Doğal Gaz- Doğal Gaz Dağıtımı. Yael Taranto TSKB Ekonomik Araştırmalar

Transkript

1 Doğal Gaz- Doğal Gaz Dağıtımı Yael Taranto TSKB Ekonomik Araştırmalar Ocak 2014

2 1. Sektörün Yapısı Türkiye doğal gaz rezervleri açısından fakir bir ülke olmakla beraber büyük rezervlere sahip olan ülkelere coğrafi yakınlığı nedeniyle kendi iç pazarı için doğal gaz temini ve Avrupa pazarlarına iletimi açısından avantajlı konumdadır. Tüketilen doğal gazın yaklaşık %98 i uzun vadeli sözleşmelerle Rusya, İran, Azarbaycan, Cezayir ve Nijerya dan ithal edilmektedir. Türkiye de doğal gaz kullanımı 1986 yılında Rusya dan gelen Batı Hattı üzerinden başlamıştır. Konutlarda doğal gaz kullanımı 1988 yılında Ankara da, elektrik üretiminde doğal gaz kullanımı ise 1987 yılında Hamitabat ve 1988 yılında Ambarlı santrallarında başlamıştır döneminde doğal gaz tüketimi 3,3 milyon metreküpten 35,0 milyar metreküpe ulaşmış, doğal gaz talebi yıllık ortalama %15 oranında artış göstermiştir yılından itibaren ekonomik durgunluk ve tüketimin belli bir doygunluk seviyesine ulaşmasıyla artış hızında yavaşlama başlamıştır döneminde doğal gaz tüketiminin ortalama artış hızı %3,7 olarak gerçekleşmiştir sonunda brüt doğalgaz tüketimi 45,1 milyar metreküpe ulaşmıştır. Doğalgaz Tüketiminin Gelişimi (milyon m 3 ) Üretimden Satış İthalat İhracat Brüt İç Talep Artış Hızı %3,2 -%4,8 %6,3 %15,4 %4,6 -%1,8 Kaynak: EPDK, BOTAŞ, TSKB tahminleri 2012 sonu itibarıyla doğal gaz tüketiminin yaklaşık %50 sinin elektrik üretiminde, %29 unun sanayide, %21 inin konutlarda gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Türkiye deki doğal gaz tüketiminin önemli bölümü doğal gaz çevirim santrallerinde gerçekleşmekte, şehir içi doğal gaz şebekelerinin yaygınlaşmasıyla birlikte konut tüketimi de artmaktadır. Kriz sonrasında yeniden artışa geçen tüketimin 2012 ve 2013 yıllarında yavaşlamasında hem ekonomide yavaşlama, hem de doğalgazelektrik fiyat dengesindeki olumsuzluk nedeniyle doğal gaz çevirim santrallerinin düşük kapasiteyle çalışması etkili olmuştur yılındaki daralma ekonomik durgunluğun yanı sıra kışın ılık geçmesi nedeniyle konut ve işyerlerinde ısıtma talebinin azalmasından kaynaklanmıştır. Türkiye de doğal gaz temini, süreleri yıl olan uzun vadeli ithalat anlaşmalarıyla sağlanmaktadır. Yürürlükte olan anlaşmalar kapsamında devrede bulunan yıllık 52,3 milyar metreküp doğal gaz arzı mevcuttur yılında Azerbaycan Faz-II nin devreye girmesiyle bu miktar 58,2 milyar metreküpe ulaşacaktır. Söz konusu miktarın 30 milyar metreküpü üç ayrı hat üzerinden Rusya dan, 10 milyar metreküpü İran dan, 12,6 milyar metreküpü iki ayrı hat üzerinden Azerbaycan dan, 4,4 milyar metreküpü sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) olarak Cezayir den, 1,2 milyar metreküpü yine LNG olarak Nijerya dan, 0.15 milyar metreküpü Katar dan (BIL) kaynaklanmaktadır yılında yapılan 45,9 milyar metreküplük ithalatın %55,5 inin Rusya dan, %17,4 ünün İran dan, %13,0 ünün Azerbaycan dan, %8,7 sinin Cezayir den, %2,6 sının Nijerya dan, %2,8 inin spot LNG olarak yapıldığı tahmin edilmektedir. Türkiye de 2001 yılından bu yana süren liberalleşme sürecine karşın doğal gazın ithalat ve toptan satışında BOTAŞ ın ağırlığı sürmektedir. BOTAŞ ın Rusya (Gazprom) ile olan alım sözleşmelerinin (kontratlarının) 2007 yılında 4 milyar metreküplük, 2012 yılında 6 milyar metreküplük bölümü özel sektöre devredilmiş, ayrıca 2008 yılında spot LNG ithalatı serbest bırakılmıştır. Piyasada özel sektör tarafından sağlanan doğal gazın payının anlam ifade edebilecek seviyelere gelmesi 2012 sonrasında gerçekleşmiştir. Diğer taraftan nihai tüketici tarifelerinde BOTAŞ belirleyici olduğundan ve sıklıkla alım maliyetleri tarifelere eksik yansıtıldığından özel toptan satış şirketleri alım maliyetlerini 2

3 BOTAŞ ın maliyetlerinin altına düşürebildiği ölçüde rekabet edebilmektedir döneminde spot LNG fiyatlarının çok avantajlı olduğu 2010 yılı dışında BOTAŞ ın yurtiçi pazar payı %90 seviyesinde seyretmiştir. Doğalgaz Tedarikçilerinin Pazar Payları (%) BOTAŞ 95,8 89,7 82,7 89,7 90,2 84,2 Diğer İthalatçılar 2,4 8,4 15,5 8,6 8,4 14,7 Yerli Üreticiler 1,9 1,9 1,8 1,7 1,4 1,2 Kaynak: EPDK, BOTAŞ, TSKB tahminleri 2. Doğal Gaz Dağıtımı 2001 yılında yürürlüğe giren 4646 sayılı doğal gaz piyasası kanunu ile birlikte Türkiye de AB direktifleri ve eğilimleri doğrultusunda doğal gaz piyasasının liberalleşmesi sürecine girilmiştir sayılı yasa yürürlüğe girmeden önce doğal gaz dağıtımı belediye şirketleri ve BOTAŞ tarafından yapılmaktaydı. Bu kapsamda Ankara, İstanbul ve İzmit te belediye şirketleri tarafından, Bursa ve Eskişehir de BOTAŞ tarafından şehir içi dağıtım şebekeleri kurulmuş, konutlara ve sanayi kuruluşlarına doğal gaz dağıtımı yapılmıştır 1. Yasa yürürlüğe girdikten sonra BOTAŞ tarafından şehir içi doğal gaz dağıtımı yapılan Bursa ve Eskişehir de bağımsız birer şirket kurularak BOTAŞ ın dağıtım ve perakende satış faaliyetlerine son verilmiş, 2003 sonunda Bursa ve Eskişehir de doğal gaz dağıtımı ihale edilerek özel şirketlere devredilmiştir. Belediye şirketleri tarafından yürütülen doğal gaz dağıtımı İzmit te 2008 yılında, Ankara da 2013 yılında özelleşmiştir. Yalnız İstanbul da doğalgaz dağıtımı belediye şirketi olan İGDAŞ tarafından sürdürülmektedir. Henüz şehir içi doğal gaz şebekesi bulunmayan şehirlerde şehir içi doğal gaz dağıtımının özel şirketler tarafından üstlenilmesi amacıyla ihale süreci 2003 Ocak ayında EPDK tarafından başlatılmış, Haziran 2003'te ilk ihale sonuçlanmıştır (Kayseri). Bu kapsamda ihale alan şirketler 30 yıllık lisans kapsamında dağıtım şebekesinin işletme hakkına sahiptir. İhaleyi alan firma şebekeyi kendi geliştirdiği için aynı zamanda şebekenin sahibi konumundadır ve belirlenen bölgede doğal gaz dağıtımı yapma hakkı yalnız ihaleyi alan firmaya aittir. İhaleyi kazanan firma beş yıl içinde şebekeyi tüm imarlı alanlara ulaştırmaya ve ilk sekiz yıl boyunca azami olarak teklif ettiği fiyattan hizmet vermeye zorunludur başı itibarıyla şehir için doğal gaz ihaleleri 60 dağıtım bölgesinde tamamlanmış, doğal gaz dağıtımı özel şirketlere devredilmiştir. Lisansların %90 ı 2008 öncesinde verilmiş ve bu şebekeler büyük ölçüde tamamlanmış durumdadır. Doğalgaz dağıtımı rekabete açık olmayan bölgesel tekel olarak tanımlanmış olduğundan dağıtım şirketi tarifeleri EPDK tarafından düzenlenmektedir. Doğal gaz dağıtım şirketleri doğal gazın ticaretini değil, dağıtımını ve taşımasını yapmaktadır. Doğal gaz tedariki BOTAŞ veya özel toptan satış şirketlerinden yapılabilmekte ve alım fiyatının üzerine EPDK tarafından düzenlenmiş birim hizmet ve amortisman bedeli (BHAB) veya taşıma bedeli eklenerek nihai tüketiciye satılmaktadır. Dağıtım bölgesi dahilindeki serbest tüketici statüsünde olan kullanıcılara satış yapan toptan satış şirketleri sattıkları gaz miktarı üzerinden taşıma bedelini dağıtım şirketine ödemektedir. Dağıtım şirketlerinin tüketimden tahsil ettikleri BHAB (veya taşıma) bedeli ile sisteme yeni bağlanan abonelerden aldıkları 1 Adapazarı nda belediye hisseleri özel bir kuruluşa 2003 sonunda özel bir kuruluşa devredilmiştir. 3

4 bağlantı bedelleri ve proje onay bedeli dışında geliri bulunmamaktadır. Bununla beraber yeni abonelerden alınan bağlantı bedelleri ve gelir değil yükümlülük olmakla birlikte güvence bedelleri yatırım aşamasında nakit akışına önemli katkıda bulunmaktadır yılında başlamış olan ihale sürecinde uygulanan sistem ihaleye katılan firmaların inşa edecekleri şebeke kullanılarak nihai tüketicilere ulaştırılacak her metreküp doğal gaz için talep ettikleri hizmet bedelini teklif etmeleri ve en düşük teklifi veren firmanın ihaleyi kazanması şeklindedir. İhaleyi kazanan firma lisansın ilk sekiz yılı boyunca ihalede teklif ettiği fiyattan hizmet vermek zorundadır. Yapılan ihaleler sonucunda ortaya çıkan dağıtım bedelleri ihale öncesi dönemde dağıtıma başlamış şirketlerin (Başkengaz, İGDAŞ, İZGAZ, Bursagaz ve Esgaz) tarifelerine kıyasla çok düşüktür. Dağıtım ihalelerini almak için şirketler arasında yaşanan yoğun rekabet bazı ihalelerde sıfır dağıtım bedeli ve sıfır bağlantı bedeli oluşmasıyla, hatta bir ihalede (Edirne-Kırklareli-Tekirdağ) dağıtım hakkının satılmasıyla sonuçlanmıştır. İhalelerde oluşan aşırı rekabet çoğu dağıtım şirketinin tarifenin sabit olduğu ilk sekiz yıllık dönemde çok düşük kârlarla çalışmasına neden olmuştur. Yapılan ilk grup ihalelerin sekiz yıllık sabit tarife döneminin tamamlanmasıyla birlikte EPDK tarafından yeni tarife metodolojisi açıklanmıştır. Daha önce belirtildiği gibi ilk tarife döneminde şirketlerin gelirleri doğal gazın satış fiyatından bağımsız ihalede teklif edilen BHAB (veya taşıma) bedeli üzerinden oluşmaktaydı. Yeni tarife döneminde de şirketlerin gelirleri doğal gaz satış fiyatından bağımsız olarak belirlenmiştir. Buna ek olarak yeni tarife döneminde gelirler doğal gaz satış miktarından da bağımsız hale getirilmiştir. Yeni tarife metodolojisinde bağlantı harici gelirler firmaların öngörülen işletme giderlerine, düzenlenmiş varlık tabanı üzerinden EPDK tarafından belirlenmiş reel makul getiri oranıyla (%11,17) hesaplanan getirinin eklenmesiyle oluşmaktadır 2. Diğer bir deyişle verdikleri dağıtım hizmeti karşılığında dağıtım şirketlerine sabit bir gelir sağlanması öngörülmüş, doğal gaz ticaretinden ayrıca gelir öngörülmemiştir. Böylece şirketlerin ikinci tarife dönemindeki gelirleri ilk sekiz yıllık döneme kıyasla önemli oranda artış göstermiştir. İki tarife dönemi arasındaki önemli bir fark da ilk tarife döneminde BHAB dolar üzerinden belirlenmişken, ikinci tarife döneminde gelir tavanlarının TL üzerinden belirlenmiş olmasıdır sonuna dek uygulanacak olan yeni tarife metodolojisi şirket karlılıkları açısından olumlu bir gelişme olmakla birlikte bazı zayıf yönleri bulunmaktadır. Gelirlere baz oluşturan esas getiri varlık tabanı üzerinden sağlanmakta, varlık tabanı ise yatırımların tamamlanmasından sonra uzun dönemde önce sabitlenmeye sonra düşmeye başlamaktadır. Şirketlerin işletme giderleri üzerinden veya tahsilat riskini üstlendikleri doğal gazın satışı üzerinden ayrıca bir getiri öngörülmemiştir. Üçüncü tarife döneminde metodolojide bazı revizyonlar yapılması olasıdır. Doğal gaz dağıtım ihaleleri sonrasında Türkiye de doğal gaz şebekesi hızla yaygınlaşmış, döneminde BBS bazında toplam doğal gaz abonesi daire sayısı 7,0 milyon adetten 11,5 milyon adete ulaşmıştır 3. Eylül 2013 itibarıyla toplam abone sayısının %32 sini 2003 sonrası ihalesi yapılan yeni şebekelerdeki aboneler oluşturmaktadır. Abone BBS adedinin yaklaşık %85 i konutlardan oluşmaktadır. 2 Düzenlenmiş varlık tabanı şebekeye yapılan kümülatif yatırımlardan kümülatif bağlantı bedellerinin düşülmesiyle oluşmaktadır. 3 Rakamlar BBS (bağımsız birim sayısı) bazında verildiğinden adet olarak daire sayıları daha düşüktür. 200 metrekareye olan daireler 1 BBS olarak kabul edilip, sonraki her 100 metrekare için 1 BBS eklenmekte, özellikle büyük işyerleri BBS bazında adetleri yükseltmektedir. 4

5 Doğal Gaz Abone Sayılarının Gelişimi (bin BBS adet) Bireysel Isıtmalı Merkezi Isıtmalı Toplam Yapılardaki Daire Miktarı Yapılardaki Daire Miktarı Daire Ticari Ticari Miktarı Konutlar vb. Toplam Konutlar vb. Toplam Diğer Diğer 2013* Kaynak: Doğalgaz Dergisi *2013 rakamları Eylül itibarıyladır. Doğal gaz dağıtımı bölgesel tekel olarak tanımlandığından şirketleri birbirlerinin rakibi değildir. Bununla beraber doğal gaz dağıtım ihalelerinin Türkiye de enerji sektöründe söz sahibi olmak isteyen gruplar arasında bir yarışa dönüştüğü, doğal gaz dağıtımında belli başlı grupların ön plana çıktığı görülmektedir. 5

6 Bu doküman Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. nin uzman kadrosunca güvenilir olarak kabul edilen kaynaklardan elde edilen verilerle hazırlanmıştır. Notta yer alan görüşler ve öngörüler, not kapsamında belirtilen ve kullanılan yöntemler ile sektör temsilcileriyle yapılan görüşmelerle üretilen sonuçları yansıtmakta olup bu verilerin tamlığı ve doğruluğundan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş.'nin herhangi bir sorumluluğu bulunmamaktadı. Notta yer alan sonuçlar, görüşler, düşünceler ve öngörüler, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. tarafından açık ya da gizli olarak bir garanti ve beklenti oluşturmaz. Diğer bir ifadeyle; bu dokümanda yer alan tüm bilgi ve verileri kullanma ve uygulama sorumluluğu, doğrudan veya dolaylı olarak, bu rapora dayanarak yatırım kararı veren ya da finansman sağlayan kişilere ait olup, elde edilen sonuçtan dolayı üçüncü kişilerin doğrudan ya da dolaylı olarak uğradıkları zarardan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz. Bu döküman ileriye dönük tahminleri de kapsamaktadır. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş., bu tahminlere ulaşılamaması ya da Doküman daki bilgilerin tam ve doğru olmamasından sorumlu tutulamaz. Bu dokümanın tüm hakları saklıdır. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. nin izni olmadan raporun içeriği herhangi bir şekilde basılamaz, çoğaltılamaz, fotokopi veya teksir edilemez, dağıtılamaz. 6