkat, taklit ve oyun becerileri sözel olmayan sosyal iletişim becerilerinin gelişimine hizmet etmektedir. Ortak Dikkat; birey ile karşısındaki kişinin etkileşime girdiği bir nesne veya olay üzerinde eş zamanlı olarak odaklanmaları olarak tanımlanmaktadır (Baldwin,1995). Ortak dikkat becerilerinin başında; adı söylendiğinde bakma, göz kontağı kurma, etkileşim ortağının bakışını izlemebakışını değiştirme, nesneyi işaret etme, nesneyi gösterme becerileri gelmektedir (Wimpory vd., 2000). Taklit; sözel olmayan sosyal iletişim becerilerinden biri olan taklit becerileri, ortak dikkat gibi erken çocukluk döneminde gelişmeye başlayan becerileridendir (İngersoll, 2008). Taklit becerilerindeki sınırlılıkların ortadan kaldırılması ya da en aza ildirilmesi OSB olan bireylerin ebeveyn, kardeş, akran veya eğitimci gibi çevresinde bulunan yakın kişilerle olan etkileşimi başlatmaları ve sürdürmelerini sağlamasına yardımcı olmaktadır (Stone ve ark., 1997) Taklit becerileri türleri açısından; motor hareketler (ellerini yukarı kaldırma), nesneli oyun eylemleri (arabayı ileri geri itme), jest (işaret etme) ve sesleri (hayvan sesleri) taklit etmede güçlükler yaşanmaktadır (Rogers ve ark., 2003; Stone ve ark., 1997). Taklit etme becerisini çalışmaya, taklit edilmesi kolay ve gerektiğinde fiziksel yardım kullanarak yaptırılabilecek (elini kaldırma, başını çevirme gibi) hareketlerle başlanmalıdır. 69

70 Oyun; Oyun becerileri çocukların günlük rutinlerinde, sosyal ve duyuşsal gelişimlerinde önemli rol oynayan becerilerdir (Smith ve Vollstedt, 1985). Çevrenin keşfedilmesi ve yeni becerilerin öğrenilmesinde önemli rol oynayan bir beceridir (Vygotsky, 1986). Bu nedenle, oyun becerileri, OSB olan çocuklara öncelikle öğretilmesi gereken beceriler arasındadır. Diğer yandan, OSB olan çocuklar, sistematik öğretim sunulduğunda çoğu temel beceriyi öğrenebildikleri gibi, temel oyun becerilerini de öğrenebilmektedirler (Hobson, Lee ve Hobson, 2009). Oyun becerilerinin öğrenilebilmesi için taklit becerileri önemli bir yere sahiptir. Taklit becerileri eliştikçe çocukların oynadığı oyunlar da daha karmaşık hale gelmekte ve çeşitlenmektedir. Bu nedenle oyun becerileri üzerinde çalışmadan önce nesnelerle yapılan taklit becerileri çalışılmalı ve çocuk taklit becerilerinde belli bir düzeye geldikten sonra oyun becerilerinin öğretimine geçilmelidir. Oyun becerileri öğretilirken aşağıdaki dört temel noktaya dikkat etmeniz özellikle önerilir (Rogers ve diğ., 2012). Mümkün olduğunca çok sayıda nesneyle oyun fırsatı yaratılmalıdır. Bunun için, çocuğu oyun oynmaya teşvik edici ve ilgisini çeken araçlar ve etkinlikler sağlanmalıdır. Bir oyun rutini geliştirilmelidir. Bu rutinin içinde oyuncaklarla oynama, sıra almayı içere oyunlar oynama ve bir ana tema oluşturma yer almalıdır. Oyunlarda çeşitlilik yaratılmalıdır. Çocuğa oyun oynamanın yeni yolları öğretilmeli, bunun için ipucu verilmelidir. Öncelikle yeni yollar kulllanarak oyun oynaması için model olunmalıdır. Dolayısıyla, çocuğa taklit etme ve alıştırma yapma fırsatı sağlanacaktır. Çocuğun ilgisi kaybolmaya başladığında, (materyalleri) oyuncakları uzaklaştırılıp etkinlik bırakılmalı ve yeni oyunlara geçiş yapılmalıdır. 70

71 Çocuklara yeni beceri öğretimi yaparken yukarıda sıralanan maddelere dikkat ederek ilk zamanlar yoğun şekilde model olma ve işaret ipucu sunma, zamanla ipuçlarını silikleştirme ve en sonunda mutlaka ipuçlarını tümüyle silikleştirme işlemlerine yer verilmelidir İpucu sunma ve silikleştirme kadar pekiştirmenin öğretimde etkili olduğu unutulmamalıdır. Oyun becerilerinin öğretirken ayrıca, doktorculuk, öğretmencilik gibi senaryolu oyunların içine işlevsel taklit, alıcı dil ve ifade edici dil becerilerine ilişkin öğretim yapılabilir. Örneğin; doktorculuk oyununun içine çok çeşitli taklit becerileri yerleştirilebilir. Böylece, çocuk oyun içinde keyifli zaman geçirerek, hem oyun etkinlikleri içerisinde yer alan beceri basamaklarını hem de bu basamaklara yerleştirilmiş olan eşleme ve taklit gibi çeşitli becerileri öğrenebilir (Kırcaali- İftar, G., Kurt, O., ve Kürkçüoğlu Ü.B; 2014). İletişimi Engelleyen Durumlar Çocukların iletişim girişimleri zaman zaman, çevrelerindeki kişiler tarafından çeşitli şekillerde engellenir. Bu engellemeler, çoğunlukla farkında olunmadan yapılır. Ebeveyn ve öğretmenlerin bu engellemelerden kaçınma yönünde çaba gösterebilmeleri için, öncelikle, bu engellemeleri tanımaları gerekir. 1. Çevresel Engellemeler; her şeyi ortamda hazır bulundurarak, çocuğun bir şeyler istemesine fırsat tanımamak. Örneğin, sofrayı her zaman eksiksiz hazırlamak, Tv de her zaman çocuğun en çok sevdiği program açmak vb. 2. Beklentisel Engellemeler; çocuğun performansını 71

72 bilmeden düşük beklentilere sahip olmak, dolayısıyla çocuğa bir sonraki basamağı öğretmeye çalışmamak. Örneğin, birkaç sözcüğü bir araya getirebilecek düzeydeki çocuktan tek sözcüklü ifadeler beklemek. İki veya daha fazla sözcük kullanmaya teşvik etmemek. Sözel Engellemeler; aşırı liderlik üstlenerek çocuğun iletişim becerileri başlatmasına fırsat vermeksizin bütün durumlarda iletişimi başlatmak öğrenebilir (Kırcaali- İftar, G., Kurt, O., ve Kürkçüoğlu Ü.B; 2014). İletişim Engellerini Önlemek ve İletişim Gelişimini Desteklemek İçin Önerileriler Oyun ortamlarında, sosyal ortamlarda ya da eğitim ortamlarında bireylerle etkileşimde bulunurken belli ilkelere dikkat ederek, iletişim fırsatlarını en iyi şekilde değerlendirebiliriz. Uzmanlar, bu amaçla şu ilkelere dikkat edilmesini önermektedir. 1. Güdüleyici ortamlar hazırlamak: İletişime zemin hazırlayacak ve heves yaratacak ortamlar seçmeye ya da oluşturmaya çalışın. Tercih edilen kişiler, oyuncaklar, araç gereçler ve etkinlikler ortamın güdüleyiciliğini arttıran öğelerdir. Ayrıca; bireyin, farklı nesne ya da etkinlik seçenekleri arasından seçim yapmasına olanak tanıyın. Kendi seçtiği durumlarda bulunmak çocuğun iletişimde bulunma isteğini arttırır. 2. İletişimsel Fırsatlar Yaratmak: Herhangi bir durumda 72

73 bireyin öncelikle ne isteyebileceğini kestirin ve bireyin bu nesneye ulaşmasını bir süreliğine engelleyin. Birey bu nesne ile ilgili bir iletişimsel girişimde bulunduğunda, nesneye ulaşmasını imkan tanıyın. Örneğin, sofraya çorba kasesini koyup kaşığı koymamayı deneyin ve bireyin kaşıkla ilgili herhangi bir iletişim girişimini başlatmasını bekleyin. Kaşığı, birey iletişim girişiminde bulunduktan (seslerle, jestlerle ya da sözcüklerle) sonra verin. 3. Gereksiz Sorular Sormaktan Kaçınmak: Çok soru sormak, sanıldığı gibi, dil gelişimine katkıda bulunmaz. Birey, zamanla sorulardan sıkılarak cevap vermekten vazgeçebilir. Bu ne? Ne istiyorsun? Ne yapıyorsun gibi soruları sıklıkla sormaktan kaçının. Yanlızca merak ettiğiniz sorular sormaya özen gösterin. 4. Bireyin Yaptıklarıyla ilgili Yorumlarda Bulunmak: Bireyin neler yaptığını gözleyerek, bu gözlemlerle ilgili yorumlar yapın. Diğer bir deyişle bireyin içsel konuşmalarını tahmin ederek, bunları söylemeye ve söyletmeye çalışın. Örneğin, - Galiba bebeğimizin karnı açıkmış (Birey bebeğe yemek yedirmeye çalışıyorken). - Iğn ığn, düt düt (Birey arabasıyla oynuyorken). - Biraz gezinsek mi acaba? Hadi biraz dolaşalım (Çocuk parkta gezinmeye başladığında). 5. Beklemek ve İşaret Vermek: Bireyle sohbet ederken, sıra ona geldiğinde, kendisinden karşılık beklediğinizi jest ve mimiklerinizle ifade edin ve birey karşılık verinceye kadar durakların. Çocuktan hiçbir yanıt gelmeyeceğinden emin oluncaya kadar söze girmeyin. 6. Abartılı Jest Mimik ve Ses Tonu Kullanmak: Konuşurken ses tonu değişimleri, yüz ifadeleri ve vücut hareketleri de kullanın. Bunun iki yararı olabilir. 73

74 1. Bireyin sizin söylediklerinizi anlama olasılığını arttırmak. 2. Çocuğun ilgisini çekmek. 7. Model Olmak: Çocuğun yanlışlarını düzeltmek yerine ona model olmaya çalışın. Örneğin, - Tağs - Hayır, tavşan. Söyle bakalım; Tav-şan. Yukarıdaki örnekte, çocuğun yanlışı düzeltilmekte; bu nedenle de, karşılıklı konuşma kesintiye uğramaktadır. Alternatif olarak, şu şekilde model olmayı deneyebilirsiniz: - Tağs - Evet, tavşan. 8. Kısa ve Anlaşılır Konuşmak: Konuşmanızı bireyin dil gelişimi düzeyine uygun şekilde basitleştirin. Örneğin, birey tek sözcük düzeyindeyse siz de iki-üç sözcüklük cümleler kurmaya çalışın. Ayrıca biraz yavaş ve bir cümleden diğerine geçerken ara vererek konuşmaya özen gösterin. 9. Sohbete Katılmayı Ödüllendirmek: Çocuğun sözel olan ya da olmayan tüm iletişim girişimlerini mutlaka ödüllendirin. Olası ödüller; gülümsemek, başını okşamak, çok haklısın demek vb. 10. Göz Kontağı Kurmak: Çocukla iletişimde bulunurken göz kontağı kurmaya çalışın. Ancak bu konuda çok ısrarcı olup çocuğu tedirgin etmekten de kaçının. Anlık göz kontaklarını bile kabul edip iletişimi sürdürerek çocuğu ödüllendirin. 11. Etkileşimi Eğlenceli Hale Getirmek: Çocukla etkileşirken rahat, mutlu ve neşeli olun. Ayrıca, çocuğun ilgisini çeken sözcüklere yer vermeye özen gösterin (Kırcaali- İftar, G., Kurt, O., ve Kürkçüoğlu Ü.B; 2014). 74

75 Henüz Konuşmayan Çocuklarda Iletişim Becerisinin Desteklenmesi Eğer çocuk ses, jest ve mimikleriyle iletişimi başlatmıyorsa, çalışmaya, kurmalı ya da itmeli oyuncaklarla başlayın. Sıra alarak oynanan oyunlar, dil ve iletişim gelişimine katkıda bulunur. Örneğin;. Sıra ile arabayı birbirinize itebilirsiniz.. Sıra ile tavşancığı kurabilirsniz.. Sıra ile birbirinize top atabilirsiniz. Hangi oyuncakla başlayacağınıza, çocuğun ilgilerini gözleyerek karar verin..çocukla aranızda kısa bir mesafe bırakarak yere karşılıklı oturun..bir-iki-üüçç diye sayarak topu çocuğa yavaşca yuvarlayın..çocuğun topu tutmasına yardımcı olun.. Çocuğun ellerini, topun üzerine, kendi ellerinizi de çocuğun ellerinin üzerine koyun.. Bir-iki-üüçç diye sayarak topu kendinize yavaşca yuvarlayın.. Bu çalışmaya her gün yer verin..her bir çalışmadaki denemelerin sayısını yavaş yavaş arttırın..çocuk kendiliğinden topu yuvarlar hale geldiğinde, 75

76 aranızdaki mesafeyide yavaş yavaş arttırın (Kırcaali- İftar, G., Kurt, O., ve Kürkçüoğlu Ü.B; 2014). ÖZ BAKIM VE GÜNLÜK YAŞAM BECERİLERİNİN ÖĞRETİMİ Günlük yaşam becerileri; kişisel bakım, güvenlik, yiyecek hazırlama, bireylerin günlük yaşamlarını bağımsız olarak sürdürmelerini sağlamaya Günlük yaşam becerileri; kişisel, ev ve toplumsal becerileri içermekte döneminden itibaren günlük yaşam becerileri gelişmeye başlamaktadı günlük yaşam becerilerini sergilemede sınırlılıklar göstermektedir (Tom OSB olan bireylerde gözlenen günlük yaşam becerileri sınırlılıklarının iletişimsel becerilerindeki güçlükler olduğu bakım ve günlük yaşam becerileri, bireyin olmadan, gereksinimlerini karşılaması için g içerir. Bu becerilerin kazanılmasında yetersizl belli bir hazır bulunuşluluk düzeyine sahiptir. günlük yaşam becerilerini kazanmaları içi gözleyip taklit etmeleri, küçük yardımlar alm yeterli olabilir. Yetersizlikten etkilenmiş çocu çevreden bilgi edinebilme ve bilgiyi genelleyebilme süreçlerinde güçlük kazanmalarında daha fazla yönlendirilmeye, desteklenmeye, sürekli ve gereksinim duyarlar. Bu nedenle beceri kazandırma süreci; uzun süreli eğ ipuçları, model olma ve fiziksel yardımda bulunma gibi öğretim süreçl gerektirmektedir. Becerilerin kazandırılmasında, verilen sistemli eğiti etkenlerden biri de çocuğun yetersizlikten etkilenme derecesidir. Öz bakım ve günlük yaşam becerilerini kazanma; eğitime başlam motor, dil, zihin ve duygu gelişimine bağlıdır. Bu becerilerin kazandırıla önceden gerçekleştirmesi gereken ön koşul beceriler vardır. Bunlar; büy kullanımını gerektiren beceriler, el göz koordinasyonu, hareketleri takl ve basit yönergeleri anlama gibi becerilerdir. Bu becerileri gerçekleştiren 76

77 ve günlük yaşam becerilerini öğrenmeleri daha kolay olabilmektedir. V yetersizlikleri (fiziksel, görsel vb.) ve problem davranışları da dikkate plânlama yapılmalıdır. Programda Öz Bakım başlığı altında; giyinme, kişisel bakım ve tu amaç ve davranışlar da yer almaktadır. Beslenme becerileri ile ilgili Beslenme Bilgisi dersi içinde yer almıştır. Günlük yaşamı devam ettirebilmek için gerekli olan becerilerin ö gelişim özellikleri ve bireysel yeterlilikleri ile öğretilecek becerinin öğretim yöntemi seçilmesine dikkat edilmelidir. Okul ortamındaki baz yaşamı devam ettirebilmek için gerekli olan becerilerin başka orta kalıcılığının sağlanmasını güçleştirebilmektedir. Ailelerin çocuklarıyl diliminin daha uzun, öğrenmenin doğal ortamda daha kolay ve kal çocukların okulda öğrendikleri bilgi ve becerilerin pekiştirilmesi ve süre aileyle iş birliğine gidilmeli ve aile eğitim programları geliştirilerek uyg Öz bakım becerilerinin öğretiminde ileri zincirleme, tüm beceri yöntemleri kullanılmaktadır. Bu yöntemlerin ortak yönü öğretimd kullanılması, yardım düzeyinin yavaş yavaş azaltılması sonunda çocuğu olarak yapabilmesi ve öğrendiklerini farklı ortamlarda uygulayabilmesid Diğer becerilerin öğretiminde olduğu gibi, giyinme becerileri yapılırken de kolaydan zora doğru bir yol izlenmelidir. Örneğin; soyunm becerilerinden önce öğretilmelidir. Giyinme becerilerinin kazandırılm düzenlenmesi de önemlidir. Öğretime geniş, rahat giysilerle ve çocuğu edebileceği büyüklükte materyallerle başlanmalı, başarı sağlandıkça m küçültülmelidir. Fermuarın daha kolay çekilmesi için ucuna bir halka b çorapların, lastikli etek ve pantolonların, örgü giysilerin kullanılması vb. becerilerinin öğrenilmesini kolaylaştıracaktır. Giyinme becerilerinin öğretimi yapılırken her bir beceri ayr Örneğin, pantolon, ayakkabı, gömlek, ceket giyme ve çıkarma beceril fermuar kapatma, çıt çıt kapatma, ayakkabı bağını bağlama gibi beceril alınmalıdır. Temel giyinme ve soyunma becerileri öğretildikten sonr düzden, kirli çamaşırları temiz olanlardan, sağlam giysiyi yırtık giy buruşuk giysiden ayırma, aynada kıyafetini düzeltme, farklı işlere, durumuna göre giyinme vb. öz bakım becerileri de öğretilebilir. 77

78 Kişisel bakım becerilerinin öğretimiyle çocuklar, kendi bakım bağımsız olarak gerçekleştirmeyi öğrenirken, izlemeleri gereken sıra yapmaları gerektiği konusunda karar vermeyi de öğrenirler. Kişisel bakım becerilerinin öğretiminde, kullanılan lâvaboları uygun olması, aynanın çocukların kullanabileceği konumda bulunması, duyduğu anda kullanabilmesi için mendilini koyacağı cepli kıyafetler gi fırçası, tarak, havlu gibi malzemelerin çocukların kolayca ulaşabilecekler düzenlemeler bu becerilerin öğrenilmesini kolaylaştıracaktır. Kişisel öğretiminde kullanılan özel bakım ve temizlik malzemelerinin mutlaka sağlanmalıdır. Çocuğun tuvalete kendi kendine gidebilmesi, temel giyinme ve öğrenmesi için gerekli el becerilerine sahip olması, yüz ifadesiyle, duru tuvalet gereksinimini ifade etmesi, ıslak ve kirli olmaktan hoşnutsuzluk 5 dakika oturur durumda kalabilmesi, tuvalet becerisiyle ilgili basit emir becerisinin öğretimini büyük ölçüde kolaylaştırır. Çocuğun giydiği giysilerin basit ve kolayca çıkarıp giyebilece tuvaletin çocuk için kullanışlı ve çocuk vücuduna uygun ölçüle edilmelidir (uygun ölçülerde değilse uyarlamalar yapılmalıdır tabure v sifon zincirinin uzunluğu, tuvalet kâğıdının yeri vb.leri çocuğun birey ayarlanmalıdır. Programda; günlük yaşam becerileri başlığı altında; çeşitli kullanımı, ev temizliği ve düzeni, giysilerin bakımı, mutfak becerileri g kazandırılmasına özen gösterilmiştir. Günlük yaşamı devam ettirebilmek için gerekli olan becerileri düzenlemesi büyük önem taşımaktadır. Bunun için okul bünyesin oluşturulması ve çocukların aktif olarak bu ortamdan yararlanmaları sa yerinin öğretilecek beceriye uygun seçilmesi öğrenmeyi kolaylaştıra tamamen doğal ortamlarda yapılmasına dikkat edilmelidir. Örneğin; o beceriler oturma odasında, yatak odasıyla ilgili beceriler yatak odas beceriler mutfakta çalışılmalıdır. Böylece çocukların doğal ortamda genellemesi kolaylaşır. Öğretime başlamadan önce, öğretilecek beceriyle ilgili araçları çalışma sırasında hazır bulundurulması ve araçların tam ve sağlam ol 78

79 kullanılacak araçların çocuğun bireysel gelişim özelliklerine uyg edilmelidir. Günlük yaşam becerileri edinimindeki gecikmenin OSB olan bireylerin bağımsız yaşam ve mesleki becerilerinin gelişimleri üzerinde olumsuz olabilmektedir. Birkaç örnek verilmesi bu olumsuz etkilerin neler oldu sahibi olunması açısından faydalı olacaktır. Örneğin; günlük yaşam be becerileri, kendini tehlikeli ve zararlı durumlardan koruma becerileridi kaybolma, cinsel istismara maruz kalma, kaçırılma gibi durumlarla baş oldukça kritik becerilerdir. OSB olan bireylerin ise güvenlik becerilerin konusunda güçlükleri vardır. Bu becerilerden birisi olan beden güvenli becerlerine sahip olma sınırlılığı, başkalarının uygun olmayan dokunm tepkiyi gösterememelerine, bu nedenle istenmeyen olaylara maruz kalm karşılaşmalarına yol açabilmektedir (Kenny ve ark., 2013). SOSYAL BECERİLER Bireyler, sosyalleşme süreci içerisinde kültürü öğrenir ve toplumun bir üyesi haline gelirler. Bu süreç doğumla başlar ailenin, çevre ve toplum konusunda verdiği bilgilerle sürer. Birey kendini ve başkalarını gözleyerek, değişik yer, zaman ve durumlarda nasıl davranması gerektiğini ve yaşam becerileri dediğimiz becerileri sosyalleşme süreci içerisinde öğrenir. Bir diğer deyişle toplum içerisinde yaşamını devam ettirebilmesi için bazı becerileri sosyal yeterliliğinin olması gerekir (Hops, 1983; Sukerman, 2000). Sosyal beceriler, bireyin kendisi dışındaki bireylerle karşılıklı kurabilmesi için gerekli olan becerilerdir (Bacanlı, 1999). Sosyal bec içinde yaşadıkları sınıf, okul ve topluma uyum sağlamaları için en tem (Warger ve Rutherford, 1996), bunun yanı sıra pek çok davranış pro ilköğretimde başarı için en önemli becerilerden olduğu da belirtilmekted 79

80 Ancak özel gereksinimli bireyler, yetersizliklerinin tür ve dü yetişkinleri, akranlarını, kardeşlerini gözlemleyerek sosyal becerileri becerileri uygun biçimde gerçekleştirme konusunda problem yaşayabilm Diğer yandan, yaşıtlarıyla iletişim kurduklarında onların yaptık hoşlandıklarını paylaşmama, sosyal mesafeyi ayarlayamama, uygun gö yüz ifadelerini, jestleri ve vücut duruşunu ayarlayamama gibi özellikler ilişkilerinde başarısızlık göstermelerine neden olmaktadır (Attwood, kaynaştırma sürecinde eğitimin her kademesinde sosyal oyun, grup çalışma gibi sosyal beceriler problem olarak değerlendirilmektedir (Bak Farklı disiplinler ve eğitim konusunda farklı teorik yaklaşımlara Otizm Spekturum Bozukluğu grubunda yer alan çocukların yaşa merkezinde sosyal beceri yetersizliğinin olduğu ve bu nedenle eğitimde olması gerektiği konusunda ortak görüşe sahiptirler (Matson ve ark., 20 Bu gruptaki bireylerle yapılan sosyal beceri çalışmalarında önc teşekkür etme, rica etme, özür dileme, iltifat etme, iltifatı kabul etme, pa etkileşim başlatma ve davet etme gibi beceriler yer almaktadır. Bu sosyal beceriler dört ana grupta toplanabilir; İletişim becerileri: kendini tanıtma, yeni biriyle tanışmak sorabilme, sohbeti başlatma, bir sohbete katılma, sohbet konusunda pozisyonda dinleme, konuşmayı çok uzatmama, konuyu uygun şeki tonunu yüz ifadesini ve beden duruşunu konuşma konusuna göre uy becerileri içermektedir (Attwood, 2000; Baker, 2003; Myles, 2003). Sosyal Etkileşim Becerileri (arkadaşlık): uygun şekilde doku telefona cevap verme, arkadaşına yardım etme, yardım isteme, birlik ilişkinin türüne uygun mesafede durma, başkalarının düşüncelerine değişikliklerinden rahatsız olmama gibi becerilerdir (Baker, 2003). Sosyal Etkileşim Becerileri (oyun oynama): oyuna katılma, kurallı oyunları oynayabilme, oyunda sıra olma, kazanma ve yenilmeyl becerilerdir (Baker, 2003; Myles, 2003). 80

81 Duyguları Tanıma ve Yönetme Becerileri: duygularının far birini teselli etme, öfkesini kontrol etme ve uygun yoldan ifade etme, e alay edilmeyle başa çıkma, mutluğunu paylaşma, hata yapmayla başa deneme konusunda fırsatlardan kaçınmama gibi becerilerden oluşmak Howlin ve ark., 2003). Sosyal beceri öğretiminde; doğrudan öğretim, model olma, v öyküler, akran aracılı uygulamalar, temel tepki öğretimi ve fırsat öğ uygulamaları kullanılmaktadır (Çolak, 2009; Wang ve Spilliane, uygulamalarının büyük bir kısmı OSB olan bireyler için bilimsel dayana Sosyal beceri çalışmalarında, özellikle çocukların dil beceriler yöntemini seçeceğimize karar vermek için önemli olduğu, çocuğun d öğretimin birebir mi, grupla mı yapılmasının uygun olduğuna karar verm önemli olduğu vurgulanmaktadır (Myles, 2003). Beceriler bire bir veya öğretilmeye çalışılmakta ya da bazı beceriler evde anne-babayla oyu öğretilebilmektedir (Baker, 2003). RESİM Görsel sanatlar, otistik bireylerin duygu ederek onların yetenek, düşünce ve ya etmesine yardımcı olur. Görsel sanatlar dersi planlamasının; O özelliklerine göre, yaşantıları ile paralel yaratıcılıklarını geliştirecek nitelikte olm Öğretmen etkinlikleri planlarken kolay karmaşığa, somuttan soyuta doğru bir y olan bireyin yapabildiklerinden yola yaşadıkları alanlarına doğru ilerlenmelidir. Bazı çalışmalar bireysel, ba yapılacak şekilde planlanabilir. Grup çalışmasında birlikte yapılan bir r çalışmalarda her öğrenci kendi becerisi ölçüsünde katkıda bulunur. Bu yapma, birlikte çalışma, materyal paylaşma ve akran etkileşimi için sağladığı için mutlaka planlanmalıdır. 81

82 Görsel sanatlar dersinde; okulun, çevrenin ve öğrencinin yeterliliği dalları seçilerek dersler işlenmelidir. Her çocuk için uygun sanat alan Bazı OSB olan bireylerin resme karşı özel bir yeteneği olduğu ve ulu otizmli ressamlar olduğu unutulmamalıdır. Özel yetenekleri olan kaçırılmamalı, özel bir çalışma ile yeteneğini geliştirme ortamı sağlanm OSB olan çocuğun rastgele çizgiler ve karalama ile başlayan geliş şekilde yönlendirildiğinde, yeterli imkânların sağlanması ve malz cesaretlendirilmesiyle daha üst kazanımlara doğru ilerleme gösterecekti koşullarından biri de el-göz koordinasyonu ve ince motor becerilerin Dolayısıyla bu derste yapılacak çalışmalarda el, bilek, parmak ve göz kuvvetlendirilerek geliştirilmesine yardımcı olacak etkinlikler öncelikli Çizim çalışmalarında sözel yönergelerle resim çizemeyen otizmli model olarak her figür tek tek çizdirilebilir. Çizmesini istediğimiz res bireyin modele bakarak çizmesini sağlayabiliriz. Model alarak da çizem fiziksel yardımda bulunarak ya da şablon üzerinden çizmesi sağ çizemeyen otizmli birey için önce basit geometrik şekiller kullanarak öğretilir. Örneğin; yüz resmi çizmesi istendiğinde önce daire çizd yapılması bağımsız olarak daire çizebilen öğrenciyle sırasıyla göz, ağız, ayrıntılarına tek tek çalışılması ve kendi stilinde bu figürleri çizebilm faydalı olacaktır. Her şekil için önce otizmli bireyin hangi basamakta ç Çalışmaya o basamaktan başlanır. Bu konuda etkinlik çizelgelerinin sürecinde yarar sağlayacaktır. OSB olan çocuklar bu derste el işi, kil ve resim gibi çalışmalar yapar rahatlamakta, hoş vakit geçirmekte ve değişik beceriler kazanmakta Uygulama Merkezi Eğitim Programı Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetle 2013) SANAT TERAPİSİ 82

83 Sanat terapisinde, bireyin hem sanat hem de psikoterapide uzmanlaşan bir terapist eşliğinde resim, seramik, heykel vs. sanat çalışmalarına katılarak duygu ve düşüncelerini dışa vurması; böylece, belli sorunlarından kurtulması amaçlanmaktadır. Sanat terapisninin, otizm spektrum bozukluğuna ilişkin iyileştirici etkilerini irdeleyen bazı vaka çalışmala alanda yapılmış herhangi bir deneysel araştırma bulunmamaktadır. spektrum bozukluğuna ilişkin sanat terapisi bilimsel dayanağı olmay (ASAT, 2007; Simpson, 2005) MÜZİK Müzik, özel eğitime ihtiyacı olan bir kullanılan, tüm gelişim alanlarını destekleye disiplinlerden biridir. Müzik çalışmalar öğrendiği becerilerin pekiştirilmesi ve genell önemli bir işlev görür. Öğrenciler, sayıları müzik derslerinde tekrarlayarak pekiştirir yaşamda kullanımı artar. Ritim aletleri ve di göz koordinasyonu, ince motor becerilerinin ve dikkat gelişimine katkı şarkı söylemek, dans etmek çocuğun sosyalleşmesine, kendine güvenin duygusal gelişimine olumlu katkıda bulunur. Müzik eğitiminde kullanılan birçok yöntem vardır. Bu yön renkleme, grafikleme, resimlendirme, taklitleme ve Orff yöntemidir. Öz bu öğrencilerin müzik eğitiminde oldukça etkilidir. Orff yöntem oluşturmaya ilişkin davranışları, duyulan müzikleri ve alınan müzi bedensel devinimlerle ifade etme yoludur. Böylece çocuk çeşitli dev ritim duygusunu geliştirir. Ritim tutma çocukların yaşantısında çok önemlidir. Çünkü çoc oturup dinlemek yerine hareket etmek ister. Ritim ve müzikli hareke yeteneklerini ve bu yeteneklerinin sınırlarını keşfetmesine yardımcı olur 83

84 davranışlar kazanmasına ve grup etkinlikleri oluşturmasına olanak sağ ve sıçrama doğal ritimlerdir. Taklit edilen ritimler ise çocuğun hayal yaptığı hareketlerdir. Çocuk vücudunun çeşitli kısımlarını kullanarak d çırpma, ayağını yere vurma vb). Orff yönteminde öncelikle kendi bedeninden yola çıkılır. Hızlı, y sesler kavramlarla ilişkilendirilerek, bedensel ritmik hareketlerle öğ tempo için atın koşması, yavaş bir tempo için kaplumbağanın yürüyüşü gök gürültüsü, alçak bir ses için fısıltı kullanılabilir. Müzik eğitiminde ritim çalışmalarının yanı sıra, ses ve nefes çalı sesleri ve müziği dinleme, şarkı söyleme, söylediği şarkıyı dramatize etm gibi etkinliklere yer verilmelidir. Nefes çalışmalarında dikkat edilmesi g bireysel fiziksel özellikleri ve sağlık durumlarının bu çalışmalara elveriş Müzik eğitiminde bireysel farklılıklara yer verilmeli ve her bireyin gelişimine uygun imkânlar sağlanmalıdır. OSB olan bireylerin önemli işitsel duyarlılıktır. Bazı otizmli bireyler işitsel yönden aşırı duyarlı olabi bir birey bizim için normal tonda olan konuşma sesimize, normal tond bazı çalgı seslerine vb. tepki gösterebilir, kulağını tıkayabilir veya çığlık yansıtabilir. Bazı OSB olan bireyler ise işitsel yönden az duyarlı olabilir normal düzeyde uyarım yeterli olmaz, daha fazlasına gereksinim duya otizmli birey, çok yüksek sesli TV veya müzik dinler, yüksek sesli uyara nedenle öğrencilerin gözlemlenip, işitsel uyaranlara karşı verdikleri tep dersin yönlendirilmesi gerekmektedir. Yetenekli öğrenciye, yetenekleri doğrultusunda çalgı çalma, şarkı söyle farklı eğitim verilmesi sağlanmalıdır. Bazı OSB olan bireyler müzik yeteneğe sahip olabilir. Doğadaki seslerin ve diğer tüm seslerin no (abselut kulak). Bu özellikleri olan çocukların eğitimlerinde müzik ön olabilir. Bir enstrümanı çalma gibi becerilerde bu özellikleri dikk planlanmalıdır. Çalgı eğitimi, bireysel farklılıklar, öğrenme becerileri, f ortam dikkate alınarak, öğretmen tarafından seçilecek çalgılarla yap Uygulama Merkezi Eğitim Programı Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetle 2013). 84

85 MÜZİK TERAPİSİ Müzik terapisi, sertifikalı müzik terapistleriyle birlikte müzik yapma ve şarkı söyleme etkinlikleri aracılığıyla, bireyin çeşitli duygusal sorunlarının üstesinden gelmesini hedefleyen bir terapidir. Müzik terapisinin otizm spektrum bozukluğuna sahip bireylere sağladığı yararlara ilişkin olarak yürütülmüş çeşitli araştırmalar bulunmaktadır Wipple (2004), dokuz nicel araştırmada incelenen 12 bağımsız değişkeni (uygulamanın yol açtığı öne sürülen etkileri) dikkate alarak bir çalışm Araştırmacı, bu çalışmanın sonucunda, müziğin otistik özellik göstere olumlu etkiler yarattığı sonucuna ulaşmıştır. Müzik terapisinin, otizm s alanında oldukça umut vaat eden bir uygulama olduğu ve kontrollü den sınanmasının gerekliliği vurgulanmaktadır (ASAT, 2007; Simpson, 200 SPOR Spor, insanın salt bedenini değil, bütün gerekli bir araç ve etkinliktir. Diğer b eylem yetkisi, kendine güveni sağlama yaratıcı olma, performans, oyun, macer ile toplumsal becerileri geliştirme söylenebilir (Grössing, 1991). OSB olan çocuklar beden gelişimle çocuklardan bir farklılık göstermezke yönünden denge, iki el, el-göz, el-kol, el-ayak koordinasyonu becerilerinde belirgin farklılıklar gösterebilirler. Herhangi bir spor etkinliğine başlamadan önce ailelerle iş öğrencilerin genel bir sağlık kontrolünden geçirilmesi sağlanmalı, 85

86 sakıncalı olup olmadığı tespit edilmeli ve öğrencilerin fiziksel yapısı ile bir fizyoterapist tarafından saptanmalıdır. Bunların sonucunda öğren yapısı, ilgi ve gereksinimlerine uygun olarak performansları be etkinliklerinin plânlaması buna göre yapılmalıdır Spor etkinliklerinde temel amaç; her çocuğun aynı düzeyde yeti bireyin kendi yeteneklerine göre gelişiminin sağlanması olmalıdır. Programda yer alan amaçlar öğrencilerin yaşlarına, gelişim özelliklerine göre gerekirse daha alt basamaklara ayrılmalı ve gerektiğinde yeni a oluşturulmalıdır. Kurallar, yazılı veya resim gibi görsel yardımcılar öğrencilerin basamakları takip etmesi kolaylaştırılmalıdır ( Özel Eğitim Eğitim Programı Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü PSİKOSOSYAL EĞİTİM Her çocuk dünyaya gelmeden önce aslında anne-babanın hayali baba çocuk sahibi olmaya karar verdiklerinde hem kendi gelecekleri h geleceği ile ilgili hayaller kurmaya başlarlar. Farklı dönemlerde çocuk farklı yöntemler ve teknikler ortaya çıksa da, çocuğun sosyal ve kültüre içinde rolü değişse de, anne-babaların çocuklarının geleceği ile ilgil olduğu gerçeği değişmez. Bu beklentiler bizi hayata bağlar. Ancak ail çocuğun yeterliklileri uyuşmadığında anne-baba-çocuk için hayat zorlaş 86

87 Ailede yetersizliği olan bir çocuğun doğumu, aile bireyl duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını olumsuz yönde etkileyen olan çocuğa sahip ailelerin teşhis veya yetersizlik durumu ile başa duygusal aşamalar; Akkök (2003), ailelerin özel gereksinimli olan çocuklarını kabu süreci açıklayan dört model olduğunu ifade etmektedir. Bunlar; -Aşama modeli, - Sürekli üzüntü modeli, -Bireysel yapılanma modeli -Çaresizlik, güçsüzlük ve anlamsızlık modelidir. Aşama Modeli Birçok farklı tanımı olmasına karşılık daha çok 5 evreden oluştuğ Bunlar; şok ve inkar, suçluluk ve öfke, pazarlık, umutsuzluk ve depre kabul ve uyum evreleridir. (akt.diken,i.h., Bakkaloğlu, H.,2016) Şok ve İnkar Ailelerin çocuklarının yetersizliği ile ilgili tanı alması ile süreç aile, çocukları ile ilgili beklentilerinin gerçekleşmeyecek olması durum kalır. Çoğunlukla ilk tepkileri, hissizlik, çaresizlik ve ağlama davranışla "A nın özürlü olduğunu ilk defa 18 aylık olduğunda öğrendik. gereksinimi olabileceğini asla kabul edemeyeceğimiz oğlumuza, norm için götürdüğümüz doktor "otizmli birey" tanısı koymuştu. O anda t yıkıldı. Çok çaresiz ve yalnızdık. Şok geçiriyorduk ve yaşadığımız acıyı k Şok durumunun devamında aile istemli ya da istemsiz olara edebilir. Aile, çocuğunun gelişimsel yetersizlikleri olduğu gerçeğinden k olumsuz etkilerinden kendilerini koruma girişiminde bulunabilir. R farkında olmamaya çalışma olarak da tanımlanabilir. Bu dönemde ail olduğunu kabul etmemekte ve çocuğunun normal olduğuna ilişkin k Uzmanlarla işbirliği yapmaktan uzaklaşıp farklı uzman arayışına girebil 87

88 Çocuklarının OSB olduğunu öğrenen bir aile, ilk teşhisi koyan merk yapılmadığını düşünmüşler ve değişik merkezlere giderek, testleri yapac Çocuğumuzun OSB olduğunu söylediler. Bir kez de sizin incelemeni merkezlerde yapılan testler aynı sonuçları vermekle birlikte aile so şanslarını denemeye karar vererek çocuğun testlerini bir kez de yurt dış Suçluluk ve Öfke Şok ve inkar aşamasını geride bırakan aile, artık çocuğunun dur sahibidir. Ancak aileler bu dönemde böyle bir durumun neden kendi sorgulamaya başlarlar. Bu duygu belki de ailelerin üstesinden gelm duygudur. Aileler bir şekilde çocuklarının özel gereksinimli olmasına ne geçmişte yaptıkları hatalar yüzünden cezalandırıldıklarını düşün hissedebilir ya da suçlamalarda bulunabilirler. Pişmanlık duyguları Keş cümleler kurmaya başlarlar. "Keşke eşime daha çok yardımcı olsaydım" "keşke onu daha iyi bir hastaneye götürseydim" "Keşke sigara içmeseydim", "Keşke beslenmeme daha dikkat etseydim" "Keşke doktor kontrollerimi aksatmasaydım" Keşke hep yanımda olsaydın. Keşke daha iyi bir doktora götürseydin Cümlelerdeki "keşke'ler kendilerini ya da başkalarını suçlamalarının bir Sorgulama ile birlikte öfke duygusu ortaya çıkar. Bu oldukç duygudur. İki şekilde görülebilir. Birinci tür Neden ben? sorusuyla or herkesin sağlıklı normal çocukları olurken benim çocuğumun özel gerek Bunu hak edecek ne yaptım? gibi yanıtlanması mümkün olmaya çocuklarının mevcut durumuna ilişkin yapıcı çözümler bulma sürecini e İkinci türde öfke diğer kişilere yöneltilen öfkedir. Genellikle; teşhis koymaları, uygun eğitim vermedikleri gibi bir neden bulunarak uzmanlar hedef olarak alınabilir. Bu tür öfke yaşayan aileler, uzmanlarla zorlanabilirler. Hiçbir yerden memnun kalmadıkları için sık sık eğitim 88

89 sağlık problemleriyle ilgilenen merkezleri değiştirerek ilerlem engelleyebilirler. Hatta bazen aileler yaşam standartlarını bozdukları için; doğrud ihtiyacı olan çocuklarına da öfkelenebilirler. Bazen eşler, çocuklarının birbirlerini suçlayabilirler. Özellikle anne veya babanın akrabaları arası bireyler varsa karşılıklı suçlamalar ve öfke duyguları yoğunlaşarak ili aileyi dağılma noktasına getirebilir. Pazarlık Bu aşamada aile, yetersizlik yaşadıkları durumdan ya da aldıklar adına birbirleriyle ya da çevrelerinde uzman olan ya da olmayan kişil eğilimi gösterebilirler. Aile dileklerinin gerçekleşmesi umudunu koruya zaman mantık dışı çözümler arayabilirler (Hanson ve Lynch,2004). B bilimsel dayanaklı uygulamalar ile ilgili bilgilendirilmesi çok önemlidir Eğer çocuğum iyileşirse, karşılığında bir cami yaptıracağım., Ç desin, hemen kurban kestireceğim. gibi Umutsuzluk ve depresyon Daha önceki aşamalardan geçen aile, çocuğunun gelişiminde değişiklik yaşanmadığını fark ettiğinde bir umutsuzluk duygusu yaşam mükemmel çocuk hayallerinin yıkıldığını düşünerek bir yas duygusu ya başlayan bazı aileler yaşadığı duyguyu çok sevdikleri birinin kayb tanımlamışlardır. Bu acı ve umutsuzluk duyguları ve çocuklarının normal olarak t sürememesinden kaynaklanan yeni durum nedeni ile aileler çevreleri kurarak depresyon sürecine girerler. Bu dönemde "geri çekilm etkileşimlerden kaçınma" davranışları sergileyen ailelerin uzman konusunda yönlendirilmeleri önemlidir (Tekin-İftar ve Kutlu, 2013). geçiren aileler kabul ve uyum evresine geçebilirler (Ardıç, 2013). Kabul ve Uyum 89

90 Ulaşılması güç olan ancak yetersizliği olan çocuk üzerinde en ol son aşama kabul ve yeni duruma uyum aşamasıdır. Anne babanın çocuk ilişkiler kurabileceklerini fark etmeleriyle başlayan bir süreçtir. Kaygıl utanma gibi olumsuz duygular geride bırakılmıştır. Bu aşamada aile ge olan çocuğunu tanıma, anlama ve problemlere çözüm bulma yönünd bulunur. Sadece çocuğu ve problemini kabullenmek değil, aynı zamand zayıf ve güçlü yönlerini tanıyarak kabullenmeyi de içermektedir. Aileler yanlarını daha da güçlendirmeye, yetersiz oldukları alanlarla ilgili ise g çocuklarını hayata hazırlamak için düzenlemeler yaparlar (Ardıç, 2013) Kabullenme ile aynı aşamada yaşanılan bir diğer durum ise uyum daha aktif bir anlam ifade eder. Aileler dış kaynaklı yardım beklemek yer girerler. Aile, uyum sürecinde amaçlarını sürekli gözden geçirir, gerektiğ yaşam boyu devam eder. Uyum sağlama aşamasına kadar olan süreçlerin birinde takılıp k depresyon, sürekli farklı uzmanlardan görüş alma, çocuğun reddi veya davranışsal sorunların aileler tarafından geliştirilmesi sonucunu oluşturu aileye ne de çocuğa bir yarar sağlamaz. Ailenin, gelişimsel yetersizliği o etme süreci ne kadar uzarsa, yetersizliğin aile ve çocuk üzerindeki etki olmaktadır. Ailelerin bu evreleri bu sırayla ve aynı zamanda geçmesi bekleni yaşanılmadan geçen evreler olabileceği gibi geçilen bir evreye tekrar d Bu aşamalar kesin, değişmez kurallar olarak görülmek yerine, yol göst değerlendirilmelidir. Aşama modeli ile ilgili eleştiriler olmakla birlikte li alanında yaygın olarak kullanılmaktadır (Kaner, 2009; Ardıç, 2013). Kronik/Sürekli Üzüntü Modeli Bu modelde aileler, toplumun ve kendi yaşantılarının bir sonucu ve üzüntü içerisinde olabilirler. Bu durumu doğal bir süreç olarak tanım ve Özer (2005),e göre bazı aileler bu duyguları yaşayıp yetersizliği olan ç duyarken aynı zamanda da onun için çaba gösteren, gelişimini deste 90

91 örüntüsü sergileyebilirler. Yaşanılan üzüntünün azaltılabilmesi için alınması önemlidir. Kişisel Yapılanma Modeli Kişisel yapılanma modelinde aile yaşanılan duruma ilişkin du bilişlerini de aynı anda yaşantıya geçirir. Ailenin çocukları ile ilgili bek toplumun özelliklerine göre değişiklik göstermektedir. Toplumun bekl yetersizliği arasındaki farklılık ailede yüksek düzeyde kaygı yaratır. Akk göre aile yaşanılan kaygının sebep olduğu şok durumunu atlattıktan sonr sürecine girer. Bu dönemde yetersizliğin nedeni, bundan sonra nel gelecekte neler olabileceğine ilişkin sorular sorar. Bu soruların cevabına planı oluşturur (Kaner, 2009). Çaresizlik, Güçsüzlük ve Anlamsızlık Modeli Yetersizliğe sahip ailelerin yaşadığı duygu, çevresindeki insa doğrudan ilişkilidir. Çocuk sahibi olmak her anne baba için ça duygularının yaşanmasını mümkün kılmaktadır. Bunun yanı sıra çevren çocuğa yönelik gösterdikleri tepkiler, anne babanın yaşadığı duygula şekillendirmektedir (Akkök ve Özer, 2005). Her ailenin kendine özgü özellikler taşıdığı unutulmamalıdır. yetersizliği olan çocuklara sahip ailelerin yaşayabilecekleri süreç vermektedir. OSB olan çocukların anne babalarının yaşadıkları stres Bir çocuk sahibi olmak her anne baba için stres yaratan bir duru varlığı ile refah duyguları yaşayan aileler, geleceklerine ilişkin yaşayabilmektedir. Yapılan araştırmalar OSB olan çocukların ailelerini 91

92 zihinsel yetersizlik ya da Down sendromlu çocukları olan ailelere göre görülmüştür. İletişim kuramamaları, istek ve ihtiyaçlarını ifade edem stresin en önemli kaynağı olarak gösterilmektedir. OSB ye eşlik eden; hiperaktivite, dikkat dağınıklığı, dürtüselli almayı gerektirir. Bu durum aynı zamanda çocuğun öğrenmesini zor bakıcı ya da kardeşlerin, çocuğun öz denetiminin sağlanabilmesi ve a yapılandırılması için daha çok zaman ve daha çok enerjiye ihtiyaçları ol Sosyal etkinlikler, yetersizliği olan çocuğun özelliklerine uygu Aileler basit etkinliklerde bile erken ayrılmak zorunda kalacak mıyız? mı?, çok gürültü olacak mı? gibi sorunlarla ilgili önlemler alarak har kalmaktadır. Bu durum tüm aile bireyleri için yorucu ve yıpratıcıdır. Bunların yanı sıra aileler; Keder ve kayıp duyguları ile baş etmek zorundadır. Aileler çocuğa sahip olamadıklarını düşündükleri için ya da beklentileri ol mahrum kaldıkları için acı çekmektedir. Doğum günleri, mezuniyetler, t zamanlarda sıkıntı yaşayabilirler. OSB olan bir çocuk için normal gelişim gösteren bir çocuğa gör para ve emek gerekmektedir. Çocuk için gereken tedavi ve terapi ma çoğunlukla ebeveynlerden birinin çocuğun bakımı için işten ayrılması g sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Yetersizliği olan çocuğun davranışları evde sorun yaratmazken, ve strese sebep olabilir. Toplum içinde yaşanan olumsuz tecrübeler ailen belirleyici olur. Bu nedenle aile ya da arkadaşlarının evlerine çocukları ederler. Aile içinde önemli günlere katılma ailede yaşanan stres düzeyini bu nedenlerden kaynaklı olarak aile, toplumdan uzaklaşarak daha izole tercih edebilir. Tüm aileler çocuklarının geleceğini düşündüklerinde kaygı y yetersizlik yaşayan çocukların ailelerinde daha yoğun stres kayn eğitimleri, tedavileri, ya da kendilerine bir şey olması durumunda çocuk konularda sorular sorarlar. Cevabı belirsiz olan bu sorular, ebeveyn kaynağıdır. Ebeveynlerin Stresini Azaltabilen Yollar 92

93 Korku, endişe gibi duygular, yetersizliği olan çocuğun büyümes eder. Çocuğun gelişimsel sürecine bağlı olarak bazen küçük baze karşılaşılır. Bu durum hem ebeveynler hem de diğer kardeşler için risk i ile baş edebilmek için bazı yollar vardır. Bunlar; Rahatlamak için yeni yollar öğrenmek önemlidir. Bir ho meditasyon gibi Egzersiz yapmak zihni sıkıntılardan kurtarmak için en etk Düzenli spor yapmak endişe seviyesini düşürür, sağlığını Hem çocuğunuzun hem de kendinizin beslenmesine di miktarı, besin değeri önemlidir. Sağlıklı beslenmek uzmandan yardım alın. Geçici bakım, ebeveynler ve diğer kardeşler için mola o durum olduğunda değil düzenli aralıklarla geçici bakım a için hem de kardeşler için bir sosyalleşme ve rahatlama o OSB olan çocukların aileleri ile oluşturulan destek g ailelerin yaşadıkları sorunlar için çözüm önerileri bulmak Ayrıca aynı sorunları yaşayan aileler yargılanmadan ke şansı bulur ve grubun iyileştirici gücünden yararlanır. İhtiyaç hissedilen durumlarda psikolojik destek almak ön Manevi bir yaşama sahip olma bireylerin yaşamlarınd düzeylerini azaltır ve daha olumlu bir bakış açısı kazandı Gününüzü planlamak olası sorunların çözümlenme olacaktır. Bunun için yapılacakların listesini hazırlamak e Bazı aileler stres durumu ile daha iyi baş edebilirler. Bu ailelerin iyi uyum sağladığı görülür. Sorunu tanımlama ve çözme becerile Yetersizliği olan çocuklarının ihtiyaçları ile kendi işleri arasında bir de Aile bireyleri daha esnek rollere sahiptir. Birbirilerinin üstlendikleri diğer üyeyi rahatlatabilirler. Bu ailelerin iletişim becerileri gelişmiştir. Aile içinde de diğer i kurabilmeleri, yetersizliği olan çocuklarının eğitiminde, tedavisinde rol başarılı sonuçlara ulaşılmasını sağlar. 93

94 Bu aileler OSB olan çocuklarla yaşamanın zorluklarını bilir. Bu z için gerektiğinde dış yardım alır. Sosyal destek, terapi, ek eğitim ya da g almalarının hem kendileri hem de yetersizliği olan çocukları için hayatı Toplumla ilişkilerini sürdüren aileler, sosyal izolasyonun stre Zamanlarını yapılandırırken sosyalleşmek için öncelik tanırlar. Aynı iletişim kurmak ve başkalarının da aynı sorunları yaşayabildiklerin olmaktadır. Ayrıca grup etkinliklerine dahil olmak ve grubun iy yararlanmak önemlidir. Uyum sağlamada başarılı olan aileler, aile içindeki dengele çocuklarının ihtiyaçlarını karşılamada başarılıdırlar. Diğer Kardeşler OSB Olan Kardeşe Sahip Olmanın Sonucu Neler Y Bir kardeşe sahip olmak, her zaman olumlu ve olumsuz yaşanmasına neden olur. Araştırmalar, OSB olan çocukların kardeşlerini diğerlerine göre daha yüksek olduğunu göstermektedir. Bunun nedeni, olduğunda, OSB olan kardeşlerinin davranışlarının utanç duymalarına se Bu nedenle, kardeşler eve arkadaşlarını çağırmak istemez hatta bu kon gizleyebilirler. Ebeveynlerinin, zamanının ve enerjisinin çoğunlukla yeter kardeşlerine yönlendirilmesinden dolayı dışlanmışlık, kırgınlık hissedebilirler. Normal gelişim gösteren bir kardeşe sahip olmayı beklerken, k karşısında hayal kırıklığı yaşayabilirler. OSB olan bireylerin duygularını ifade etme becerilerinde sınırlıl zaman olumsuz duygularını şiddet içeren davranışlarla gösterebilirle kardeşler için tehlikeli ve üzücü olabilir. OSB olan kardeşi olan çocuklar anne babalarının beklentiler normalden daha fazla sorumluluk hissedip bu yönde kendilerine aşırı d ve zorlayabilirler. 94

95 Çocuklar anne babalarının streslerine karşı daha hassas olabili yaşantısı üzerindeki etkilerinden korkabilir, anne babalarının sağlı sürekliliği gibi konularda endişe yaşayabilirler. OSB olan kardeşlerinin büyümesi ile birlikte daha fazla zama gereksinim olduğunu fark ederler. Dahası, anne babalarının yetersiz ka da hayatta olmamaları durumunda kardeşlerinin bakımları ile ilgili endi bazen bu konuda sorumluluk almak istemedikleri için suçluluk duya kaygısı yaşayabilirler. Kardeşler, kendi yaşantıları ile ilgili normal karşılanabilecek b kendilerini suçlu hissedebilirler. Anne babalarıyla özel zaman geçir istemek gibi Tüm çocuklar bu sorunları yaşamayabilir ancak; ebeveynler sorunların farkında olması ve mümkün olduğunca önlem alması ger çocuklarının hisleri ve yaşantıları ile ilgili olarak, açık iletişimi deste suçluluk duygusundan kurtarmalı ve endişelerini olabildiğince yatıştırm Anne-Babalar Diğer Çocuklarına, OSB Olan Kardeşleri İle Sağlıklı Kurabilmeleri İçin Nasıl Yardımcı Olabilir? Kardeşler arasında ilişki kurmak her zaman çok kolay olmayabilir. Bu durum zaman zaman OSB olan kardeş de daha da zorlaşabilir. Yetersizliği olan kardeşle ilişiklerinde korkutulmak, terslenmek, konuşamamak gibi sorunları yaşamak ilişkiyi zorlaştırabilir. Bu nedenle OSB olan kardeşiyle iletişime geçebilmek için birkaç basit beceriyi öğretmek kola OSB olan çocuklar ilgi odakları farklı olduğu için onla görünebilirler. İletişime geçmeden önce onun dikkatini çekmek için bakm kurmanın gerekliliği anlatılmalıdır. Yeni bir oyun ya da bir beceriyi öğretmeye çalışırken, basit kolaylaştırıcı olur. Her adım anlaşılır bir biçimde açıklanmasının, mümk önemi kavratılmalıdır. 95

96 OSB olan çocuğun daha kolay anlayabilmesi için basit ve kısa kolaylık sağlayacağı anlatılmalıdır. Yetersizlikten etkilenmiş çocukla vakit geçirirken ya da etkinlik birliği yaptığında ve bir beceriyi istendik şekilde gerçekleştird ödüllendirmek önemlidir. Ör: Çocuğun yaptığı çizimi buzdolabının ü alkışlamak gibi. Öğrenme sürecinin tüm çocuklar için aynı olduğu unutulmadan, bireyleri sabırlı davranmalı, çabaları desteklemeli ve başarıları için vermelidir. (Akt:Şahbaz, Ü.,2016) EPİLEPSİ NÖBETLERİ Nöbet beynin bir bölgesinde başlayıp ya lokal kanal ya da tüm be edilmesi güç bir elektrik aktivitesidir. Bazı nöbetler şiddetli belirtile bazıları ise hiç göze çarpmayabilir. Örneğin; dalıp gitme, yanıt vermeme, veya sadece parmak seğirmesi şeklinde olabilir. Eğer durum buysa EEG edilebilir. Nöbet, genellikle beyne zarar veren bir olay değildir. Çocuklar he beyin hücresi kaybetmezler. 45 dakikadan uzun süren nöbetler tedavi e de olsa beyin hücrelerine zarar verebilir. Tekrar eden nöbetlerin sinir neden olabileceğine dair kanıtlar mevcuttur. Bu sebeple, önlenmesi çok Nöbet ilaçlarının çoğu, folik asiti (B vitamini) tüketir. Yüksek kullanımı önemlidir. Hücreleri dengelemeye yardımcı olmaktadır uygulamalardan önce mutlaka doktora başvurulmalıdır (McCarthy, J., K Nöbetleri Engellemek İçin Anne Babalar Neler Yapabilir Beynin daha kolay nöbet geçirmesine neden olan belirli koşullar Buna nöbet eşiğini düşürmek denebilir. Yüksek ateş veya susuz kalm koşullar beynin nöbet geçirmesini kolaylaştırabilir. Her çocuk b 96

97 tetikleyicilerini öğretecektir. Örneğin; bazılarında ateş ve susuzluğun görülürken bazılarında ise şiddetli kabızlık bir tetikleyicidir. Günde birk çocuklar, içlerini tamamen temizlediklerinde çok daha az nöbet geçir Kartzinel, J., 2012). Yayın Nöbet Tetikleyicileri İlaç kullanımında istikrarsızlık: Bir ilacın kullanımı kesildiğinde sıklıkla yeni nöbetler meydana gelebilir. Nöbetleri Olasılıkla Önlemenin Yolları İlaç reçetelerine uyun, daim doktorunuza danışın, ilaçla beraber neyin alınıp alınam ve bir dozu vermeyi unuttu ne yapmanız gerektiğini öğ Hasta olmak (viral enfeksiyon ya da ateş) Kontrollü bir şekilde ateşin en kısa sürede düşürü Sağlanmalıdır. Yetersiz uyku Düzenli uyku takvimi oluşt ve tutarlı şekilde uygulanm Parlak ışıklar Mümkün olduğunca önlenm Susuz kalmak Bol sıvı tüketilmelidir. 97

98 Herhangi bir türde ilaç kullanımı (reçetesiz, yeni ve devam eden reçeteli ilaçlar, vitamin destekleyicileri ya da doğal bitkisel ilaçlar) İlaç prospektüsleri okunma yeni bir ilaç kullanmadan ö doktora başvurarak bilgi alı İLAÇ KULLANIMI OSB nin temel belirtilerini azaltmak ya da ortadan kaldırmak herhangi bir ilaç yoktur (Lofthouse ve diğ, 2012). Davranış proble semptomlarına çözüm sağlamak için bazı bireylere kısa süreli ilaç ted bireylere ise yaşam boyu ilaç tedavisi gerekebilir. Otizmli çocuklardaki davranışsal problemler: Hiperaktivite, moto görevden diğerine geçişte yeni görevi reddetme, saldırgan davranışlar kendine zarar veren davranışlar vb. olarak sıralanabilir. Davranış p Uyuşmayan Davranışların Ayrımlı Pekiştirmesi gibi davranış değiş ortadan kaldırılabileceği gibi; kararlı, şiddetli ya da tehlikeli bazı davra tedavisi gerektirebilir (Quinn, C., 2016) İlaç Kullanımı Otizmli çocukların tedavisinde kullanılan ilaçların türü, problem olan diğer durumların yanı sıra belirtilere de bağlıdır. Bu ilaçlar ciddi yan etkilere sahiptir ve ilgili doktorlar ta reçetelenmezler. İlaçların çoğu uzun dönemde olumsuz bir yan etki g kullanılmasına rağmen, yan etki ve sağlık riskleri de ortaya çıkabilir. faydalarının yanı sıra risklerinin de farkında olmalıdır. Ancak, aileler faydalarını bilip kabul ettikten sonra ilaç kullanımına başlanmalıdır. 98

99 Saldırganlık, kendine ve başkalarına zarar verme, şiddetli davranışsal problemler, otizmli kişinin evde ya da okulda sıkıntılar olabilir. Doktorlar bu davranış problemlerini tedavi etmek için ilaç k ilaçla tedavi edildiğinde aşağıdaki kurallara uymalısınız: 1. Deneyimli hekimlere danışın, 2. Yakından gözlem yapın, 3. İlaca düşük dozlarda başlayın, 4. Reçetelenmiş ilacın yan etkilerinin farkında olun, 5. İlaç ya da gıda etkileşiminin farkında olun (Quinn SOSYAL HAKLAR Günümüz Türkiye'sinde yetersizlikten etkilenmiş bireylerin toplumla bütünleşme noktasında problemler yaşandığı bilinen bir gerçektir. Toplumsal ve kamusal alanda karşılaşılan sorunlar, yetersizlikten etkilenmiş bireylerin içinde yaşadıkları toplumla işlevsel bir bütünlük içinde yaşamalarını güçleştirmektedir. Sıklıkla sorunlarla karşılaşan ve onlara anlamlı çözümler üretemeyen bireyler, kendilerini mutsuz hissetmektedir. Bu da temel bir insan hakkı olan bireyin kendisini gerçekleştirme hakkını ortadan kaldırarak yaşam kalitelerinin düşmesine neden olmaktadır. Yeters bireylerin genel olarak toplumla bütünleşmesinin önündeki başlıca s eğitim, ulaşım, fiziksel çevre, kabul edilme gibi sorunlardır (Karataş, 20 Yetersizlikten etkilenmiş bireylere yönelik hizmetlerde, tem özgürlüklerinden yola çıkılmalıdır. Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin, eşit şekilde yararlanmalarını ve toplumsal hayata tam olarak katılımların Bu yönde yapılacak çalışmalar ve çalışmaların yararları 99

100 - Yerel dinamikleri harekete geçirerek, toplumun yetersizlikten etkilenm özel gereksinimler konusunda bilinç düzeyinin ve duyarlılığının artırıl - Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin psikososyal ve tıbbi rehabilitasyon - Engellilik nedenlerinin tespit edilmesi sağlanır. - Engelliliğe yönelik koruyucu ve önleyici hizmetlerin niteliğinin yükse yaygınlaşmasını sağlanır. - Engellilik oranının azaltılması ve engelliliğin etkilerinin en aza indirilm - Özel gereksinimli bireylerin ve/veya ailelerinin bilinçlendirilmesine hi -Yetersizlikten etkilenmiş bireylerde ortaya çıkabilecek ikincil özrün ön eder. - Tanı alan özel gereksinimli bireylerin ailelerinin, tanı konulduktan son bilgilendirilmesine hizmet eder. - Özel gereksinimli birey için bireysel eğitim programları oluşturulması - Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin ve yakınlarının kamu hizmetl yararlanabilmeleri için aksaklıkları tespit eden ve duruma ilişkin çöz geliştirilmesine hizmet eder. -Uygulama alanlarında engel gruplarına yönelik destek teknolojilerin ku eğitimlerin verilmesi sağlanır. - Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin, başkalarının yardımına ihtiyaç yaşama bağımsız biçimde katılımını sağlamaya yönelik bağımsız kazanması sağlanır. -Yetersizlikten etkilenmiş birey ve ailelerin, bu bireylerle ilgili çalışmala kuruluşları aracılığıyla farklı engel gruplarına hizmet sağlayıcı kurum çalışanları ile buluşturulması ve empatik ilişki kurulmasına yönelik pro uygulanması sağlanır. - Toplumun yetersizlikten etkilenmiş bireylerle buluşturulması ve bireylerin psikososyal rehabilitasyonu için yapılacak kaynaştırma sağlanır. Bu bağlamda özel gereksinimli bireyleri tanımak, onları anlam yönelen davranışlarımızı doğru biçimlendirmek oldukça önemlidir. Yete bireylere karşı doğru yaklaşım tarzını bilmek, hem bu bireyleri hem düzleminde olan diğer bireylerin yaşamını kolaylaştıracaktır. 100

101 Sosyal Desteğin Anlamı Sosyal destekler resmi ya da resmi olmayan şekilde ailenin ihtiya hizmetleri içermektedir. Bu hizmetler bilgi ve deneyimlerin paylaşılması desteklerin sağlanması, yardımlara erişme ve örgütlenme olarak sıra deyişle sosyal destek; stres altındaki ya da güç durumdaki bireye çevre aile, yakın akraba, arkadaş çevresi, uzmanlar vb.) tarafından sağlana yardımlardır. Sosyal destekler özel gereksinimli çocuğa sahip aile sorunlarla daha kolay başa çıkabilmelerini sağlayabilmektedir. Tüm a dostluğa, yalnız olmadıklarını hissetmeye, duygusal desteğe ihtiyaçları v gereksinimli çocuğa sahip olan aileler; öncelikle kendi aile fertlerinin ve insanların, toplumun diğer bireyleri ve bağlı oldukları kurum ve kuruluşla de ihtiyaçları vardır. Sosyal desteklerden yararlanma, hem ebeveynlerin hem de özel yaşam kalitesinin artmasında anahtar role sahiptir. Sosyal destekler, anne olmadıklarını fark etmelerine, birbirlerine duygusal ve sosyal yönde yardımcı olurken, bunun olumlu sonucu olarak da kaygı, stres ve de belirgin bir azalma yaşanmalarına katkı sağlayacak, bireylerin kolaylaştıracak ve bilgi paylaşımını da üst düzeye çıkartacaktır. Sosyal Destek Ağları Sosyal destekler, ailenin çevresindeki farklı sosyal destek sağlanabilmektedir. Bunlar; Aile Bireyleri, Yakın Akrabalar ve Arkadaş Çevresi Kamu Kurum ve Kuruluşları Üniversiteler Yerel Yönetimler Sivil Toplum Kuruluşlarıdır. 101

102 Aile Bireyleri, Yakın Akrabalar ve Arkadaş Çevresi Ailede bulunan tüm bireyler, o ailenin aile destek sisteminin oluştururlar. Diğer yandan, ailenin yakın akrabaları ve arkadaş çevresi b önemli unsurudur. Özel gereksinimli çocuğa sahip ailenin çocuğ sunabilmesi aile bireylerinden, yakın akraba ve arkadaş çevresinden al daha da kolaylaşır. Özel gereksinimli bir çocuğa sahip olmak, aile yapıs ailenin çevre ile olan ilişkilerinde olumlu ya da olumsuz bazı değişik değişikliklere uyum sağlamada aile bireylerinin, yakın akrabaların ve tutumları önemli rol oynar. Bu noktada ailenin öncelikle kendi kabullenmesi, sorumlulukları paylaşması ve sosyal desteği o gerekmektedir. Kamu Kurum ve Kuruluşları Ailelere sunulan sosyal destekler kapsamında en önemli kamu ku ve Sosyal Politikalar Bakanlığı dır. Bakanlık, özel gereksinimli bir uğramadan insan hakları çerçevesinde toplumsal hayata katılmaları i politika ve stratejilerin belirlenmesi çalışmalarını koordine etmek, bireylere yönelik olarak yürütülen sosyal hizmet faaliyetlerine ili standartları belirlemek, bu alanda ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlamak görevini yerine getirmekt ülkemizde pek çok kamu kurum ve kuruluşu özel gereksinimli bireyl hizmet sunmaktadır. Bu kamu kurum ve kuruluşları tarafından özel ge ailesini destekleyecek çeşitli yasa ve yönetmelikler oluşturularak, hak alınmıştır. Özel gereksinimli bireyler ve ailesine sağlanacak destekler aş 102

103 ÜLKEMİZDE YETERSİZLİKTEN ETKİLENMİŞ BİREYLE SOSYAL HAKLAR Engelli Kimlik Kartı Engelli kimlik kartı, engellilere tanınan hak yararlanmada kullanılmak üzere yetersizlikten e verilen karttır. Bu kimlik kartı doğuştan veya so nedenle meydana gelen bedensel, zihinsel, ruhsa yeteneklerini yüzde kırk (%40) veya daha yüksek ve Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan yetersizlikten etkilenmiş bire Engelli kimlik kartı halk dilinde yaygın olarak beyaz kart şeklinde ifade Başvuru İçin Gerekli Belgelerin Hazırlanması Engelli kimlik kartı almak üzere, özel gereksinimli bireyin kendi vasisi yerleşim yerinin bulunduğu valiliğin İl Sosyal Hizmetler Müdürl Engelli kimlik kartı başvurusunda bulunmak için bazı belgelerin hazırlanması gerekmektedir. Başvuru sırasında istenen gerekli belgeler ş Engelli kimlik kartı istendiğine ilişkin bir dilekçe yazılması, Engelli sağlık kurulu raporunun aslı veya onaylı örneği, Başvuruda bulunan kişinin kimlik fotokopisi, Son 6 ay içinde çekilmiş 2 adet vesikalık fotoğraf. 103

104 Engelli kimlik kartı almak zorunlu değil, isteğe bağlıdır. Bu kim engellilere tanınan hak ve hizmetlerden engelli sağlık kurulu rapo yararlanabilirler. Ancak engelli kimlik kartının kullanımı daha pratiktir. Ücretsiz veya İndirimli Seyahat Hakkı Ücretsiz veya İndirimli Seyahat Kartları Yönetmeliği ne (2014) göre sağlık kurulu raporuyla yüzde kırk (%40) ve üzerinde engelli olduğunu belgeleyen Türk vatandaşlarının kendileri, ağır engellilerin ise kendileri ile birlikte birden fazla olmamak üzere beraber seyahat ettikleri refakatçileri ücretsiz veya indirimli seyahat hakkından yararlanabilmektedirler. Engelli bireyler bu haklardan engelli kimlik kartlarını kullanarak Ücretsiz seyahat hakkından refakatçisiyle ile birlikte yararlanmak bireylerin ise engelli kimlik kartlarını yenilemeleri gerekmektedir. Aile v Bakanlığı tarafından ağır engelli bireylerin ücretsiz seyahat haklarını ref kullanmaları için üzerinde Ulaşımda Refakatçi Hakkı Vardır ibaresi b kartları basılmıştır. Bu haktan yararlanabilecek durumda olan bire mağduriyetle karşılaşmamaları için yeni kartlarını çıkarttırmak üzere ye bulunduğu Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü ne başvurmaları ger Başvuru sırasında istenen gerekli belgeler şunlardır: Engelli kimlik kartının yenilenmesine ilişkin bir dilekçe yazılması, Engelli sağlık kurulu raporunun aslı veya onaylı örneği, Son 6 ay içinde çekilmiş 2 adet vesikalık fotoğraf. Şehirlerarası Yolcu Otobüslerinde İndirim Kullanımı 104

105 Şehirlerarası yolcu otobüslerinde, Karayolları Taşıma Y maddesinin 11. Fıkrası gereği; yüzde kırk (%40) oranında engelli o kişiler için bilet ücreti, geçerli ücret tarifesi üzerinden yüzde o yapılmaktadır. Bu indirimden yararlanmak isteyen bireylerin şehirlerar firmalarından bilet alırken engelli sağlık kurulu raporunu veya engelli kişilere göstermeleri gerekmektedir. Devlet Demiryollarında İndirim Kullanımı Devlet demiryollarında engel oranı yüzde kırk (%40) olan enge kendisi, ağır engelli yolcunun kendisi ve varsa beraberindeki refakatç trenlerinde yüzde elli (%50) indirimli olarak seyahat edebilme hakkı bu Bu indirimden yararlanmak isteyen bireylerin, devlet dem gişelerinden bilet alırken engelli sağlık kurulu raporunu veya engelli kim kişilere göstermeleri gerekmektedir. Söz konusu indirimden ya refakatçinin ise üzerinde Ulaşımda Refakatçi Hakkı Vardır ibaresi bu göstermesi gerekmektedir. 105

106 Türk Hava Yollarında İndirim Kullanımı Türk Hava Yollarında engel oranı yüzde kırk (%40) olan yolcu yolcunun kendisine ve varsa beraberindeki refakatçisine uygulanabili tüm iç ve dış hatlarda yüzde yirmi beş (%25) indirim sağlanmakta yararlanmak isteyen bireylerin, bilet satan firma görevlilerine engelli sağ veya engelli kimlik kartını, söz konusu indirimden yararlanmak iste üzerinde Ulaşımda Refakatçi Hakkı Vardır ibaresi bulunan kimlik gerekmektedir. Müze ve Ören Yeri Girişlerinde İndirim Kullanımı Müze ve ören yerlerine engel oranı yüzde kırk (%40) olan bire birey ve refakatçisi engelli sağlık kurulu raporunu veya engelli kimlik şartıyla ücretsiz bilet alarak girebilmektedirler. Milli Parklar, Tabiatı Koruma Alanları ve Tabiat Parklarının Giriş Kullanımı Engelliler ve engellilerin eşleri, çocukları ve anne babaları, e raporunu veya engelli kimlik kartını göstererek milli parklar, tabiatı tabiat parklarına ücretsiz olarak girebilmektedirler. 106

107 Cep Telefonları (GSM Şebekelerinde) İndirim Kullanımı Cep telefonu operatörleri engel oranı yüzde kırk (%40) ve üzeri o özel tarifeler uygulamaktadır. Bununla ilgili olarak ilgili servis sağlayıcıl Dikkat! Operatörler hakkındaki bu bilgiler ve ifade edilen tarifeler zam gösterebilmektedir. Bu nedenle bu indirim fırsatlarından yararlanmak i web sitesini inceleyebilir ya da en yakın şubeye giderek size özel indiri alabilirsiniz. İnternet Tarifeleri İndirim Kullanımı Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu n sonucunda 2012 Şubat ayından itibaren internet servis sağlayıcıları tarafından i yüzde kırk (%40) ve daha fazla engel oran özel yüzde yirmi beş (%25) indirim sağ engellilere özel çeşitli internet tari düzenlenmektedir Sabit Telefon İndirim Kullanımı Türk Telekom tarafından yüzde kırk (%40) ve üzeri engel oran ev telefonlarında kullanmak üzere Sosyal Tarife adlı bir tarife ç kapsamında aylık 12,50 TL ye dakika şehir içi ve şehir dışı görüş Engelli kimlik kartı ya da engelli sağlık kurulu raporu ile yüzde engeli bulunduğunu belgeleyen bireyler telefonlarının kendi adlarına aç Telekom un engelli indiriminden yararlanabilir 107

108 Dikkat! Türk Telekom un tarife indiriminden yararlanmak için daha ay turktelekom.com.tr adresinden ulaşabilir ya da telekom/tr/pdf/urun/bireysel/tarife/sosyal-tarife-tarife-paketi.pdf adr sosyal paket tarifesini inceleyebilirsiniz. Eğitim Hakları Nelerdir? Özel eğitim uygulama okulları (merkezleri) ve bu okulların programlarını uygulayan özel eğitim sınıflarında öğrenimlerini sürdüren orta ve ağır düzeyde zihinsel engelli öğrenciler ile otizmi ağır düzeyde olan öğrenciler ortak sınavlardan muaf tutulmaktadır. Mecburi ilköğretim programını tamamlayan ve özel eğitim ihtiyacı olan öğrenciler, İl/İlçe Özel Eğitim Hizmetleri K kaynaştırma yoluyla eğitime yönlendirilenler, engel durumu ve özellikl dikkate alınarak her bir şubede iki özel eğitim ihtiyacı olan öğre ortaöğretim kurumlarına yerleştirilmesi sağlanır. Mecburi ilköğretim programını tamamlayan ve herhangi bir orta ya da açık ortaöğretim kurumlarına yerleşen özel eğitim ihtiyacı olan öğ ortaöğretim kurumuna nakli ile ilgili iş ve işlemlerini velisinin yazılı baş doğrultusunda belirlenen kayıt ve nakil dönemi içerisinde yürütülür. Mecburi ilköğretim programını tamamlayan ve herhangi bir ort ya da açık ortaöğretim kurumlarına yerleştirilen özel eğitim ihtiyacı olan Özel Eğitim Hizmetleri Kurulu Kararı ile kaynaştırma yoluyla edemeyecek olanlar ortaöğretim kademesindeki gündüzlü veya okul/kurumlarına geçişler ile ilgili iş ve işlemleri, velinin yazılı başvu yürütülür. Özel eğitim ihtiyacı olan öğrencilerin kaynaştırma yoluyla eğitim okul/kurumlara erişimini sağlamak üzere gerekli düzenlemeler yapılır. 108

109 Yüksek öğretim kurumuna girmeye hak kazanan öğrenciler, v Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı'ndan Başbakanlık Bursu ve gereçlerin temini konusunda destek alabilir. Kredi ve Yurtlar Kurumu engelli olduğunu belgeleyen öğrencilere öncelik tanır ve harç üzerinden Halk Eğitim Merkezleri'nde çeşitli mesleki eğitim programı alan engellilerden, herhangi bir ücret alınmaz. Açıköğretim ve Uzaktan Öğretim Programlarındaki Hakları Nelerd Anadolu Üniversitesi Senatosu kararı oranı %40 ve daha fazla olan öğrenciler bu olduğuna dair "Sağlık Kurulu Raporu" kaydıyla "Öğretim Gideri"ni ödemeyecekler Açıköğretim Fakültesine kayıt yaptıran öğ Üniversitesi Yönetim Kurulu kararı gereğince özürlülük oranı % 40 öğrencilerden Açıköğretim Materyal Ücreti alınmayacaktır. Okullara ve Kurumlara Ücretsiz Taşınma Hakkı Şartları Nelerdir? Özel eğitime gereksinimi olan, resmi ilkokul ortaokul, li okul/kurumlarına devam eden öğrenciler ile yaygın eğitim hizmetlerin eğitim kursiyerlerinin resmi okul/kurumlarında eğitime erişimleri Mil tarafından sağlanır (11 Eylül 2014 tarih ve Sayılı Resmi Gazeted Eğitim Bakanlığı Taşıma Yoluyla Eğitime Erişim Yönetmeliği). 109

110 Engelli Bakım Hizmetleri Engelli bakım hizmetleri, bakıma muhtaç engellinin bakımına y hizmetleri ve psiko-sosyal destek hizmetlerinden oluşmaktadır. Bakıma muhtaç engelli Engellilik sınıflandırmasına göre ağır engelli olduğu belgelend hayatın alışılmış tekrar eden gereklerini önemli ölçüde yerine getir hayatını başkasının yardımı ve bakımı olmadan devam ettiremeyecek de kişilerden, sosyal güvenlik kurumlarına tabi olmayan; ailesini kaybetm ekonomik veya sosyal yoksunluk içerisinde bulunan bireyleri ifade etme Bakım Hizmetlerinin Verileceği Yerin Belirlenmesi Bakım hizmetleri bakıma muhtaç engellinin veya ailesinin tercihine gör Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel bakım ve rehabilitasyon merkezlerinde, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Gen izni ile açılan diğer resmı kurum veya kuruluşlara ait merkezlerde, Gerçek veya özel hukuk tüzel kişilerine ait özel bakım merkezlerinde, Bakıma muhtaç engellinin evinde verilmektedir. Evde Bakım Hizmeti/Yardımı Bakıma muhtaç durumdaki engellilerin bakımının evde yapılmas durumunda, bakımı yapan kişilere evde bakım hizmeti/yardımı yapılma 110

111 Kişilerin evde bakım hizmeti alabilmeleri için İl Sosyal Hizm başvurmaları gerekmektedir. Başvuru sırasında bakıma muhtaç engellid yasal temsilcisinden istenen belgeler şunlardır: Vukuatlı nüfus kayıt örneği, İkametgâh belgesi, Sağlık kurulu raporu, Kendisinin veya ailesinin sosyal güvenlik kurumlarına tabi olmadığına Gelir durumuna ilişkin beyanı ve ilgili belgeler, İki adet vesikalık fotoğraf, Varsa öğrenim durumunu gösterir belge veya sureti, Engellinin yasal yetkilisi var ise, vesayete ve yasal yetkili atanması kararı, Anne babanın boşanmış olması halinde, boşanmaya ilişkin mahkeme k Yapılan başvuru sonrası bakımın yapılacağı evi incelemek üzere Müdürlüğü nden görevliler gelmektedir. İnceleme sonucu verilen ka başvuru yapan kişiye bildirilmektedir. Evde bakım hizmetleriyle ilgili verilen kararın olumsuz olması içinde karara itiraz edebilirsiniz. İtiraz başvurularınızı İl Sosyal Hizm yapabilirsiniz. Bakıma muhtaç engelli bireylere verilen bakım hizmeti türüne farklılık göstermektedir. Verilen hizmet karşılığında ödenecek ücret tuta Yatılı bakım merkezlerinden, günde 24 saat süreyle bakım hizmeti a engelliler için iki aylık net asgari ücret tutarı, Gündüzlü bakım merkezlerinden, günde 8 saat süreyle tam gün hizmet engelliler için bir aylık net asgari ücret tutarı, Gündüzlü bakım merkezlerinden, günde 4 saat süreyle yarım gün bakıma muhtaç engelliler için bir aylık net asgari ücretin yarısı tutarı, Gündüzlü veya yatılı bakım merkezlerinde istihdam edilen bakıcı bakıma muhtaç engellinin evinde günde 4 saat süreyle yarım gün hizmet engelliler için bakım merkezine bir aylık net asgari ücret tutarı, Ailesi ya da akrabaları tarafından günde 24 saat süreyle bakılan bakım için bir aylık net asgari ücret tutarıdır. 111

112 Engellilere Sağlanan Diğer Hak ve İndirimler Türkiye deki bütün belediyeler tarafından engelli vatandaşlara su, to vapur vb. hizmetlerde indirim yapılmakta özellikle toplu taşıma sunulmaktadır. Her belediye için indirim oranları ve başvuru şartları fark Önemli! Hangi koşullarda hangi hizmetlere ne kadar indirim yapıldığını öğren faydalanmak için belediyenize başvurunuz. İşe belediyenizi arayarak eng hizmet ve indirimlerin yapıldığını sormakla başlayabilirsiniz. Engellilerin profesyonel spor yapabilmeleri için Türkiye de Gençlik v bağlı engellilere özel spor federasyonları vardır. Seçim kurulları oy kullanım alanlarını oy kullanan engelli vatandaş getirmek zorundadır. Engelli vatandaşlarımız engel türüne göre motosiklet ya da otomob yaptırarak H sınıfı sürücü ehliyeti alabilmektedirler. Halk eğitim merkezleri, Türkiye İş Kurumu, KOSGEB gibi kamu kuru özel meslek edindirme kursları açılmakta, bu kursları bitiren engellilere öncelik tanınmaktadır. Engellilerin araçları için sadece engellilerin kullanımına yönelik enge vardır. E. KOSGEB Yeni Girişimci Desteği Nedir? İşletme kuruluş desteği: Geri ödemesiz olan bu desteğin üst limiti içi olup, işletme kuruluş giderlerini kapsar. Kuruluş Dönemi Makine, Teçhizat, Yazılım Ve Ofis Donanım Desteği tarihinden itibaren 12 (on iki) ay içinde satın alınan/alınacak makine, ofis donanımları için geri ödemesiz olarak verilen bu desteğin üst limit TL dir. 112

113 İşletme giderleri desteği: Desteğin başlangıç tarihinden itibaren 24 (y gerçekleşen işletme giderlerine yönelik geri ödemesiz olarak verilen de ay için (bin) TL olmak üzere toplam (on iki bin) TL dir. A işletme gideri olarak sayılır: Personel net ücretleri İşyeri kirası Elektrik, su, ısıtma, telekomünikasyon, işyerinde ürün/hizmet üretim makine ve teçhizata ait yakıt giderleri Sabit yatırım desteği: Desteğin başlangıç tarihinden itibaren 24 (yirmi alınacak, makine ve teçhizat için teminat karşılığı geri ödemeli olarak ve limiti (yetmiş bin) TL dir Ayrıntılı bilgi için: Umut Evleri Sürekli bakım hizmetlerinin sunulduğu bakım ve rehabilitasyon merkezlerinde kalmakta olan engelli bireylerin küçük gruplar halinde bir apartman dairesinde veya müstakil bir evde diğer komşuları ile birlikte yaşamalarını sürdürmesinin daha yararlı olacağı öngörüsü ile durumları uygun olanların, kuruluşların ek ünitesi konumunda olan Umut Evi olarak isimlendiri yaşamına aktif katılımlarının sağlanarak, bakımlarının gerçekleştirilm Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Engelli Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğüne Bağlı Bakım, Reha Danışma Merkezleri Engelli bireylere sunulan bakım hizmetlerimizin temel hedefi, e yanında bakımını sağlamaktır. Ancak ailesi yanında bakımı mümkü 113

114 bireyler için alternatif olarak kuruluş bakımı seçenekleri ile farkl sunulmaktadır. Resmi yatılı bakım merkezlerimizin bulunduğu iller ulaşabilirsiniz Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetle Engelli Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı Özel Bakım Merkezleri tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlana "Bakıma Muhtaç Engellilere Yönelik Özel Bakım Merkezleri Yönetm yükümlü olunan birey sayısına göre kendilerine düşen ortalama aylık g net asgari ücret tutarının 2/3 ünden daha az olduğu tespit edilen bakıma isterler ise ikametgâhlarında, isterler ise resmî veya özel bakım merkez sağlanması güvence altına alınmıştır. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Engelli Bakım Hizmetleri Dairesi Başkanlığı Özel Eğitime İhtiyacı Olan Öğrencilerin Okullara ve Kurumlara Er Sağlanması için Ücretsiz Taşınması Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı t proje ile özel eğitime gereksinimi olan, resmi özel eğitim okullarına g sınıflarına devam eden özürlü öğrencilerin okula erişimleri ücretsiz ola İlk kez eğitim-öğretim yılının ikinci döneminde başlayan p olup proje kapsamında yaklaşık 35 bin öğrencinin okullara ulaşımı ücre 114

115 Ortaöğretime Geçiş Sistemi Seviye Belirleme Sınavı nda (SBS) Yete Etkilenmiş Öğrenciler İçin Uygulanan Kolaylıklar Ortaöğretime Geçiş Sistemi Seviye Belirleme Sınavı nda (SBS tek kişilik salonlarda sınava alınmakta, ihtiyaçlarına göre 30 dakika alfabesiyle basılmış soru kitapçığı, uygun fiziksel ortam, okuyucu, kodl eşliğinde sınava alınma gibi destekler sağlanmaktadır. Sınava girecek sınavlarda durumlarına uygun hizmet alabilmeleri amacıyla özürlü sağlık özürlü kimlik kartı veya özürlü bilgisinin işlendiği nüfus cüzdanı ile bulunduğu yerdeki Rehberlik ve Araştırma Merkezi Müdürl gerekmektedir. ULAŞILABİLİRLİK Herkes yaşam içinde bağımsız olarak hareket edebilme ha toplumsal yaşam içindeki olanak ve hizmetlere ulaşmak için en önemli Buna göre, belediyeler ve valilikler, ruhsat verdikleri konut a umumi binaların özürlülerin kullanımına uygunluğunu gözetmek zor yerel yönetimler ve valilikler, sorumlu oldukları alanları (yol, kaldırı özürlülerin kullanımına uygun Özelliklerde yapmak/yaptırmak zorundad kendilerinin sunduğu ya da denetimlerinde bulunan toplu taşıma araçla binmesine uygun hale getirmek durumundadır. Kat Mülkiyeti Kanunu na için apartman ve sitelerde konut ya da ortak alanlarda düzenleme yapılm yeterlidir. Eğer oy çokluğu sağlanamazsa ruhsat vermekle sorumlu kurum komisyon oluşturularak karar verilmektedir. Bilgiye Erişilebilirlik K özürlülerin erişebilirliği için Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdü erişilebilirlik kılavuzu hazırlanmıştır. Kamudaki tüm kurum ve kuruluş özürlüler tarafından erişilebilir hale getirilmesi gerekmektedir. E-eri adresinde yayımlanmaktadır 115

116 İLETİŞİM BİLGİLERİ Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER) 150 Alo Büyükşehir / Zabıta / Belediye 153 Çalışma ve Sosyal Güvenlik İletişim Merkezi (Sosyal Güvenlik K Kurumu) 170 Alo Valilik 179 Aile, Kadın, Çocuk, Özürlü ve Sosyal Hizmet Danışma Hattı 183 Sağlık Bakanlığı iletişim Merkezi (SABİM) 184 Gelir İdaresi Başkanlığı Vergi İletişim Merkezi 189 Ulaştırma Bakanlığı Çağrı Merkezi MEB Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü ( MEB Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü (312) 212 MEB Ortaöğretim Kurumlarına Geçiş Sistemi (Eğitek Çağrı Merkezi) (3 Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı (312) Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) (312) Yükseköğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu Gen. Md. (312) Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü (312) Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü (312) Türkiye Sakatlar Konfederasyonu (312) Engelliler Konfederasyonu (312) Görme Engelliler Federasyonu (312) Türkiye Körler Federasyonu (312) Türkiye Ortopedik Özürlüler Federasyonu (212) Zihinsel Özürlüler Federasyonu (312) Zihinsel Engelliler Federasyonu (312) Türkiye işitme Engelliler Milli Federasyonu (212) İşitme Engelliler Federasyonu (212) Birleşik Sakatlar Federasyonu (212)

117 Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları, 3294 sayılı kanun çalışmalar yapmak ve ihtiyaç sahibi vatandaşlara nakdi ve ayni yardım her il ve ilçede kurulmuştur. Ülkemizde her il ve ilçede kurulu 1000 sosyal yardımlaşma ve dayanışm telefonlarını içeren iletişim bilgilerine yardimlasma-ve-dayanisma-vakiflari/sydvler-ile-iletisim linkten erişebi YASAL DÜZENLEMELER Eğitim herkesin hakkıdır. Özel gereksi kimsenin eğitim-öğretim hakkı engell Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin uluslararası düzeyde çalışmalara bak Milletler (BM) kapsamında yapılan genelinde engellilerle ilgili politikala temel kaynak teşkil ettiği dikkat çekm 117