BATTALNAMENİN TÜRK DESTANLARI ARASINDAKİ YERİ *

Transkript

1 BATTALNAMENİN TÜRK DESTANLARI ARASINDAKİ YERİ * Yrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI ** Dünya edebiyatlarının olduğu gibi, Türk Edebiyatının da ilk örnekleri destanlardır. Destanlar, ortaya çıktıkları dönemde halk değerleri içerisinde önemli yere sahip; yiğitlik, mertlik gibi meziyetleri öne çıkararak, özellikle milletlerin tarihlerindeki bazı dönemlerinde hasımlarla yapılan mücadelelerde, halkın bir biri ile ve vatanları ile kenetlenmelerine hizmet ederler. Destanlar, çeşitli konularda yaratılış hikâyeleri yanında, milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış bir kahramanın, ya da tarih olayının millet duygu ve düşüncesinde, ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiş, uzun manzum hikâyeleridir. Destanların konuları çoğunlukla tarihî gerçeklere dayandığı için geçmiş zaman içinde gerçekleşmiş olaylar, yaşamış kahramanlar ve mekânlar hakkındaki bilgileri, hiç değilse ana hatlarıyla, öğrenmemizi sağlamaktadırlar. Destanlar, tarihin bir şey söylemediği dönemlere, tarihsel dönemlerin ışık tutan yegâne kaynaklarıdır. Bir milletin ortak mücadelesini ortak değerler bütünlüğü içinde yorumladığı ve toplumun geçmişini temsil ettiği için millidir. Türk kültür tarihinde olaylar zincirinin her biri bir destan oluşturduğu için pek çok destanımız bulunmaktadır. Bunlardan en önemlilerinden biri de Battal Gazi destanıdır. Anadolu da teşekkül etmiş ilk Türk destanı olan ve Anadolu da oluşmuş destan zincirinin ilk halkası konumunda görülen Battal Gazi Destanı, Türk duygu, düşünce ve hayal gücüyle şekillendiği için İslami dönem millî destanlarımızın başında yer almaktadır. Battal Gazi Destanının eski Türk destanlarından farkı, tarihi kimlik ve kişiliğinin çok belirgin olmasından kaynaklanmaktadır. Battalnâme nin Türk destanları arasındaki yerine baktığımızda Yaratılış Destanı ve eski Türk destanlarından Saka Türklerinin Alp Er Tunga Destanı; Hun Oğuz Destanları ndan Oğuz Kağan ve Atila Destanı; Göktürk destanlarından Gökbörü ve Ergenekon Destanı; Dokuz Oğuz ve On Uygur destanlarından Türeyiş ve Göç Destanları; Altay destanlarından Maaday- Kara, Alpamış Destanları; Başkurt destanlarından Ural Batur Destanı; Hakas destanlarından Altın Arı Destanı gibi destanlar İslamiyetin kabulünden önce Türk halkaları arasında oluşmuş destanlar olduğundan hiçbirinde İslami unsur olmayışı, Şamanizm kültürünün baskın oluşu ile Battalname lerden tamamen ayrı bir durum sergilerken sadece kahramanlık ve cengaverlik konularında ortaklık gösterirler. İslamiyet in kabulünden sonraki destanlardan Oğuz Kağan Destanı, Manas Destanı ise İslami motiflerle yüklü oluşu nedeniyle ortak tavır sergilemektedirler. Battal Gazi Destanı ndan sonra oluşan Danişment Gazi Destanı, Satuk Buğra Han Destanı, Köroğlu Destanı, Cengizhan Destanı gibi destanlarsa olay örgüleri, taşıdıkları İslami motifler ve halk kültürü ögeleriyle önemli benzerlik sergilemektedirler. Battalname ya da Seyyid Battal Gazi Destanı, peygamber soyundan geldiğine inanılan Seyyid Battal Gazi nin Müslümanlığı yaymak amacı ile yapmış olduğu ve zaman zaman olağanüstü boyutlara varan savaşlarını anlatmaktadır. Anadolu'nun sınır bölgelerinde Müslümanların Bizanslılarla yaptıkları savaşlar neticesinde doğan Battal Gazi Destanı, edebî bir ürün olmakla beraber Türk kültür tarihinin halk belleğindeki aynasıdır. * Seyyid Battal Gazi Sempozyumu, 8-9Aralık 2017, Malatya ** zileli.yardimci@gmail.com

2 Kitab-ı Battal Gâzi, Menâkıb-ı Gazavât-ı Seyyid Battal Gâzi, Hikâyet-i Seyyid Battal Gâzi, Seyyid Battal Gâzi Menkıbeleri, gibi adlarla da bilinen Battal Gazi Destanının Türkler tarafından çok sevilmesinin nedeni, Battal Gazi nin İslâmiyet in ve Türklüğün yayılması uğruna büyük kahramanlıklar göstermesi ve kahramanlığın mekânının Anadolu olmasıdır. Destan kişileri hem tarihsel hem de destansı nitelikler taşıdığı için Battal Gazi'nin tarihsel kaynaklarda bulunan kişiliği ile destandaki kişiliği birbirinden farklıdır. Battalnamelerde olayların merkezi Malatya çevresidir. Kimi kaynaklara göre Battal Gazi, Malatya'da doğmuştur. Doğduğu ve yaşadığı evin yeri halen mevcuttur. Yıkıntı halinde korunmaktadır. Uzun yıllar halka yemek dağıtılan hayrat yeri olarak kullanılmıştır. Evliya Çelebi seyehatnamesinde de bahsedilmektedir. Bu destan, Emevilerin sekizinci yüzyılda Bizans'la yaptıkları savaşlarda şöhret kazanmış, kimi kaynaklara göre Arap asıllı Abdullah, kimi kaynaklara göre de Seyit Battal Gazi adlı bir Türk kumandanının adı etrafında gelişen ve menkıbelerden oluşan bir destandır. Telif ya da tercüme tarihinin yüzyıllar arası olduğu sanılan destanın oluştuğu saha, Danişmentliler sahası, ana tema ise Bizanslılarla olan savaşlardır. Türkler Anadolu'yu vatan yaptıktan sonra bu coğrafyada üç tane önemli destan vücuda getirmişlerdir. İslami dönem Türk destanlarınını Anadolu coğrafyasındaki son örneği olan ve Türk kültür abideleri içerisinde yer alan bu eserler; Battal Gazi Destanı, (Battalname), Dânişmend Gazi Destanı (Danişmendname) ile Sarı Saltuk Dede'nin yaşamını ve savaşlarını anlatan, (Saltukname) dir. Battal Gazi'nin adı etrafında daha ilk kaynaklardan itibaren oluşan menkıbevi rivayetlere Taberî'nin Farsça ve Türkçe tercümelerinde İbn-i Arabî'de, Karamânî'de rastlamak mümkündür. Bu kaynaklara göre O, Arap asıllı olmayan bir azatlı köle idi. Babasının adı Amr'dı. Antakya ya da Şamlı olduğu ileri sürülmektedir. Osmanlı tarihinde de tarihi olmaktan ziyade efsanevi kişiliği ile görülür. İslâm dini uğruna savaşması ise destana ideolojik bir kimlik kazandırmıştır. Bu ideolojik kimliğin yanı sıra; Battal Gazi Destanı nda; peygamberlikten 200 yıl sonra Malatya da Cafer adlı bir yiğidin doğacağı, kiliseleri yıkıp yerine mescitler ve medreseler yapacağına dair yapılan gönderge ile haberleşmeyi sağlayan Cebrail; Anlatıda, Battal Gazi nin savaş meydanlarında attığı naranın Hz. İsrafil in kıyamet gününde üfleyeceği sûra benzetilmesiyle İsrafil; Destanın başından sonuna kadar tüm işlerde adının geçmesiyle Hz. Muhammed; Çeşitli nedenlere haklarında menkıbelere yer verilen Hz. Adem, Hz. Davut, Hz. İshak, Hz. İsa, Hz. Musa, Hz. İlyas, Hz. Yunus, Hz. Süleyman ve Hz. Yusuf un yanı sıra, sık sık dile getirilen dört halife ve sahabelerden söz edilmesi destana kutsal bir kimlik kazandırmıştır. Ayrıca; Amr, Zaloğlu Rüstem, Hatem-i Tai, Aristo, Zülkarneyn ve Nemrut gibi şahıslara yer verilmesi yine bazı olayların Dede Korkut anlatılarında geçen bazı motifleri anıştırdığını göstermesi destanın ufkunu genişletmiştir. Türk gazi tipinin mükemmel bir örneğini aksettiren Battal Gazi, gerek kahramanlığı gerekse evliya karakteriyle Anadolu insanı üzerinde son derece etkili olmuştur. Bu yüzden de Battalnâme Anadolu halkı arasında asırlarca sözlü olarak yaşamıştır. Osmanlı döneminde yazıya geçen bu menkıbevî metinler, Müslüman Türklerin maddî ve manevî fetihlerini konu edinmesinden ve sade dille kaleme alınmasından dolayı, devletin en uzak köylerinden en büyük kentlerine kadar her muhitinde ilgi görmüş, ayrıca Anadolu dışında yaşayan Türk toplulukları arasında da sevilmiş ve okunmuştur. Destanlar adeta milletlerin masallaştırdıkları tarihleri olup, yaşanan sosyal olayların bıraktığı izler zaman içerisinde, halkın hayal gücü ile yoğrula yoğrula şekillenmiştir.

3 Elde bulunan ilk Battalnâme mensur bir eserdir. Bu eser Zelhimme'nin bir tercümesi olmamakla birlikte onun ya da ortaçağ Arap nesrinin etkisi altında Danişmentliler'in hakim olduğu Malatya civarında yazılmıştır. Eserin üslûp ve tekniğinin Anadolu'nun ilk fetih devirlerinde ortaya çıkan Dede Korkut kitabında tipik örneği bulunan yarı manzum, yarı mensur Türk destanlarına hiç benzememesi, Arap nesri tercümelerini andırması, eserde Hindistan, Mağrib seferleri ile cin, sihirbaz, cadı, Kaf Dağı, dev ve kahraman atı Aşkâr'ın karıştığı gizemli maceralar İran etkisini sezdirmektedir. Destanın bu durumu Anadolu masallarının çeşitlenmesine de neden olmuştur. O, Devler ve cadılarla savaşır; okuduğu dualarla büyüleri bozar; ateşte yanmaz; göz açıp kapayıncaya kadar uzun mesafeler aşar; Hızır'la yoldaştır, sıkışık zamanlarda ondan yardım görür. Kâfirleri İslâm'a davet eder, davetini kabul etmeyenleri öldürür. Her savaşın sonunda elde ettiği malı mülkü din uğruna savaşan yiğitlere dağıtır. Malatya Emiri Ömer (Ölm. 863) Battal Gazi ye çağdaş olarak gösterilir. Battal Gazi Ömer in kızıyla evlenir. Bu yolla kurulan akrabalık, eserin, iki kahramanının adı etrafında oluşmasına neden olur. Battal Gazi'yi bu şekilde tanıtan iki büyük eser vardır. Bunlar Arapça Zelhimme ve Türkçe Battalname'dir. Battal Gazi hakkında bugüne ulaşabilmiş kaynaklar sadece mesnevi tarzı yazılmış, birbirini hem destekleyen hem de çelişen olgular içeren destanlar ve halkın hafızasında kalmış olan bilgilerdir. Destan metni zaman ve mekân bakımından değişikliğe uğrasa da toplum hayatında yaşananlara ait izleri hep muhafaza etmiştir. Destan kişileri hem tarihsel hem de destansı nitelikler taşıdığı için Battal Gazi'nin tarihsel kaynaklarda bulunan kişiliği ile destandaki kişiliği birbirinden farklıdır. Battal Gazi'nin tarihi-efsanevi kişiliği, sanatkârların kişisel katkılarıyla ve bir çok değişik motiflerin hikâyeye girmesiyle destan kahramanı haline dönüşmüştür. Destanın nesir yazmalarında kısa cümlelerin tercih edilişi, kısa cümlelerin anlatımda akıcılık ve kolaylığı sağlayışı, Eserin halk için yazılışı, dilinin sadeliği, içerisinde geçen Arapça ve Farsça sözcüklerin Türk halkının yabancı olmadığı sözler oluşu, Battal Gazi Destanı nın Anadolu dışında yaşayan Türk toplulukları arasında ve Balkanlarda Türkçe konuşan hemen herkes tarafından tarih boyunca bilinmesi, sevilmesi, okunması ve yaygınlaşması dilinin sadeliğinden kaynaklanmaktadır. Bu özellikleriyle diğer destanlar arasında özel bir yere sahiptir. Battalname için, Babasının Arap Emiri, annesinin ise Bizans asilzadesi olan digenes akrites'in. hayatını konu alan adı "iki genli uç beyi" anlamına gelen digenes akrites adlı bizans destanı ve Zü l-himme ya da Delhemma adı ile bilinen bir Arap kahramanının serüvenlerini anlatan bir destanın tercüme edilerek Anadolu coğrafyasına uyarlanmış biçimindeki söylentiler tamamen yanlıştır. Konu; aynı olayların üç farklı millet tarafından kendi duygu, düşünce ve yaşam tarzlarına bağlı olarak işlenmiş farklı eserler olmasından başka bir şey değildir. Tarihî süreçte, Türklerin, Ermeni, Arap ve Rumlarla daha çok din ve toprak edinme eksenli ilişkileri olmuştur. Bu ilişkiler her toplumun kendi bünyesinde kahramanlık ağırlıklı anlatı türlerini oluşturmuştur. Benzer tarihî arka plana sahip Ermeni ve Bizans destanlarındaki kahraman kalıplarının doğmasına ve kendi içlerinde halk kahramanları yetişmesine neden olmuştur. Bağdat'taki Halife ile Bizans Kayseri iki ayrı dünya görüşünün gücünü simgeledikleri için Battal Gazi Destanı nda iki dünya görüşünün çarpışması ön plandadır. Destani halk hikâyeleri genellikle manzum olmakla beraber, l2.yüzyılda kaleme alındığı sanılan en eski Battalname içinde manzum parçalar da bulunduran mensur bir eserdir.

4 Bu eserden tahminen 600 yıl sonra 17. yüzyılda Darendeli Bakaî tarafından manzum olarak kaleme alınan Battalname ise en tanınmışları olup 6600 beyittir. Hem sözlü hem de yazılı gelenekte 19. yüzyıl sonlarına kadar çok canlı bir şekilde yaşaya gelen Seyid Battal Gazi Destanının bu gün bile sözlü gelenekte yaşadığı görülmektedir. Battal Gazi ve destanı da bu bağlamda yani Anadolu nun Türkleştirilmesi ve Müslümanlaştırılması döneminde Bizanslılarla yapılan mücadelelerin ortaya çıkardığı kahraman ve bu kahramanın yiğitliğini anlatan hikâyedir. Türk destanlarından Kırgız Türkleri arasında yaşayan Manas destanı dışında bütünüyle günümüze gelebilen örnek bulunmamaktadır. Diğer Türk destanları çeşitli kaynaklarda özet, epizot, hatıra, kısaltılmış seçme metinler halinde bulunmaktadır. Battal Gazi destanı bu yönüylede ilk örnektir. Güç, kuvvet, binicilik ve savaşcılık yanında verdiği sözde durma, acizlere hoşgörü ile yaklaşma, düşkünlere yardımcı olma Türk destanlarında dile getirilen ortak değer ve kabullerdir. Bu kabullerin en net ve açık biçimde Battal Gazi destanında görülmesi nedeniyle Türk destanları içinde geleneği en iyi yansıtan ve bir bütün olarak elde bulunan en önemli destan özelliğindedir. Türk kültür tarihi içinde önemli bir yer tutan ve tarihi temeller üzerine kurulan Anadolu Türklerinin bu destanı, şahıs olarak Türk halk şiirinde de geniş bir biçimde yer almıştır. Bunun ilginç örneklerinden biri: Kalktı Malatya dan huruç eyledi Bin Hüseyin-i Gazi Seyyid Battal Ben atamınkanınalırım dedi Bin Hüseyin-i Gazi Seyyid Battal biçimindeki Âşık Hüseyin in deyişidir. Battalname nin diğer destanlardan farkı ve önemi ise: a. Anadolu da oluşmuş destan zincirinin ilk halkası olması, b. Türk kültür tarihinin halk belleğindeki aynası olması, c. Kahramanın İslâm dini uğruna savaşması ve destana ideolojik bir kimlik kazandırması, d. Bir Türk kumandanının adı etrafında gelişen ve menkıbelerden oluşan bir destan olması, e. Olayların mekânının Anadolu olması, f. Destanın, sade bir dille kaleme alınmasından dolayı, her kesimce ilgi görmesi, g. Üslûp ve tekniğinin Anadolu'nun ilk fetih devirlerinde ortaya çıkan Dede Korkut kitabında tipik örneği bulunan yarı manzum, yarı mensur Türk destanlarına hiç benzememesi, h. Masal motifleriyle yüklü bulunduğu için Anadolu masallarının çeşitlenmesine neden olması, i. halkın birbiri ile ve vatanları ile kenetlenmelerine hizmet etmesi, j. Dânişmend Gazi Destanı (Danişmendname) ve Satuk Buğra Han Destanı (Saltukname) ye kaynaklık etmesi biçiminde belirlenebilir.

5 KAYNAKÇA Müjgan Cunbur, Battal Gazi yle İlgili İki Eski Kaynak ve Birkaç beyit, İnönü Üniversitesi II. Battal Gazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu, Ekim 1987 Hasan Köksal, Battalnamelerde Tip ve Motif Yapısı,Ankara, 1984 İsmail Ali Sarar, Seyit Battal Gazi ve Anadolu da Yüzyıllardır Süre Gelen Battal Gazi Gelenekleri ve Görenekleri, I. Battal Gazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu Malatya, 1986 Yağmur Say, Türk İslam Tarihinde ve Geleneğinde Seyit Battal Gazi ve Battalname, Eskişehir, 2009