Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 70, Mayıs 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 70, Mayıs 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Ahmet YILDIZTAŞ Burch Universitesi, Türk Dilim ve Edebiyati a.yildiztas@hotmail.com Ayşe DİNÇ Assist. Prof. Dr. International Burch University ayse.dinc@ibu.edu.ba KAZAK EDEBİYATI NIN ÖNDE GELEN ŞAHSİYETİ ABAY (İBRAHİM) KUNANBAYEV ( ) Öz Bu makalede yılları arasında yaşamış olan Kazak Edebiyatı nın kurucularından sayılan Kazakların büyük şairi ve mütefekkiri Abay'ın, hayatı ve yaşadığı dönem geniş çerçevede ele alınmıştır. Yine bu çalışmada o dönemde yaşayan Kazak Halkı nın açlık ve hastalıklar gibi büyük sıkıntılara maruz kaldıkları, zulüm ve işkence gördükleri dile getirilmiştir. Yaşanan bu hadiseler Kazak Halkı nı etkilediği gibi Abay ı da çok derinden etkilemiştir. Başta Abay olmak üzere birçok Kazak aydını, yok olmanın eşiğine getirilmiş bu milleti yeniden yeşertmeyi başarmışlardır. Makalede ayrıca Abay ın edebi şahsiyeti ve bu edebi şahsiyetinin oluşmasında etkili olan kişiler üzerinde de durulmuştur. Abay ı en çok etkileyen şahsiyetlerin başında Kazakistan da sürgün hayatı yaşayan Rus demokratlar, E.P. Mihaelis ve S.S. Gross gibi aydınlar gelmektedir. Makalede son olarak Abay ın manzum ve mensur eserleri üzerinde durulmuştur. Abay, için hayattaki en önemli mesele insan ve insanın en güzel şekilde yetiştirilmesi meselesidir. Bu sebeple Abay ın eserlerinin temel konusu insandır. İnsan Anahtar kelimeler: Abay, Kazak Halkı, Kazak Edebiyatı, Kazak Milleti,

2 THE LEADING CHARACTER OF THE KAZAK LITERATURE ABAY (IBRAHIM) KUNANBAYEV ( ) Abstract In this article, Abay s, who were counted among the founders of the Kazak literature that lived between , life and the period in which he lived is approached in a wide frame. In this study, it is also stated that the Kazakh people living at that time were persecuted and tortured, and exposed to great difficulties such as hunger and diseases. Abay was deeply influenced by these events as well as the Kazakh people. Many Kazakh intellectuals, especially Abay, have succeeded in reviving this nation who were brought to the brink of destruction. In addition, in the article, Abay's literary personality and those who are influential in the formation of this literary figure are also emphasized. E.P. Mihaelis and S.S. Gross, the Russian democrats living in exile in Kazakhstan, were among the most influential characters in the life of Abay. Finally, in the article, Abay's poetical and prosaic works are emphasized. The most important issue for Abay was the human and the education of people in the most beautiful way. For this reason, the basic theme of Abay's works is human. Keywords: Abay, Kazakh people, Kazak literature, Kazak nation, Human Giriş Abay Kunanbayev in ( ) yaşadığı dönem, Kazak topraklarının Çarlık Rusya sının idaresi altına alınma sürecinin tamamlanması ile Çarlık Rusya sının çöküşünün hızlandığı zaman dilimlerini kapsar. Çarlık Rusya sının Kazak topraklarını idaresine geçirme süreci, on dokuzuncu yüzyılın otuzlu yıllarında başlayıp yirminci yüzyılın ortalarında tamamlanmıştır (Aldajumanov, 1994: ). Kazak topraklarının Rusya nın egemenliğine geçmesiyle ilgili farklı görüşler dile getirilmektedir. Bazı tarihçilere göre Kazak boyları arasındaki iç çatışmalardan bunalan veya kendi bölgesinin topraklarının, başka bir Kazak boyunun egemenliğine girmesini istemeyen hanlar, kendi isteğiyle topraklarının yönetimini Ruslara vermiştir. Böylece Kazak topraklarının bir kısmı savaş olmaksızın Rus yönetimine geçmiştir. Geriye kalan Kazak bölgeleri ise on dokuzuncu yüzyılın sonlarından yirminci yüzyılın başlarına kadar kısa bir süre içinde savaşlarla Rusların idaresine geçmiştir. Bazı tarihçiler ise önceki tarihçilerin ileri sürdükleri düşüncelerin gerçek olmadığını söylemektedirler. Onlara göre Kazak toprakları, I. Petro döneminde başlayan bilinçli ve istikrarlı sömürme politikası neticesinde, çoğunlukla askerî kuvvetlerin desteğiyle yani zorla Ruslar tarafından işgal edilmiştir. Her iki grup tarihçi de Kazakların Rusya ya dahil olması sürecini Abilhayır Han ile Rus Çariçesi Annaİvanovna arasında 19 Şubat 1731 yılında imzalanan anlaşmayla başlatırlar (Aldajumanov, 1994: ). Bu dönemde, Kazak Türklerinin yaşam tarzları değişmeye başlamış, eski geleneklerinin yerini yeni âdetler almış, yerleşik hayata geçiş süreçleri hızlanmış, hayvancılıkla geçimin yerini ticaret almaya başlamıştır. Bu dönemde yine Rus kültürüne ve onun aracılığıyla Batı kültürüne ait değerler Kazak kültürüne girmeye başlamış, eğitim de çağdaşlaşmıştır. Kazak toprakları bu dönemde bölgelere ayrılmıştır. Kazak bölgesinin yerel yöneticileri sadece görünüşte seçilmektey-

3 diler. Gerçekte olan ise her bir bölgenin, oraya hakim olan boy beylerinin yönetici olması ve Çarlık hükümetinin ise beyleri onaylamasından ibarettir. Ruslar, Kazakistan ı Kazak toplumundaki boy tasnifine ve ata jolı denilen töreye dayalı geleneksel sosyal yapı çerçevesinde idare etmişlerdir. Bu dönemde Çarlık Rusya nın Rusları Kazakistan topraklarına göçe teşvik etmesi de bir başka sosyal ve siyasi karmaşıklığa sebep olmuştur. Rusya nın iç bölgelerinden başlayan göç dalgasıyla yoksul Rus çiftçileri, önce Kazakistan sınırlarına yakın yerlere daha sonra da Kazakistan topraklarının verimli bölgelerine yerleştirmeye başlamıştır. Bu durum hem Kazak halkının yoksullaşmasına sebep olmuş hem de Kazaklarda göçmen konumundaki yoksul Rus çiftçilerin arasında çatışmaların patlak vermesine sebep olmuştur. Rus Çarlığı nın Kazak toprakları üzerinde uyguladığı diğer bir politika da, Çarlığ ın siyasî suçlu olarak gördüğü aydınları bu bölgeye sürgün etmesidir. Ancak bu siyasetin Kazak halkı için büsbütün kötü olduğu söylenemez. Nitekim Abay Kunanbayev in hayatının ele alındığı başlıkta incelendiği gibi, Çarlığ ın siyasî suçlu olarak gördüğü aydınlardan kimileri Kazakların aydınlanmasına dolaylı olarak da olsa olumlu katkılar sağlamışlardır. Bu durum Kazakistan daki eğitim anlayışının değişimiyle de yakından ilgilidir. On dokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar Kazakistan da geleneksel İslâmî eğitim anlayışı yaygın olmuş ve daha çok erkek çocukları medreselerde okutulmuştur. Rusların Kazak topraklarını ele geçirmesiyle birlikte kız çocuklarının Müslüman okullarındaki eğitime katılma oranları giderek artmıştır. Yirminci yüzyılın ilk yıllarında Kazakistan da okuma yazma oranında bir artış olduğunu gösteren hiçbir belirti bulunmamaktadır. Bu dönemde okul çağındaki her on çocuktan sadece biri okula daha doğrusu medreseye gidebilmekteydi. Üç ilâ dört yıl süren medrese eğitiminde İslâm dinine ilişkin bilgiler ve İslâm felsefesi ile birlikte astronomi, tarih, dilbilimi, tıp ve matematik okutulmaktaydı. Abay Kunanbayev, Sultan Mahmut Toraygırov, Magcan Cumabayev, Beyimbet Maylin gibi Kazak aydınları, ilk eğitimlerini bu tarz medreselerde almışlardır. Ancak bu dönemlerde dinî okulların, başka bir deyişle medreselerin çağın taleplerine cevap veremez duruma geldikleri ve bu okulların yeniden yapılandırılmasının elzem olduğu düşüncesi ortaya çıkmıştır. Ceditçilik yani yenilikçilik adıyla anılan bu hareket, çağdaş sistemle işleyen okulların kurulması gerekliliğini savunmaktaydı. Nitekim aydınların desteğiyle açılan bu tür okullarda aritmetik, coğrafya, biyoloji, tarih gibi çağdaş bilimlerin ders müfredatına alınmıştır. Bu düşünce ve anlayış yeni bir Kazak kültürünün doğuşuna zemin hazırlamıştır. Hayatının ele alınacağı bölümde de anlatılacağı gibi Abay ın bazı yetim çocukları bizzat bu türden yeni okullara kaydettirmiştir. Bu olay o dönemde yalnızca Abay ın değil daha pek çok sayıda Kazak aydının, modern eğitim anlayışını benimsediğini gösterir. Yaşadığı döneminin bu çalkantılı olayları, Abay la birlikte Kazak Halkı nı da etkisi altına almıştır. O dönemin Rus politikalarında, kazak kültürünün, örf ve adetlerinin, yok edilmesi amaçlandığı için Kazak Halkı çok büyük sıkıntılar, zulümler ve işkencelere maruz kalmıştır. Açlıkla ve hastalıklarla karşı karşıya kalan Kazaklar, büyük sıkıntılar yaşamışlardır. Halkın gıdaları yok edilirken, çeşitli nükleer denemelerle Semey halkı radyasyona maruz bırakılmıştır. Bütün bu işkencelere ve özgürlük ihlallerine rağmen başta Abay olmak üzere birçok Kazak aydını, yok olmanın eşiğine getirilmiş bir halkı, tarih sahnesinde yeniden yeşertmeyi başarmışlardır. İdealist bir düşünür olan Abay, özgürlükleri elinden alınmış Kazak Halkı nın özgürlüklerinin yeniden kazanılması üzerinde çok durmuştur. Abay ın çıkarmaları ve Kara Sözder i incelendiğinde, Onun bu isteğinin yazıya döküldüğü görülecektir. Kara Sözder de anlatılan olaylar, hikmetli nasihatler yetiştirilecek nesiller için çok önemli bir yol haritası olacaktır. 467

4 2. Abay ın Hayatı 2.1. Doğumu Modern Kazak edebiyatının kurucusu, şair, felsefeci olan Abay Kunanbayev 10 Ağustos 1845 yılında Kazakistan ın Semey ilinin Şıngıs Köyünde doğmuştur. Abay ın büyük dedesinin adının Irgızbay, dedesinin isminin Öskenbay ve babasının adının Kunanbay olduğu belirtilmektedir. Dönemin Kazak toplumunda erkekler, çok eşli evlilik yapmaktaydılar. Abay, Kunanbay ın ikinci eşi Ulcan dan doğan üç erkek çocuğun en büyüğüdür (Auelbekova, 2003:63-67). Abay ın annesi Kazakların Boşan boyundan soylu bir aile olan Bertisler dendir. Abay ın asıl adı İbrahim dir. Annesi onu çocukluğunda severken Kazak Türkçesi nde derin düşünceli, temkinli anlamlarına gelen abay diye sevdiği için Abay da bu ismi mahlas olarak kullanmaya başlamıştır. Abay, Orta Cüz Kazakları'ndan Argın Boyu nuntobıktı koluna mensuptur (DİA, 2003: 373) Çocukluk Hayatı Abay ın çocukluğu 19. yüzyılın ortalarına rastlar. Bu yıllar Kazakistan da Rus sömürgecilerinin iyice yerleştiği eski ile yeninin mücadelesinin başladığı devirdir (Askar, 2003: 139). Abay ın babası Kunanbay da devrin en güçlü zenginlerinden biridir. Abay ın hayatını her yönüyle detaylı bir şekilde inceleyen Muhtar Avez e göre Kunanbay, halkın içinden çıkan hanlardan biridir. Akıllı ve becerikli bir kişi olan Kunanbay ın atası Irgızbay da çok zengin ve güçlü biridir. Sert ve disiplini bir baba olan Kunanbay, diğer çocuklara göre farklı gördüğü Abay a ayrı bir önem verir. Abay ın karakterinin oluşmasında annesi ve babasının çok büyük etkisi olmuştur. Abay, Sert ve feodal olan babasından otoriteyi ve yöneticiliği, yumuşak ve sevecen huylu annesinden de sanatkârlığı almıştır Evlilik Hayatı Abay, Erkejan Hanımla evlidir. Abay ın büyük oğlu Abiş, Petersburg daki Topçu Yüksekokulu nu bitirdikten kısa bir süre sonra genç yaşta, akciğer kanserinden ölmüştür. Abay ın arzuladığı gibi sistemli bir eğitim alan ve halkına hem bilim hem de kültür alanında hizmet edeceği beklenen Abiş in ölümü Abay ı oldukça çok üzmüştür. Hele abisi gibi sistemli bir eğitim almamış olsa da babası gibi kendini geliştirmiş bilgili ve kültürlü bir genç olan küçük oğlu Magaviya nın da abisi gibi akciğer kanserinden vefat etmesi Abay ı tam anlamıyla yıpratmıştır. Bu üzücü olaylar karşısında Abay, metanetini korumuş ve Darmen, Kakitay gibi Kazak çocukları başta olmak üzere pek çok genç Kazak insanının eğitim almasına ön ayak olmuştur Eğitim Hayatı Abay, ilk eğitimini babası Kunanbay dan almıştır. Babası Abay ı on yaşına geldiğinde Semey şehrindeki Ahmet Rıza Medresesi ne göndermiştir. O dönemdeki bütün medreseler gibi, bu medrese de sadece dini eğitim veriliyordu. Abay, medresede Arapça ve Farsça olarak verilen dini dersleri çok kolay bir şekilde öğrenip, boş vakitlerini kitap okumaya ve kendi kendine araştırma yapmaya harcar. Abay, medrese eğitimi dışında Arapça, Farsça ve Çağatay dillerinde yazılmış olan Nizami, Sadi, Hafız, Nevayi, Fuzuli gibi klasik şairlerinin eserlerini de bu süre zarfında okumuş; şarkın masal, destan, kıssa gibi edebi hazinelerinden de istifade etmiştir. Abay, medresenin son yılında dini dersleri okumakla yetinmeyip, Semey'deki "Prihodskaya Şkola" adlı Rus mektebine devam ederek üç ay kadar Rusça da okur. Bu, Abay'ın sonraki yıllarda Rusça yı kendi kendine öğrenmesine de temel teşkil edecektir. Babası Kunanbay, Abay ın yaşıtlarına göre farklı bir çocuk olduğunu düşündüğü için Onu kendi yanına aldı ve kadılık işlerinde çalıştırmaya başladı. Önceleri babasının bazı küçük işlerini ya-

5 pan Abay, daha sonra babasıyla büyük toplantılara, davalara katıldı. Böylece yaşı küçük olmasına rağmen çabuk olgunlaştı. Gençliğinden beri şiire, hikâyeye ilgi duyan Abay, ninesi Zere ile annesi Ulcan'ın ağzından halk masallarını ve efsanelerini dinleyerek büyümüştür. Abay, 1860'lı yıllarda az da olsa, öğrenmiş olduğu Rusça'yı daha da ilerletir ve Rusça kitaplarını okumaya başlar. Abay, kış aylarında Semey Kütüphanesi ne bizzat kendisi gider kitapları alır ve uzun süre kütüphanede kalıp bu kitapları okur. Abay, Rus edebiyatına ait eserleri, içtimai ve siyasi hayatla ilgili diğer eserleri okur ve öğrendiği bilgilerle Kazak halkını aydınlatmaya çalışır. Kazak halkı için faydalı gördüğü kitapları da Kazak diline çevirir Abay ın Aile Şeceresi Kişik Aytek Olcay Aydos Candos 469 Kaydos Irgızbay Öskanbay Kunanbay Abay(İbrahim) 2.6. Abay ı Etkileyen Şahsiyetler Abay ın eğitimci, filozof, demokrat ve olgun fikirli bir insan olarak yetişmesinde Kazakistan da sürgünde yaşayan Rus demokratlarla tanışıp dost olmasının rolü büyüktür. Çermişkeviski ile Dobrolyubov un izinden giden E.P. Mihaelis ile S.S. Gross bu aydınlardan en önemli olanlarıdır. Abay, sözü edilen aydınların sohbetlerine katılmak suretiyle Rus kültürüne ilişkin bilgisini derinleştirdiği gibi, Rusça tercümeleri sayesinde Goethe, Bayron, Spencer ve Darwin gibi Batı dünyasının bilim adamları ile filozoflarının düşüncelerinden de haberdar olabilmiştir. Bir başka deyişle Abay, Rusça kitaplar aracılığıyla yalnızca Rus düşüncesiyle tanışmakla kalmamış aynı

6 zamanda Batıyı, batının eğitimini, kültürünü, düşüncesini ve edebiyatını da tanımıştır. Abay ın Sokrates, Platon, Aristoteles gibi klasik filozoflar kadar Descartes, Spinoza gibi modern dönem filozoflarından da etkilendiği söylenebilir (Avezov,1969: 141). Abay, Rus edebiyatını okuyup öğrenmesini sağlayan E. P. Mihaels ın yanında A. Puşkin, L. N. Tolstoy, M. Y. Lernmetov, M. A. Krılov, M. E. Saltıkov-Şerdin gibi edebiyatçılardan ve eserlerinden de çok etkilenmiştir. Bunlardan Puşkin in Yevgeni Onegin adlı manzum eserini Kazakçaya çevirerek, Tatyana nın Evgeni ye yazdığı mektubun bütün Kazak bozkırına yayılmasını sağladı (Askar, 2003: 140) Abay ın Vefatı Ölümsüz eserleriyle Kazak halkının bilgili, medenî, özgür düşünceli, felsefe ve bilimle ilgilenen bir aydın, eserleri halk tarafından sevilen bir şair ve düşünür olan Abay, elli dokuz yaşında 23 Haziran 1904 senesinde Şıngıstav ın Balaşakapak yaylasında vefat etmiş ve Kazak tarihindeki saygın yerini almıştır. Ciydebay a defin edilmiştir. 3. Abay ın Edebi Şahsiyeti Soylu ve güçlü bir aileden gelen Abay, kendini her yönden iyi yetiştirmeye çalışmış; sadece Kazak kültürüyle değil Türk, Arap ve Fars gibi farklı Müslüman kültürleriyle yakından ilgilenmiş, bununla birlikte Rus kültürünü de öğrenmeye büyük gayret göstermiştir. Abay, Kazak Türk Edebiyatı'nın 19.yüzyıldaki en büyük şairlerindendir. Ayrıca Kazak yazılı Türk Edebiyatı nın da ilk temsilcisidir. Abay, Kazak Türkleri nin ilerlemesinde, çağdaş dünyaya tanıtılmasında büyük emek harcamış bir düşünür ve devlet adamıdır. Abay, çocukluğunda şiir yazmaya başlamış hatta 1855 yılında (10 yaşındayken) Deve Kovanılı adıyla bir şiir yazmıştır. Okul sıralarında, Doğunun büyük şairleri Firdevsi yi, Nizami yi, Nevai yi ve Fuzuli'yi tanımıştır. Bu şahsiyetler, Abay'ın şiir yazmasında etkili olmuşlardır. Abay ın İlk şiirlerinde Arapça ve Fars şairlerinin etkisi görülür. Abay, kendi şiirlerini gençlik döneminden daha çok, yöneticilik yaptığı dönemde yazmıştır. Bu dönemde gördüğü olumsuzlukları, şiirlerinde dile getirmiştir. Abay, büyük bir realist şairdir. Geleneksel Kazak-Türk şiirinin dar çerçevesini genişleterek şiire çeşitli yenilikler getirmiştir. Abay, Kazak Türkleri nin gerçekte yaşanmış olan hayatlarını şiirlerinde yansıtmıştır. Abay, şiirlerinde aşk, tabiat, birlik, bilgi, bilim, kadın, adalet, yalan, dedikodu, bölünmüşlük, sevgi, barış, ölüm, insanlar arasındaki ve boylar arasındaki mücadeleler, toprak ve su kavgaları gibi temaları işlemiştir. Şiirlerine ve nesirlerine baktığımızda Abay ın, Kazak Türk Tarihi ve edebiyatı için ne kadar uğraş verdiği görülecektir. Doğu ve batı kaynaklarından yararlanan Abay, bu kaynaklardaki zenginlikleri Kazak-Türk kültürüne aktarmıştır. Abay, Kazak edebiyatına yeni ve gür bir ses getirmiştir Abay ın Eserleri Abay Kunanbayev in yılları arasında yazdığı şiirleri veya nesir yazılarından hiçbiri kendisi hayatta iken basılmamıştır. Abay, vefat ettikten sonra akrabaları ve çocukları şairin mirasını toplayıp yayına hazırlanması gereğini duymuşlardır. Bir Kazak aydını olan Alihan Bokeihanov un desteğiyle Abay araştırmacıları olan Kakıtai ve Turagul 1905 yılında Abay ın şiirlerini ve nesirlerini toplayıp düzenleyip bir araya getirmişlerdir (Muhametkanulu, 1994: 11-12). Bu araştırmacıların derlemeleri ilk kez 1909 yılında Petersburg şehrinde Kazak Şairi İbrahim Kunanbayev in Eseri başlığı altında yayınlanmıştır (Garifolla, 2004: 15). Daha sonraki baskılarda Abay ın şiirleri ve nesir yazıları ayrı olarak basılmaya başlanmıştır. Onun şiirleri Eskendir,

7 Masgut, Azim adlı siir kitaplarında toplanmıştır. Kırk beş adet nesir yazısı ise Kara Sözder adıyla yayınlamıştır. Abay, gerçek manada "şiir" denilecek şairane şiirlerini 1882 yılından itibaren yazmaya başlar. Bu tarihte yazılan "Kansonarda bürkitşi şıgadı anga"(yeni karda kartal çıkar ava), (Abay, 1986: I. C., 18) ve Lermontov'dan çevirdiği "Borodino"(Abay, 1986: II. C., 10) şiirleri, Abay'ın şairliğini en güzel şekilde ortaya koyan şiirlerdir. 1880'li yıllardan sonra Abay, şiire daha da önem vermiş çok güzel şiirler kaleme almıştır yılında yazdığı "Jasımda gılım bar dep eskermedim (Gençlik çağımda ilim var diye düşünmedim), (Abay, 1986: I. C., 22) şiiri bize Abay ın şairliği noktasında önemli bir fikir verir. Abay, şiirlerinde yaşadığı dönemin sevimsiz, yakışıksız manzaralarını olduğu gibi gözler önüne serip; sert bir mizahla onları alaya almıştır. Abay'ın nesir olarak kaleme aldığı eserleri de vardır ve Abay ın bu eserleri hikmetlerle doludur. Abay'ın nesirlerinin sayısı elli civarındadır. Bu nesirlerin her biri, şairin kendi devrindeki, içtimai hayatın karışık meselelerini ele almıştır. Abay ın nesir alanında en tanınmış eseri Kara Sözler adlı eseridir. Abay ın şiir ve nesir yazılarından başka Rusça dan yaptığı bir tercümesi de bulunmaktadır. Abay, eserlerini halkın kullanmış olduğu dille yazmış; halkın dilini bozmaya çalışanlarla da mücadele etmiştir Abay ın Manzum Eserleri Eskendir (İskender) Ortadoğu halkları arasında İskender hakkında pek çok hikaye, masal veya destan bulunmaktadır. Hatta Kur ân-ı Kerim in Kehf suresinin ayetlerinde kendisinden söz edilen kişinin İskender olduğu yorumu Kabul gören bir yorum olarak görülmektedir. İskender efsanelerinden bazıları Kazak kültür dünyasında da yaygınlık kazanmıştır. Bu ilgi karşısında Abay, Eskendir başlıklı bir şiir kaleme almıştır. Bu şiirin ana teması, cennet kalesidir. Destanın kahramanları olan Kızır (Hızır) ve İlyas, arkadaşlarıyla birlikte su aramaktadır. Görüldüğü gibi yalnızca İskender değil, Hızır ve İlyas gibi Ortadoğu ve İslâm kültürünün bilinen kahramanlarına destanda yer verilmiştir. Kur ân-ı Kerim in Saffat suresinin Ayetlerinde İlyas peygamberden; Kehf suresinin Ayetlerinde ise Kızır babanın, Musa peygamberle çıktığı geziden sözedilmektedir. Destanda Kral Filip in bir türlü çocuk sahibi olamaması üzerine onun din adamlarını toplayıp, eşinin hamile kalmasını tanrılardan sağlayamayacakları takdirde onları öldüreceği tehdidinde bulunduğu anlatılır. Destanın ilerleyen bölümlerinde ise Eskendir, gerçek babasının Kral Filip olmadığını öğrenecektir. Destan şiirde, İlyas ve Kızır gibi dinsel kültürün kahramanlarıyla Eskendir ve babası Filip gibi tarihsel şahsiyetleri bir araya getirmek suretiyle Abay, eski kültürler ile Kazak kültürü arasında bir köprü kurmaya çalışmıştır Masgut Destan tarzında kaleme alınmış olan Masgut taki hikayenin, Arap-İslam kültüründen etkilenilrek yazıldığı anlaşılmaktadır. Destanın kahramanı olan Masgut, Bagdat ta yaşamaktadır ve hiçbir zaman ölmeyecek bir ruh taşımaktadır. Bağdatlı gençlerin temsilcisi konumunda olan Masgut un diliyle Abay, bir toplumda zengin olan ve bu zenginliği anlamsız yere harcayanları, insanlık ve toplum adına eleştirmektedir. Böylece Abay, Masgut aracılığıyla aydın insanların, yasadikları toplumlarının sesi, soluğu ve vicdanı olmaları gerektiğini belirtir. Bu destan İngilizce, Azerbeycanca, Arapça, Kırgızca, Çince, Rusça, Özbekçe ve Tatarca dillerine çevrilmiştir.

8 Azim Abay ın 1909 yılında Petersburg ta yayımlanan eserleri arasında yeralmayan Azim, yayımcıların eline 1933 yılında ulaşmıstır. Azim, destan tarzında kaleme alınmış bir eserdir. Abay ın bir akrabası olan İskak, söz konusu eserin Abay ın olduğunu söyleyerek kendisinde emanet olarak beklediğini iddia etmiştir. Bazı araştırmacılar bu destanın Abay a ait olmasından kuşku duyduklarını belirtmişlerdir. Bu kuşkudan dolayı Azim destanı, Kazak edebiyatı ve kültüründe geniş bir okuyucu kitlesine ulaşamamıştır Abay ın Mensur Eserleri Kara Sözder (Kara Sözler) Bu eser, bir düşünür olarak Abay Kunanbayev in en önemli eseridir. Kara Sözder de Abay, halk bilgeliğini felsefi seviyeye yükselten bir düşünür olduğunu apaçık göstermektedir. Kara Sözder, her ne kadar Abay tarafından kaleme alınmışsa da Kazak halkının manevi değerlerini neredeyse büsbütün yansıtan bir eserdir. Abay ın Kara Sözder i tıpkı Yesevi nin Bilgelik Kitabı veya Yusuf Balasagun un Kutatgu Bilig i kadar felsefi bir derinlik taşımakta ve bunlar kadar Kazak kültür ve düşüncesini yansıtmaktadır. Bu bakımdan söz konusu kitap dünya edebiyatında Mark Avreli, P. Abelyar, Pascal, Jan-JakRusso gibi düşünürlerin yazdıkları Tecrübeler, Aforizmalar veya Maksimalar başlıklı eserleri ile karşılaştırılabilir (Kerimbayev, 2002:? ). Abay ın Kara Sözder inde ağırlıklı konu olarak işlenen Adam ve Dünya problemi, bütün bir Kazak kültür ortamını felsefi derinlikle ele alınmıştır. Bu bağlamda Abay Kazak halkının varlığını, milli tabiatını, toplumunun derinliklerinde yatan sırrını, bir başka deyişle toplumsal kodlarını büyük bir incelikle ele almaktadır. Kara Sözder in diğer konusu ise insan eğitimi meselesidir. Abay a göre insanın; maneviyatı zengin, Allah a gönülden bağlı, bu gönül zenginliğiyle adaleti seven, hak yolunda yürüyen bir vatandaş olarak yetiştirilmesi sağlanmalıdır. Abay ın ele aldığı konulardan biri de dostluktur. Abay ın insanlık üzerinde dile getirdiği düşünceleri Konfüçyüs, Aristoteles, Farabi, Gazali, Arabi, Tolstoy, Dostoyevski gibi düşünürlerin düşüncelerine oldukça benzemektedir (Abay, 1993: 278). Bir düşünür-şair olarak Abay ın şiirlerinin genel bir değerlendirmesi yapılacak olunduğunda, onun evrensel kültür birikimi ile Kazak kültürünü gözden geçiren eleştirel bir düşünür ve bu kültürü zenginleştirmeye çalışan idealist bir aydının dizeleri görülür. Abay, şiirlerinde tema olarak genellikle Kazakların günlük hayatı ve içinde yaşadığı toplumun şartlarını ele alır. İlk dönem şiirlerinde halkının bütün değerlerini tenkitçi bir bakış açısıyla yeniden değerlendirmiş, olumsuzlukları yalnızca dile getirmekle yetinmemiş ve çözüm yolları önermiştir. Sözgelimi Abay, Hayat Geçiyor, Ah, Kazak ım Benim, Kulembay a başlıklı şiirlerinde ikiyüzlülük, edepsizlik, rüşvetçilik gibi erdemsizlikleri ve bu erdemsizlikleri besleyen siyasal yönetimdeki düzensizlik ve aksaklıkları tenkit eder. Bu bağlamda o, partiya, partiyasıldık olarak adlandırılan ve tefrika, ayrılık anlamına gelen boylar arası anlaşmazlık ve çatışmaları kıyasıya eleştirir. Ona göre bu kavgalar, birliği bozan ve sosyal gelişmeyi engelleyen olumsuzluklardır ve bunları ortadan kaldırmak için insanın kendini düzeltmesi, olgunlaştırması gerekmektedir. İnsan ve insanın en güzel şekilde yetiştirilmesi meselesi Abay ın hayatı boyunca temel meselesi olmuştur. Nitekim o, hem şiirlerinde hem de Kara Sözder adıyla bilinen nesir yazılarında insanın özü, değeri, olumlu ve olumsuz özellikleri, sorumlulukları, içinde yetiştiği çevresi, aldığı eğitim üzerinde ısrarla durmuştur. Çünkü bu meseleler insanın olgunlaşmasını sağlayan en önemli unsurlardır. Nitekim eğitim, insana onun kim olduğunu, özünü, değerini kavratır, olumsuz yönlerinin törpülemesine ve olgun bir insan olmasına yardımcı olur. 472

9 Abay ın ele aldığı konulardan bir diğeri de aile kurumu ile toplumda kadının konumu meseleleridir. Abay ın, aile, ebeveynin sorumlulukları, genç neslin terbiyesi ve kadın temalarını kendinden önceki Kazak kültür insanlarından daha farklı bir bakış açısıyla ele aldığını belirtmek gerekmektedir. Anne söz konusu olduğunda anneyi ailenin direği olarak gördüğünü belirten Abay, onu çocuğu için kendini feda etmeye hazır, vefalı bir şefkat kahramanı olarak görür. Öte yandan Abay, aşkın, sevginin önemini vurgular ve genç kızların kendi aşkları için her türlü zorluğa katlanabildiklerini dile getirir. Abay ın şiirlerinde ve nesir yazılarında insan kavramıyla ilgili olarak incelediği diğer konular akıl, bilgi ve bilim konularıdır. Abay, kâmil bir insan olabilmek için, insanın aklının onaylamadığı bir işe inanmaması, önce bilgi ve bilim yolunu seçmesi, akıllı insanları kendine örnek alması gerektiğini belirtir. Kâmil olan insanın, her yönüyle gelişmiş, olgunlaşmış bir insan demek olduğunu belirten Abay, bilgiyi ise, bilimi ve teknolojiyi zenginleştiren kuvvetli bir araç olarak görür. 5. SONUÇ Abay Kunanbayev, XIX. yüzyıl Kazak edebiyatının önde gelen şahsiyetlerindendir. Abay ın yaşantısı, eserleri, Kazak Halkı için yapmış olduğu fedakârlıklar, kahramanlıklar ve mücadeleler Kazak Halkı arsında Abay'ı büyük bir şahsiyet, haline getirmiştir. Abay'ın Kazak yazılı edebiyatı ve dilinin gelişmesinde rolü çok büyüktür. Kazak diline ve Kazak Halkına çok büyük hizmetleri olan Abay ın Türk dünyasında daha fazla tanınması ve araştırılması gereklidir. Bu çalışmamız bu yolda daha büyük çalışmalara katkı sağlama adına atılmış mütevazi bir adımdır. 473 KAYNAKLAR Abay, (1986), Eki Tomdık Şıgarmalar Jiynağı (Bütün eserleri 2 cilt). 1.Cilt, Almatı. Akhmetbekov, Amanzhol, (2011), Dostoyevski nin Varolusçuluk Düsüncesi ve Abay Kunanbayev e Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Aldajumanov, Kaidar Seysenbayoğlu, (1994), Kazakstan Tarihi, Almatı, Oçekri. Asanbay, Askar, (2003), Turan Büyükleri, (Çev.Aşur Özdemir), Kazakistan SDÜ Yay., İstanbul. Avezov, Muhtar, (1969), Yirmi Tomdık Şıgarmalar Jınagı, Gılım, Almatı. Auelbekova, Şınar, (2003), Yılları Arasındaki Kazakça Yayınlarda Dil ile İlgili Görüsler ve Uygulamar, Yayımlanmamış Doktora Tezi Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Anabilim Dalı, Ankara. Garifolla, Esim, (2004), Abay Turalı Filosofiyalık Traktat, Kazak Universiteti, Almatı. Kazakstan Tarihi, (2002), Köne Zamannan Buginge Deyingi, Bes Tomdık, 3.Tom, Atamura Baspası, Almatı. Kerimbayev, N, (2002), Tolık Adam Bolu Maselesi, Bilim-Obrazovanie, No:7, Moskova Muhametkanulu, Kaim, (1994), Abay dın Akın Sakirtteri, Gılım, Almatı. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (2003), C, XXVIII, İslam Araştırmaları Merkezi, Ankara.