Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 62, Aralık 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 62, Aralık 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Arş. Gör. Dr. Beyler YETKİNER Gümüşhane Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Radyo TV ve Sinema byetkiner@gmail.com DİNİ BİR RİTÜEL OLARAK KURBAN RİTÜELİNİN İLETİŞİM İŞLEVİ Öz Bu çalışmada kültürel ve dini bir olgu olarak kurban, tanrılara kurban edilen varlıkların aşkın güçlerle iletişimi ve bunun yanında bu kurbanlar vasıtasıyla da bireyler arası iletişim olanaklarını incelenmiştir. Konuyu her ne kadar dini ve antropolojik olarak değerlendirmek mümkünse de; çalışmanın temel konusunu kurbanlar aracılığıyla gerçekleştirilen iletişim oluşturacaktır. Neredeyse insanlığın gelişimiyle yaşıt olan kurban olgusu ilkel kabilelerden semavi dinlere kadar farklı şekillerde gerçekleşmektedir. Kurbanın iletişimle olan en bariz örneği de İslamiyet ile karşımıza çıkmaktadır. Özellikle kurban bayramında kesilen kurbanlıklar, insanların hac ibadetini yerine getirmesi, cami gibi kutsal mekânlarda bir araya gelmesi konumuz açısından örnek gösterilebilir. Kurban, aşkın güçlerle iletişime geçmenin bir yöntemi olarak görülmekte ve insanlar tarafından sık sık kullanılmaktadır. Kurban ve iletişim arasındaki bağıntıyı kuran bu çalışma yöntem olarak akademik literatür taramasına dayandırılmaktadır. Anahtar kelimeler: Kurban, İletişim, Din, Toplum

2 COMMUNICATION FUNCTION OF SACRIFICE AS A RELIGIOUS RITUAL Abstract In this study; the notion of sacrifice, communication between sacrificial beings and divine powers and communication between individuals through these sacrifices are examined. Although it is possible to evaluate the subject as religious and anthropological; the main theme of the work will be communication through the sacrifices. Sacrifice notion nearly old as the humanity s itself and occured different forms in primitive tribes to the heavenly religions. The best example of the sacrifice and communication is may be seen in Islam. Espacialy in Muslim festival of sacrifices, sacrificing an animal, people's fulfillment of pilgrimag and gathering in sacred places like mosques may be shown as an example for this subject. Sacrificing is seen as a method that used frequently for communicating with the divine powers. This study, which links sacrifice and communication, is based on literature review. GİRİŞ Keywords: Sacrifice, Communication, Religion, Society Kurban genel anlamda ulaşılması güç olan kişi ve tanrılara bir armağanken kimi zaman da tarımsal verimlilik ve bol kazanç karşısında bir teşekkür anlamı kazınmaktadır. Bunun yanında kurban çok farklı anlamlar da kazanmaktadır. Neredeyse her fikir adamı/din adamı kendi bakış açısına göre kurban tanımını yapmaktayken öbür taraftan kutsal kitaplarda yer alan kurban kavramı da karşımıza çıkmaktadır. Çalışmada dini argüman olarak Kurban kavramına fazla yer verilmemekte; ama kısa da olsa kurban tanımı ve kurbanın tarihsel geçmişiyle ilgili bir takım açıklamalara değinilmiştir. Böylece farklı anlamlar yüklenen kurban olgusuna bakmak ve bu olgunun iletişimle olan (çokta üstünde durulmayan çoğu zaman es geçilen) ilişkisini incelemek çalışmanın özgünlüğünü de ortaya koyacaktır. 330 Erginer in kurbanın tarihsel gelişimi konusundaki görüşene göre, kurbanın farklı toplumsal gruplar içinde bulunduklarını zamanın ve şartların ihtiyaçları doğrultusunda anlam bulmaktadır. Savaşçı toplumlarda insan, kurbanının özellikle zafer elde etmek için uygulanması veya bir takım afetler karşısında tanrıların gazabına uğradığını düşünen insanların, aşkın güçleri teskin etmek için kanlı ya da kansız kurbanlara başvurdukları görülmektedir. Kurban, genel inanç sistemi içinde bir kurum olup, gerek dinsel, gerekse toplumsal yönüyle betimlenmiş birtakım işlevler üstlenmiştir. Genel biçimiyle kökleri insanın ataları kadar eski görünen bu kuruma bağlı ritüeller, çoğu toplumların kendilerince ve kimi çevrelerce canlı tutulmuş, belirli zaman aralıklarında yinelenmiş böylece dirençli, sürekli bir işlev kazanmıştır (1997:16). Durkheim Kurbanın iki temel unsur barındırdığını söylemektedir. Bunlardan biri tanrıyla birleşme diğeri de takdimdir, kurban takdimi de bir tek şahsiyeti olan kişilere yapılır. Hayat evrensel olarak devam etmeli ve bundan dolayı da tanrıların ölmemesi gerekir. Bu yüzden insan onları desteklemeye çalışır. Bunu yapmak içinde elinde bulunan güçleri onların hizmetine verir, bu maksatla elindekileri vermek için seferber olurlar (2011: ) Kurbanın çok eskilere dayanması kurban hakkındaki düşüncelerin de farklılaşmasına neden olmaktadır. Kurban sunma, kimi zaman bir gizem olmaktayken kimi zaman da bir aşkın varlığa hediye sunma anlamını taşımaktadır.

3 Girard, Kurban sunumundaki gizin bugün de giz olmayı sürdürdüğünü söylemektedir. Modernlerin bu gizi ele alma tarzında üstün olan yan nedir, bilinmez: Hoşça vakit geçirme mi, kayıtsızlık mı, yoksa gizli bir sakınma mı? Burada ikinci bir giz var mı, yoksa aynı gizle mi karşı karşıyayız? (Girard, 2003: 2). Kurban sunumunu giz olarak niteleyen Girard a karşı Özkan farklı yorum getirmektedir. Yazara göre Kurban (sungu ve takdime) tapınılan yüce varlık veya varlıklara veya herhangi bir güce karşı şükran duygularını ifade etme, bir şeyler istem veya günahlara kefaret olması gibi nedenlerle sunulan hediyedir ( Gündüz den akt. Özkan, 2003:12) James ise kurban olgusunu açıklarken, Manevi gücün kaynağı ile kendi yararı için o güce ihtiyaç duyan arasındaki ilişki kurmak olan bir şeyin ceza olarak yok edilmesi veya ortadan kaldırılması esasında yapılan bir ayin olarak nitelemektedir (James ten akt. Gündüz, 2003:13). Öte taraftan İslami açıdan kurban hem Allah a yaklaşmak hem de ibadet olarak görülmektedir. Kurban, Allah a takarrub, yani ona yaklaşarak rızasını kazanmak için, kurban bayramı günlerinde ibadet ve tadhiye niyetiyle kesilen belirli cins ve vasıftaki hayvana denir (Özkan, 2003:11). İslâm, müslümanların samimiyetini ortaya çıkaran ve onların hem fikrî hem amelî yönden Allah a yakınlığını sağlayan bazı ibadetleri talep etmiştir. Dinî ve ahlakî sorumluluğu diri tutan ve kulun Allah a bağlılığının sembolü olan ibadetler, bireysel ve toplumsal hayatı düzenlemede önemli bir yere sahiptir. Bireyin topluma katılmasını da sağlayan ibadetlerin bireysel ve toplumsal yönleri, birbirini besleyen ve güçlendiren bir önemi ortaya koymaktadır. Kuşkusuz kurban ibadeti de böyle bir anlam barındırmaktadır (Narin, 2009: 7). 1. TARİHSEL BAĞLAM İÇİNDE KURBAN 331 Kurbanın temelinde doğaüstü güçlere çaresizce karşı kalan insanların bir çıkış yolu bulma ve aşkın güçlerle bir nevi iletişime geçme gayesi bulunmaktadır. Bu iletişim genellikle tek taraflı hediye veya canlı bir varlığın kanını akıtılması şeklinde gelişmektedir. İbadetin önemli bir bölümünü oluşturan kurbanın insanüstü kudretle barışıklığı sağlamak, o kudretin verdiklerine teşekkür etmek, ondan bir şeyler talep etmek ve ilahların varlığını devam ettirebilmesi için ihtiyaç duydukları enerji veya gıdayı temin etmek düşüncesiyle sunuluşunun belirginleştiğini, verilen bu bilgilerin ışığında söylemek mümkün (Özkan, 2003:25). İnsanoğlu kutsal kabul ettiği varlığa sunmak için çevresinde olan ve kendisi için değerli olan varlıkları seçmiştir. Bu varlık bazen bir obje yani cansız bir varlık olabildiği gibi, bitki, hayvan ya da insanın bir parçası hatta insanın bizzat kendisi gibi canlı bir varlık da olabilirdi. Sunulan varlığın ne olacağı toplumun kültürüne göre farklılık göstermektedir (Aydın, 2005: 13) Kaynağını vahiyden alan dinlerde ve ilahî mesajdan uzaklaşmış geleneklerde ibadetler, genelde ferdî veya cemaat halinde bir yüce varlığa dua etme, ona bazı hayvanları kurban olarak sunma, yiyecek ve başka şeyler takdim etme şeklinde cereyan eder. İlahî vahye dayanan tüm dinlerde kurban takdimi, ibadetin en yaygın şekli olan dua etme haricinde, icra edilen başlıca ibadetlerden biridir (Güç ten akt. Narin, 2009: 27) İnsanoğlu, tarihte bol ve bereketli ürün elde etmek, elde ettiklerine karşılık minnettarlığını ifade etmek, zor durumlarla baş etmek, arzulanan bir şeyi gerçekleştirmek, düşmana galip gelmek, korkulan tabiatüstü varlıklardan korunmak istemektedir. Yaratırken tükendiğini düşündükleri tanrıların enerjisini artırmak ve kozmolojik devamlılığı sağlamak gibi nedenlerle beklentileri, korkuları, sevinçleri yüksek olduğunda sergileyebileceği en son davranışlardan biri olarak kurban ayinleri uygulanmaktadır (Çetin, 2008: IV). Kurban edilen varlıkların karşımıza

4 iki farklı şekilde çıktığı anlaşılmaktadır. Kurbanların bir kısmı kanlı iken diğer kısmı ise kan akıtılmadan gerçekleşmektedir. 1.1 Kurban Edilen Kanlı Varlıklar İnanılan aşkın kişi ya da yüce varlıklara kurban olarak sunulan hediyeler, her kültürde farklı şekilde gerçekleşmektedir. Bazen kurbanlar cansız bir hediyeyken bazen de canlı bir varlık (hayvan ya da insan) olarak karşımıza çıkmaktadır. Dinlerde ve kültürlerde hayvan kurban edilmesine rastlamak mümkündür ve bu uygulama, Budizm, caynizm gibi mistik karakterli dinlerin dışında kalan hemen hemen bütün dinlerde hayvan kurbanı realitesini ortaya koymaktadır (Özkan, 2003:61). Farklı dinlerin ibadet türleri arasında Tanrı'ya kurban sunma uygulamasının bulunduğu tespit edilebilmekle beraber kurbanlıklar, kurban sunma şekilleri ve amaçları bakımından farklılıkların gözlendiği fark edilmiştir (Narin, 2009: 27). Özellikle tarımla uğraşan topluluklarda kurban edilen varlıkların sunulmasındaki temel amaç tarımsal verimliliğin korunmasıdır. Bazı toplumlarda kurban olarak sunulan hayvan veya insanın kanı ayinin en önemli kısmını teşkil etmekteydi. Ayinsel öldürme yani kanlı kurban olayına çiftçiler arasında sık olarak rastlanır. Onların kurban sunmadaki amacı verimliliği sağlama ve devam ettirmedir. Zira kan kutsal güç yüklü bir maddedir, bu güçten yararlanmak gereklidir (Aydın, 2005: 7). Kanlı kurbanın temeli sungu olarak sunulan varlığının yaşamının sonlandırılmasıdır. Kanlı kurbanların gayesi, kanın akıtılmasından ziyade kurban olarak sunulan canlının hayatına son verilmesidir. Bur tür kurbanlarda kanın akıtılması çok önemli olmakla birlikte bazı durumlarda hiç kan akıtılmadan kurbanın elle veya suda boğmak suretiyle öldürüldüğü de olmaktadır (Özkan, 2003:48). Bu yöntemlerle öldürülen kurbanlar da kanlı kurban sınıfına dâhil edilmektedir (Çetin, 2008: 32). Kanlı kurbanların temel mantığı insan topluluklarının hayatlarını sürdürmek ve her hangi bir olumsuzluk karşısındaçkendini korumaktan kaynaklanmaktadır. Çünkü sunulan bütün kurbanlarda bir çıkar söz konusudur. Ben kurban veriyorum bunun karşılığında da aşkın güç bana iyi davransın mantığı temel olgu gibi görülmektedir. Mircea Eliade bu konuda Sahasun dan aktardıkları dikkate değerdir. Aztek ler Mısırların üç olgunlaşma evresini temsilen üç farklı yaşta genç kızların (küçük, ergin ve yetiştin) tanrıçayı temsilen kolları, bacakları, mısır tanrıçasının rengi kırmızı tüylerle kaplıdır. Ve bu törenden 3 ay sonra bir insan kurban edilir. Tanrıçayı temsilen boynu kesilir ve derisi yüzülür ki zarar görmesinler (Eliade,2009:334). 1.2 Kurban Edilen Kansız Varlıklar Kansız kurbanlar daha çok insanlar için temel gıda olarak görülen yiyecek ve içeceklerden oluşmaktadır. Tanrılara sunulan bu kurbanlardan beklenense mahsullerinin veriminin arttırılmasıdır. Eldeki verilene yetersizliği ve Kutsal kitapların belirttiğine göre, tarihteki ilk kansız kurban örneği Hz. Adem in oğlu Kabil in Allah a sunduğu tahıllardır. Hz Adem in oğlu Kabil in sunduğu ekin kurbanının insanlık tarihinde ilk kansız kurban örneğini oluşturmaktadır. İlahi dinlerin genel kabulüne göre kabil, Allah a kurban olarak buğday sunmuştur ki, bu esasen bir mahsul kurbanıdır. Daha sonda bu diğer gıda veya mahsul kurbanlarını modeli oluşturmuştur (Özkan, 2003:88). 332

5 Kansız kurban türünü yiyecek ve içecek kurbanları oluşturmaktadır. Buğday pirinç, arpa, darı, vb. hububatlar; içeceklerden ise Su, bira, şarap, kımız gibi sıvı kansız kurbanlardır. Bu kurbanlar toplumların ürettikleri ve önem verdikleri gıdalarla yakından ilişkilidir. Hayvancılıkla geçinen topluluklarda tanrılara süt ve kımız, tarım toplumlarında ise şarap sunulmuştur. Bu sunuların temelinde minnettarlık, bereket beklentisi, mevcut döngünün devamı, kıtlık gibi doğal afetler ve istenmeyen durumlardan korunma vardır. Önemli sayılan gıdaların sunulmasıyla insanlara daha bol olarak döneceği düşünülmüş ve gelecek kaygısı giderilmeye çalışılmıştır (Çetin, 2008: 30). Demek ki kurbanda kanın akıp akmaması önemli olmakla birlikte esasen sonuç da önemli olmaktadır. Kan akıtılmadan da kansız kurban uygulaması mümkündür (Özkan, 2003:84). 2. İLAHİ DİNLERDE KURBAN Kurban fenomeninde en belirgin özellik ise Allah a karşı sevgi ve bağlılığın ancak en değerli ve kıymetli olan şeyin feda edilmesiyle gösteriliyor olmasıdır. Nitekim Hz. İbrahim oğlunu Allah yolunda kurban edebilmeyi göze almakla Allah a olan teslimiyeti ispat etmiş olmaktadır (Özkan, 2003:137). İlahi dinlerde kurban kavramı Hz. İbrahim peygambere dayandırılır. Çokça dile getirilen bu kutsal misal, Tevrat ın Tekvin bölümünde ve Kur an ın Saffat suresinde anlatım bulmuştur. İncil de bir kurban mitine rastlanmaz. Çünkü İncil sadece İsa nın başından geçenleri hikaye eder ve diğer konularda eski ahit e (Tevrat a) atıfta bulunur (Esinoğlu, 1996: 11). Konuyla ilgili Said Şimşek te kurbanın ilahi dinlerle başladığını ve ilahi dinleri benimsemiş bireyler için bunun Allah ın bir emrinin olduğunu söylemektedir 333 İlahi ve beşeri dinlerde insanlık tarihiyle birlikte var olan bir ibadettir. İslam da kurban ibadeti, Allah ın emri nedeniyle Hz. İbrahim in, biricik oğlunu Allah yolunda feda etmesini anmak, rızkı verenin, hayata ve ölüme hükmedenin Allah olduğunu ve insanlar dahil her şeyin O na döneceğini hatırlatıcı bir eylem ve nihayet her müminin, gerekirse hak yolda kendi canını feda etmeye hazır olduğunu simgeler (Şimşek, 2007:48). İlahi dinlerin kendilerine göre bir kurban anlayışı bulunmaktadır. Yahudilik, Hristiyanlık ve Müslümanlıkta kurban kesme ve kurban olgusu değişmektedir. Bu kutsal dinlerde daha çok hayvan kurbanı görülmektedir, hiçbir şekilde insan kurbanı söz konusunu edilmemektedir; ama Hristiyanlıkta Hz. İsa nın bu dini benimseyenler için, kendini bundan sonraki insanların günahlarını bağışlamak üzere feda ettiğine inanılmakta. Bu açıdan ilahi dinlerde kurban kavramının ele alınışına bakmakta fayda bulunmaktadır. İlahi bir dinde insan kurbanından bahsetmek pek mümkün gözükmemektedir. Öyle ki kitabı dinlerde insan, Allah ın yarattıkları içerisinde en kıymetlisi ve halifesi olarak değerlendirilmektedir. Bundan dolayı insanın Allah katındaki yeri ve konumu bütün yaratıkların üstündedir. Ayrıca dinin emirlerinde her ne kadar insanın, emrin yerine getirilmesi konusunda sorumluluğu olsa da, emrin ifasında Allah ın buna müsaade etmediği görülmektedir. Hz. İbrahim in oğlunu kurban etmek isteyişine Allah ın müsaade etmeyişi bunun örneklerinden birini oluşturmaktadır (Özkan, 2003:98-99). Yapılan araştırmalarda Yahudilikte insan kurbanın varlığına az rastlanılmaktadır. Bu dindeki kurban kavramı, hayvan kurbanları şeklinde olmaktadır. İsrail oğulları arasında kurban zamanla şekillenmiş dini hayatın temeli hatta bizzat kendisi oluşturmaktadır. Sonraları kurban önemini kaybetmiş yerini dua ya bırakmıştır. İsrail oğulları değişen

6 bu süre içinde yıkılan mabetlerini yeniden yaparak tekrar kurban ve sunu arz edecekleri günü beklemişlerdir (Aydın,2005:21)b Yahudilikte kurban pratiği, Hz. Musa nın belirttiği üzere hayvanları boğazlamak şekliyle sunulan kanlı kurbanlar ve yiyecek, su ve şarap gibi içeceklerin sunulması şeklinde oluşmaktadır (Demirci den akt. Narin, 2009 :36). Yahudilikte şarap içimi ve yemek sunuları gibi kansız kurban ritüelinde önemli bir rol oynamalarına rağmen, en önemlisi ve yaygın olanı hayvan kurbanıdır (Özkan, 2003:103). Eski ahitte bu kansız kurban örneklerinden başka kanlı kurbanın terk edilerek yerini yeni duaya bırakması günümüzde Yahudilerin en yaygın uyguladıkları kansız kurban örneğini oluşturmaktadır (Özkan, 2003:113). Diğer bir ilahi din olan Hristiyanlığa bakıldığında görünüşte kurbanın gerçekleşmediği görülmektedir. Kimileri düşünürlere göre orta çağda yaşananlar bir nevi kanlı kurban gibi algılanmasına rağmen özünde bu dinde bu tür ayinlere rastlanılmamaktadır. Hristiyan dini, İsa Mesih in kendini insanlık için kurban edişi dışındaki bütün kanlı kurbanları kabul etmemektedir. Bunun en temel sebebi, hayvan kanlarının veya sıradan insanların kanlarının günahı kaldıramayacağı inancıdır. Günahı ortadan kaldıracak ve günaha kefaret olabilecek olan tek kan tanrı oğlu olarak kabul ettikleri İsa nın kanıdır (Özkan, 2003:116). Orta çağ boyunca Hristiyanların engizisyonlarında sırf hoşgörüsüzlükten kaynaklanan binlerce insanın ateşe atılarak veya giyotinlerde kelleleri koparılarak idam edilmesi, bizce ritüellik anlamında olmasa da bir çeşit kanlı kurbandır (Özkan, 2003:88). Hristiyanlıkta kurban olgusu, şu veya bu şekilde varlığını devam ettirmektedir. Hristiyanlıkta kurban uygulamasının olmasına rağmen Hristiyanlığın her türlü kurbanı reddettiği sanılır. Onlar sadece kanlı kurbanları reddetmektedir (Özkan, 2003:116). Hıristiyanlara göre Hz. İsa bütün insanlık için kendini kurban etmiştir. İsmail Narin, Ekmek-şarap ayininde Hz. İsa nın Hristiyanlara göre ölümünün sürekliliği canlandırdığını söylemekte. Hıristiyanların kurban anlayışı da bu ayinde kendini gösterir. Hristiyan teolojisine göre Hz. İsa aslî günahı gidermek ve böylece bütün insanlığı kurtarmak için kendini feda etmiştir (Narin, 2009:42). İncil, somut anlamıyla kanlı kurban ritüelini içermez ve hiçbir türünü önermez. Tam tersine, kurban sunma ile günahlardan temizlenmenin mümkün olmadğı vurgulanır (Erginer, 1997: 106). İsa Mesih, bir kurban kuzusu gibi çarmıha gerilerek insanların kurtuluşları için ölümü göze almıştır. Dolayısıyla insanların günahlarından arınmak için tövbe amacıyla yaptıkları kurban adete İsa Mesih in şahsında yerine getirilmiştir. Bunun yanında Hz. İsa nın havarileriyle yediği son akşam yemeği de kurban töreni olarak algılanmaktadr(gündüz, 2007:68). Son olarak ilahi dinler kapsamında İslam ve İslam da kurban olgusuna baktığımızda bazı değişikliklerin dikkatten kaçmadığı görülecektir. Son kutsal kitap olan Kur an Kerim de ve İslam dininde kurban sadece Allah a adanmakta bunun dışında bir uygulama yapılmamaktadır. Narin Kurban ın Allah tan başkasına adanmaması ve kurban kesimde Allah ın adının anılmasının zorunluluğunu belirtmektedir. Kurban ve tevhid ilişkisini en açık şekilde izah eder. Tabii olarak, Allah tan başkası adına hayvan boğazlamanın ve kurban kesmenin yasaklanmış olması tevhid ilkesinin gereklerinden biri olarak düşünülmelidir (Narin, 2009: 75). Kurban; Allah'a takarrub, yani O'na kazanmak, yani ona yaklaşarak rızasını kazanmak için, Kurban günlerinde ibadet ve tadhiye niyetiyle ve Allah ve adıyla. Kesilen belirli cins ve hayvana denir (Ay- 334

7 dın, 1975: 326). Kurbanda asıl olanın, niyet ve ibadet olduğu vurgulanmaktadır (Erginer, 1997: 110). Kurban etini yeme izni vermiştir. Kurbanın şükür temeline oturtulmasını gerektiğini, Allah ın kurban etine muhtaç olmadığını bunun için yakılmaması gerektiğini, kanın insanı Allah a ulaştıramayacağını, önemli olanın Allah a saygı olduğunu, tarih boyunca kanı kutsayıp ondan bir şeyler bekleyenlerin yanıldığını ifade etmiştir. Ayette şükredesiniz diye size verdik ifadesi kurban kesmede bulunması gereken temel amacı göstermektedir. Kur an geçmiş milletlerin hatalarını bize aktarırken bizim de bu hatalara düşmememiz için dolaylı olarak uyarmaktadır (Çetin,2008 :58). Görüldüğü gibi İslam dininde kurban kesimi bir tek allah için gerçekleşmektedir. Kurban kavramı ya da ibadeti tarihsel bağlam içinde ele alındığında kurbanın, giyecek, içecek, hayvan ve insanlardan oluştuğu gözlenmiştir, günümüzde bunlar yerini daha çok hayvanlara (özellikle semavi dinler) bırakmıştır. Bir hayvanın kesilip öldürülmesi şeklinde yapılan kurban ibadetine, geçmişten günümüze birçok inanç sisteminde rastlanır. Antik dönemde, hangi dinsel geleneğe bağlı olurlarsa olsunlar, Sami kavimlerin hemen hepsinde buna yer verilmektedir. Tarihsel süreçte Hinduizm de de kanlı kurban törenlerine yer verilmiş ve çeşitli hayvanlar kurban olarak sunulmuştur (Gündüz, 2007: s68). Bu bölümdeki açıklamaların dolayımında kurbanın sosyolojik çözümlemesinde iletişimsel bir olgu olarak çıkarım yapılması mümkündür. Buna dayanarak aşağıda bölümde kurbanın iletişimsel boyutu irdelenecektir. 3. KURBAN ve İLETİŞİM 335 Bu bölümünde kurban ve iletişim arasındaki ilişkiye değinilecek ve çalışmada bireylerin, kurban aracılığıyla hem kendi aralarında hem de tanrılarla bir nevi iletişim sağlamaya çalıştığı görülecektir. Türkiye de İletişimin öncü isimlerinden biri olan Ünsal Oskay ın iletişimi tanımlaması noktasından kurban olgusuna bakacak olursak, söz konusu iletişimin gerçekleştiğini görmekteyiz. Ünsal (2007) İletişimin Abc si adlı kitabında iletişimi, aynı coğrafi bölgede yaşayan insanların, yaşamlarını sürdürmek için araç gereçleri bulan, bu konuda bilgiler üreten, kendi aralarında iş bölümü oluşturan ve bunlardan kaynaklı değerler ve inançlar sistemi üreten toplumun farklı kesimlerini üst kimlikler içinde kaynaştırmayı amaçlayan etkinlik olarak niteler. Ünsal, iletişimi tanımlarken yaşam koşullarının ortaklaşalaştırılmasına atıfta bulunmaktadır. Birbirlerine ortamlarındaki nesneler, olaylar, olgularla ilgili değişmeleri haber veren, bunlara ilişkin bilgilerini birbirine aktaran, aynı olgular, nesneler, sorunlar karşısında benzer yaşam deneyimlerinden kaynaklanan, benzer duygular taşıyıp bunlar birbirine ifade eden insanlar oluşturduğu topluluk ya da toplu yaşamı içinde gerçekleştirilen tutum, yargı, düşünce, duygu bildirişimlerine iletişim diyoruz (Oskay, 2007: 9). Yine başka bir eserinde Oskay iletişimin ortaklaşalığının önemine değinmektedir. Oskay, bireylerin hayat boyu kazandıkları bilgi, beceri ve duyguları hem kendi kuşaklarına hem de kuşaklar arasındaki ortaklaşalaştırılmışlığıyla gerçekleştirildiğini belirtmektedir. Bu yolla insan toplulukları, içindeki bireyler arasında yaşam için gerekli bilgi, beceri ve duygulara ilişkin benzer fikirler, duygular ve inançlar edinip paylaşır. Toplumsal yaşamdaki bireyler bu yolla, varlığına birliktelik, süreklilik ve kültürleşme sağlamış olur (2010: ). Kurban ve diğer ibadetlerle Toplumdaki bu ortaklaşalık sayesinde kültürel birliktelikler gerçekleşmektedir. Bil-

8 men(akt. Özkan, 2003), Müslümanlıkta ve diğer dinlerde kurbanın, (Oskay ın söz ettiği) ortalaşalık sağladığını söylemektedir. Öyle ki bu konuda Müslümanların kutsal kitabı olan Kur an ı Kerimde de ayetler bulunmaktadır. Erginer söz konusu ayeti şöyle yorumlamaktadır: Ta ki kendi menfaatlerine şahid olsunlar; Allah ın onlara rızk olarak verdiği hayvanları belli günlerde kurban ederken O nun adını ansılar. Siz de bunlardan yiyin, çaresiz kalmış yoksulu da doyurun. (Kuran, Hacc 22/28). Bu ayette yılın belirli günlerinde Allah ın adını anarak kurban kesilmesi buyrulurken, kesilen kurbanın etini kesenler tarafından yenilebileceğini ve fakir fukaranın da bu kurbanın etiyle doyurulması belirtilmektedir. Tevrat ta da, Tanrıya sunulan kurban etinin sunanlar tarafından yenebileceği belirtilirken, Tanrı ya ve kahine de pay verilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Hacc suresinin bu ayetinde, herhangi bir din görevlisine ya da doğrudan Allah a yönelik bir paydan söz edilmemektedir ( Erginer, 1997: 109). Kurban sadece Müslümanlar arasındaki ortaklaşalık temin etmemekte, öyle ki diğer din mensuplarına kurban eti vermek suretiyle onlarla kaynaşmaya da vesile olmaktadır. (Bilmen den akt. Özkan, 2003:138). Kurban kesenler yardımlaşma, paylaşma ve dayanışma ruhunu canlandırabilmektedir. Toplu katılım ve dayanışma olduğu için insanların bir biriyle kaynaşmasını kırgınlıkların terk edilmesi ve coşkunluğun zirveye ulaşmasıyla fiziksel bütünlüğün yanında ruhsal bir bütünlükte sağlanmaktadır (Özkan, 2003: ). Kurban ibadetinin en önemli amacı kutsal varlıklarla irtibat kurmaktır. Bu vasıtayla ona tanzimde bulunmanın onu yüceltmenin ve onunla yakınlaşmanın mümkün olduğu düşünülür. Kutsal varlığa ya da varlıklara kurban sunulurken, kutsiyetin çeşitli özelliklerini göz önünde bulundurulmaktadır (Gündüz, 2007: 71 İslam da kurban sayesinde hem yüce yaratan ile hem de insanların kendi aralarında iletişimi gerçekleşmektedir. Özellikle İslamiyet te yerine getirilen kurban ibadeti gerçekleşen iletişimin önemli göstergesidir. farklı şekillerde ortaya çıkan iletişim, kurban dışındaki armağanlarla da oluşmaktadır. Örneğin aztek ve maya lar da gerçekleştirdikleri karşılaşmalardan sonra tanrılara kurbanlar keserlerdi (Tazegül, 2017: 604). 336 Aşkın güçlere sunulan bir hediye olarak kurbanın ortak amacı tanrının sevgisini kazanmak ve onlardan gelebilecek tehlikeler karşısında kendilerini korumak niyetiyle gerçekleştirilmektedir. Bu tarz ritüeller bir şekilde ya aşkın güçlerle ya da semavi dinlerde de Allah la iletişime geçme biçimindedir. İletişimde bulunmak için çeşitli hediyeler ya da kurbanlar araç olarak kullanılmaktadır. Kurbanın iletişimle ilgili yönünün en güzel örneği de İslamiyet te karşımıza çıkmaktadır. Aşağıda da değinileceği gibi kurban bayramlarında gerçekleştirilen ibadetler, bayram namazı, kurban etinin paylaşılması, hem bireyler arası bir iletişim hem de Allah a ibadet anlamında da bir ilişki biçim olarak yorumlanabilir. Ali Mohd arkadaşları, komşuları ve akrabaları ziyaret ederek, yolla kurban bayramının insanları bir araya getirdiğini birlik ve kardeşlik bağları tesis ettiğini söylemektedir. (2007: 60). Bu nokta tam da çalışmanın kuramsal yönünü destekleyerek, kurbanın iletişimle ilişkisini ortaya koymaktadır. Özellikle dini bayramlarda bu iletişimin Müslümanlar arasında gerçekleştiğini görmekteyiz. Kenasarı ya göre camiler bir sosyalleşme ve iletişim mekanı olarak görülmektedir ona göre cemaatle namaz vesilesi ile toplumsal ve kültürel etkileşimde ibadetlerin önemi de ortaya çıkmaktadır. Kurban ise sadece Allah ile kul arasında meydana gelen bir ibadet olmakla sınırlı değildir. Aynı zamanda toplumsal hayatı etkileyen insanlarla ilişkinin biçimine katkıda bulunan bir ibadettir (Kenasarı, 2007:160). Kurban, Müslümanı cimriliği öteleyen, yoksul ve muhtaç din

9 kardeşlerine yardım etmeye ve onları sevindirmeye vesile olan, cemiyette yardımlaşma ve dayanışma ruhunu geliştiren kardeşlik bağlarını kuvvetlendiren ve Müslümanlar arasındaki sevgi ve saygıyı tazeleyen güzel bir ibadettir (Aydın, 1975: 328). Dini bayramlar sınırlar ve vatandaşlıkların ötesine taşınarak insanları bir araya getirir. Bu dini bayramlar özel bir günde kutlanır ve belli bir bölgedeki insanların birliğinin kaynağı olarak görülür (Ali, 2007: 58). Bütün ibadetlerde bir şekilde, yüce varlık ya da varlıklarda veya kutsalla irtibat kurma ve onlara yakın olma amacı dikkat çeker. İnan açısından sıradışlılığı, olağanüstlülüğü ve bambaşkalığı ifade eden kutsal ile ayin ve ibadetler aracılığıyla bir şekilde irtibat kurması, kutsiyetten yaralanması ve onun korunasını ve yardımını sağlaması açısından gerekli görülür (Gündüz, 2007: 65). Toplumlarda kurban kültünün varlığı, kurbanın en önemli ritüellerin başında yer alması ve bütün toplumlarda topluca yapılan pratiklerden birisi olması onun toplumda birleştirici ve bütünleştirici bir özelliğe sahip olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda geçmişten günümüze kadar kurban uygulamasının varlığını kesintisiz olarak sürdürüyor olması onun kalıcı ve kapsayıcı bir özelliğinin olduğunu da belgelemektedir (Özkan, 2003:152). Kurban vasıtasıyla insan, tanrı ile iletişime geçmektedir. İnsanlar dileklerinin gerçekleşmesi için veya bazı şeylere vesile olmak için kurban olgusunu kullanmaktadır. İlaha kurbanla saygı sunulmakta ve şükür sergilenmektedir (Weber den akt. Gündüz, 2003:18). Kurban dinlerin vazgeçilmez temel ibadetlerden biridir. İnsan bazı şeylere vesile olmak için kurbanı ilah veya ilahlarına feda etmektedir. Yani ilah veya ilahlara kurbanla saygı duyulmakta, her türlü nimet ve korunma için teşekkür edilmektedir (Özkan, 2003:14). Kurban sunumu her zaman, kurban eden biri ile tanrısal varlık arasında aracılık etmek olarak tanımlana gelmiştir (Girard, 2003: 9). Yine kurban kişinin kutsiyetle irtibat kurasını, kutsala özgü gizli bilgiye/bilgilere ulaşmasını, kutsal alanla iletişim kurarak, normal insanlar için sıra dışı olan güç ve yetiler elde etmesini de ifade etmektedir (Gündüz, 2007: 66). Narin in de kurban konusunda bir şekilde ortaklaşalığa ya toplumsal yönüne vurgu yapmaktadır. 337 Kurban ibadeti, sorumluluk bilincini üst sıralara taşımayı sağlayan ibadetler arasında yer alır. Çünkü bu ibadet, bireysel yönü yanında toplumsal yönü de güçlü bir mahiyete sahiptir. Kişi bu ibadeti ifa etmekle toplumsallaşmakta, kurbanlığın satın alımından kesimine kadar bir dizi faaliyete iştirak etmektedir. Kurbanın ifası, inanan kişinin diğer insanlarla beraber olmasını, ortak hareket etmesini ve dünyevî saydığımız bir dizi eylemin içinde yer almasını sağlama açısından, toplumsallaşmayı sağlayan güçlü bir öğedir (Narin, 2009: 1). Bu iletişim sadece semavi dinlerde gerçekleşmemekte ve toplumsal, tarihsel bir arka plana dayanmaktadır. Tylor (akt. erginer) kurbanın zaman içindeki değişimini özetle şöyle açıklamaktadır: Kurban, başlangıçta insanların kendilerini sevdirebilmek için doğaüstüne sundukları hediyedir. Giderek tanrılar yücelip insanlardan uzaklaşmışlar ama insanlar onlara hediye verme gereksinimi duymayı sürdürmüşlerdir. Böylece kutsallaştırılmış kurban sunma geleneklerine geçirilmiştir. Bundan sonraki basamakta, insanın tanrıya ait olduğu düşüncesi gelişmiş ve uzun bir zaman dilimi içinde basit hediyenin yerini insanın kendisini kurban olarak sunmasına geçilmiştir (1997: 21). Kurban kutsal kabul edilen varlıkla somut bir bağ kurmaya çalışmaktır (Aydın, 2005: 1). Birçok dinde kişiler kendilerine bahşedilen nimetlere teşekkür etmek amacıyla kurban sunusunda bulunurlar. Örneğin hasadın ilk ürününün kutsal varlıklara sunulması ya da kurban amacıyla kesilip veya toplanıp fakirlere dağıtılması bu amacı ortaya koymaktadır (Gündüz,

10 2007:72). Kurban edilen şeylerin ya da varlıların bir tür dönüşüm neticesinde tüm potansiyelini açığa çıkarabileceği ve bu haliyle insanlarla tanrılar arasında bir tür medyum (ara ortam) ya da ortak dil oluşturulacağı varsayılmıştır (Tatar, 2007: 298). İnsanlarla ilahlar arasındaki ilişkiyi devam ettirmek, kuvvetlendirmek veya ilişkinin herhangi bir nedenden dolayı akamete uğraması hallerinde tekrar inşa etmek kurbanın temel gayesidir. Kurban sayesinde ya tanrının lütuf, kerem ve teveccühü kazanılmaya veya ilahi gazaptan korunmaya çalışılır (Yel, 2007:77). Görüldüğü gibi kurban hem bireylerin kendi aralarındaki iletişimi kuvvetlendirmeyi amaçlarken hem de ilahi varlıklarla olan ilişkini güçlendirmeye çalışmaktadır. Kurban kesiminde karşılıklı bir iletişim gerçekleşmekte ve bu hediye ve benzeri şekillerde de kendini göstermektedir. SONUÇ Bu çalışmayı diğer çalışmalardan özgün kılacak yön, kurban ve onun aracılığıyla gerçekleşen iletişim olgusudur. Diğer dinlerde başka olmak üzere İslam dininde de kurban keserken Allah a yakınlaşmak temel gayeyi oluşturmaktadır. Şimşek in deyişiyle kurban genel anlamıyla, Allah a yakınlık sağlamak amacıyla belli vakitte ve belirli cinsten havanların kesilmesini anlamını taşır (Şimşek, 2007:43). Bu yakınlaşmada ister istemez maddi ve manevi bir iletişim ortamını oluşturacaktır. Gerek karşılıklı hediyeleşmeler ve aşkın güce sunulan canlı ve cansız kurbanlar iletişimin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. İlkel dönemlerde kurban vasıtasıyla tanrılarla ya da kimi zaman insanların kendi aralarında belli bir iletişim sağlandığı görülmektedir. Günümüzde İslam toplumlarında kurban vasıtasıyla gerek Allah inancı gereği onula bir iletişim (dua etmek, adak adamak gibi durumlarda) gerekse de insanlar arasında bir iletişimin olduğu anlaşılmaktadır. Aşkın güçlerle iletişime geçen kişilere göre (kültürden kültüre değişik şekilleri gerçekleşmekte kimi kanlı kurban kimi de kansız hediyeler sunmakta) hasatları verimli olmakta ya da günahları bağışlanmakta bu ancak kurban gibi olgularla kurulan iletişimle mümkün olabilmektedir. Söz konusu bu girişimlerde belli bir amaç gözetilmekte ve o amaç etrafında iletişim sağlanmaktadır. Bu iletişim boyutu değişmekte ama iletişimin kendisi varlığının devam ettirmektedir. 338 Bunun yanında buradaki sosyolojik çıktılara dayalı olarak iletişim ve kurban birlikteliğinin toplumsal yaşamın önemli bir mekanizmasını üstlenmiş olduğunu saptamış bulunmaktayız. Kurban bir ritüel olarak toplumda paylaşım olgusunu geliştirmiş ve insanlar arasında ortaklaşalık kavrayışını pekiştiren bir kültür etkinliği olarak semavi toplumlarda hayatın önemli bir parçası haline gelmiştir. Son olarak farklı dinlerin çeşitli kurban kavramının olması ve adanan kurbanların aynı şekilde kurban edilmemesi, dinler arasında da bir farklılaşmanın olduğunu ortaya koyduğu yorumu yapılabilir.

11 KAYNAKLAR Ali Mümtaz Mohd, Kurban: İnsanlığın Birliği İçin Mesaj Ve Metot,(Bildiri), Uluslararası Kurban Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss 57-63) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlığı Aydın Asiye, Yahudilikte Kurban, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri: 2005 Aydın Aslan Ali, Kurbanın Dini Hükümleri Ve Hikmetler, Diyanet Dergisi, Cilt 14, Sayı 6, Kasım-Aralık, Ankara: 1975 Sayfa Çetin özer, Kurbanla İlgili İnanç Ve Tutumlar, yayınlanmamış doktora tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa: 2008 Emile durkheim, dini hayatın ilkel biçimleri, çev, fuat aydın, eski yeni yayınları, ankara Erginer Gürbüz, Kurban: Kurbanın Kökenleri ve Anadolu da Kanlı Kurban Ritüelleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul: 1997 Esinoğlu, Birant, Dinlerin Gizemi-Kurban-Yaratılış-Tufan Efsaneleri, Ceylan Yayınları, İstanbul: 1996 Girard Rene, Şiddet ve Kutsal, Çev. Necmiye Alpay, Ed. Orhan Koçak, Kanat Kitap, İstanbul: Gündüz Şinasi, Dinlerde Tanrıya Yakınlaşma Aracı Olarak Kurban,(Bildiri), Uluslararası Kurban Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss 65-74) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlığı Kenasarı Orhan, Din Ve Dindarlık Tartışmaları Arasında Kurban (Bildiri), Uluslararası Kurban Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss ) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlığı Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giriş, Kabalcı Yayınevi, Çev. Lale Arslan, 2. Baskı, İstanbul: 2009 Narin İsmail, Kuran ve Sünnet Açısından Kurban İbadeti, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul: 2009 Oskay Ünsal, 19. Yüzyıldan Günümüze Kitle İletişiminin Kültürel İşlevleri Kuramsal Bir Yaklaşım, Der Yayınları, İstanbul: 2010 Oskay Ünsal, İletişimin ABC si, Der Yayınları, İstanbul: 2007 Özkan Ali Rafet, Dinlerde Kurban Kültü, Akçağ Yayınları, Ankara: 2003 S.R.F Price, Ritüel ve İktidar, Çev. Taylan Esin, İmge Kitap, Ankara: 2004 Şimşek M. Said, Kur an da Kurban Çeşitleri,(Bildiri), Uluslararası Kurban Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss 43-48) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlığı Tatar Burhanettin, İslam da Kurban Hadisesi Beşeri Düşünceyi Nereye Çağırır, (Bildiri), Uluslararası Kurban Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss ) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlığı

12 Tazegül Ünsal, Tanrı İçin Kurban Edilen Futbolcular, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 52, Eylül 2017, s Elazığ: 2017 Yel Ali Murat, Kurbanın Antropolojik Bir Değerlendirmesi, (Bildiri), Uluslararası Kurban Sempozyumu 8-9 Aralık 2007, ss 75-79) İstanbul: Bayrampaşa Belediye Başkanlığı 340