Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s Oya ŞAKI AYDIN 1 BİR GÖRSEL TARİH ANLATISI OLARAK AYLA FİLMİNİN GREIMAS IN EYLEYENSEL ÖRNEKÇESİNE GÖRE ÇÖZÜMLENMESİ Özet Bu çalışma görsel bir tarih anlatısı olarak ele aldığı Ayla (2017) filmini Greimas ın Eyleyensel örnekçesi doğrultusunda analiz etmeyi amaçlamaktadır. İlk olarak yapısalcı yaklaşımlara kısaca değinerek V. Propp un masallarla ilgili analizine dayanan Göstergebilim Okulu nun önemli temsilcisi Greimas ın analiz metodu incelenecektir. Greimas ın göstergebilimsel çözümleme yöntemi özellikle görsel metinlerin analizi için elverişli araçlar sunmaktadır. Greimas Propp dan devraldığı 31 işlevi öncelikle yirmiye daha sonra daha da öze inerek dört temel işlevle sınırlandırmıştır. Bu kategorizasyon görsel anlatıların içerdiği temel yapıların ortaya çıkarılmasında ve benzerliklerin tespit edilmesinde oldukça işlevseldir. Greimas ın anlatı içindeki aktörlerin eylemlerine dayanan Eyleyensel Örnekçesi tarihi bir olayı görselleştiren 2017 yapımı Ayla isimli Türk filminin analizinde kullanılmıştır. Önemli bir seyirci sayısına ulaşan bu filmde Kore Savaşı na katılmış bir Türk askerinin başına gelen gerçek olaylar aktarılmaktadır. Tarihi bir anlatıyı kişisel bir hikâyeden yola çıkarak kurgulayan bu filmin Greimascı analizi, görsel tarih anlatısının okunması için yeni olanaklar sunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Film, Eyleyensel Örnekçe, Greimas, Göstergebilim. ANALYZING AYLA MOVIE ACCORDING TO THE ACTANTS MODEL OF GREIMAS AS A VISUAL HISTORICAL NARRATIVE Abstract This study aims to analyze Ayla (2017) movie which is considered as a visual historical narrative in the frame of Actants model of Greimas. First, by briefly 1 Doç.Dr. İstanbul Ticaret Üniversitesi, İletişim Fakültesi, osaydin@ticaret.edu.tr.

2 Oya Şakı Aydın addressing structuralist approaches, the method of analysis of Greimas, an important representative of the School of Semiotics based on the analysis of V. Propp's tales, will be examined. Greimas' methodological analysis provides useful tools for analyzing visual texts. Greimas has limited 31 functions inherited from Propp to firstly twenty than four basic functions. This categorization is very functional in revealing the basic structures contained in visual descriptions and in identifying similarities. Based on the actions of the actors in the narrative of Greimas, Actants Model was used in the analysis of Ayla which visualized a historical event. In this film, which has reached an important audience the real events that have happened to a Turkish soldier who has participated in the Korean War is pictured. Greimasian analysis of this film, which is based on a historical narrative from a personal story, presents new possibilities for reading the narrative of visual history. Key Words: Film, Actants Model, Greimas, Semiotics. GİRİŞ Sinema geçmişi yeniden kurarken onu görselliğiyle donatır. Tarih bir bilim alanı olarak somut gerçekliklere dayanarak geçmişi bize aktarmayı hedeflerken sinemasal anlatı gerçeklere dahi dayansa kurgusaldır. Bu haliyle tarihi film geçmişin kendisi olamaz. Film sadece tarihin bozulmuş, değiştirilmiş, renklendirilmiş bir versiyonunu sunabilir. Bu pencereden baktığımızda tarihi olaylar sinema için edebiyat gibi birer malzeme niteliği taşır. Olaylar, karakterler, çatışmalar tarihin ve sinemanın temel unsurlarıdır. Sinemasal anlatı çok boyutludur ve bu haliyle etkileyici bir tarih algısı yaratır. Kendisini izleyicisi gözünde gerçek olma illüzyonuyla sunan sinemanın resmettiği tarih de gerçek olarak algılanır. 92 Tarih ve sinema arasındaki kapsamlı ilişkinin iki yüzü vardır. Sinema tarihsel olayları kaydeden, saklayan ve aktaran bir araçtır. Diğer taraftan da sinema için tarih başlı başına bir kaynak, çıkış noktasıdır. Sinemanın ortaya çıkışından bu yana tarihi konu alan filmler çekilmiştir (Mersin, 2010:7). Sinemasal anlatı nasıl tarihi yeniden üretiyorsa, tarih bilimi de bir yeniden anlatım olması itibariyle bir tür hikâye anlatımı olarak düşünülebilmektedir. Yani olguların tarih olarak incelenmesi için öncelikle seçilmesi ve belirli bir plana göre düzenlenmesi, sadece öznel bir bakış açısıyla ve yine öznel bir olayları kavrama yeteneğine sahip olarak, farklı türden soruların sorulmasıyla çözümlenmesi gerekir (Slotkin den aktaran Mersin, 2010: 9). Bu durumda tarihçi de sinemacı da tarafsız değildir. İki türlü de tarihin yeniden yaratıldığı veya kurgulandığı bir süreç söz konusudur. Tarihi bir olayı ele alan bir filmi analiz ederken çeşitli yöntemler kullanılabilir. Toplumsal ve kültürel önemini düşünerek tarihsel bağlamla görsel içerik arasındaki bağ sorgulanabilir. Aynı uyarlama metinlerde olduğu gibi aslına sadakat meselesi gündeme getirilebilir. Filmin içeriği ile tarihi olayın kendisi arasındaki tutarlılık araştırılabilir. Yapısalcılık görünen yüzeysel anlamların dışında daha derin daha evrensel bazı yapıları her metinde ayrı ayrı ortaya çıkarmayı hedefler. Bu nedenlerden yola çıkarak gerçek bir olayı ve kişileri ele alan Ayla filmi analiz edilirken, daha geniş anlatısal evrenle ilişkisi açısından göstergebilimci bir yöntemle çözümlenmiştir. Ayla (2017) Türkiye de sinema izleyicileri tarafından ilgiyle izlenmiş ve birçok olumlu eleştiri almıştır. Anlatı konu itibariyle hem yerli hem küresel izleyici potansiyeline sahiptir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s

3 Bir Görsel Tarih Anlatısı Olarak Ayla Filminin Greımas ın Eyleyensel Örnekçesine Göre Çözümlenmesi Kore savaşı ve savaşan taraflara insancıl bir bakış sunan film aynı zamanda Türkiye yi Oskar Ödüllerinde temsil edecektir. Bu çalışma 2017 yılının en çok konuşulan filmlerinden olan Ayla nın görsel bir anlatı olarak analizini Greimas ın Eyleyensel Örnekçesini temel alarak gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Bu göstergebilimsel çözümleme yöntemini üç aşamada uygulayarak, filmin hem görünen hem de görünmeyen yapısal özellikleri ortaya çıkarılacaktır. Bu filmi bütünsel bir metin olarak ele alıp onun diğer metinlerle yapısal ilişkisi Greimas ın çerçevesinden tartışılacaktır. Bu çerçeveden yapılacak olan film analizinde görsel tarih anlatısının yapısal özellikleri sistematik olarak ortaya konacaktır. 1.Anlatı Çözümlemesinde Yapısalcılık, Göstergebilim ve Greimas ın Eyleyensel Örnekçesi Yapısalcılık Ferdinand de Saussure ün Genel Dilbilim Dersleri isimli çalışması üzerine temellenen bir araştırma metodu olarak karşımıza çıkar. Esasında dilbilim alanında yazılmış olan bu kitap içerisinde yapısalcı analizin ilk örneklerine rastlanmaktadır. Yapısalcılık, dilbilim, sözbilim ve yazın bilimin çözümleme yöntemlerini kullanarak kendi içinde bir bütünlük oluşturan metinleri analiz etmeyi amaçlar. Anlatı üzerine incelemelerde iki tür araştırma yapılmaktadır; birincisi iletilerin oluşturulmasında hangi süreçlerin etkili olduğunu araştırmak, ikincisi anlatı iletilerinin işlevlerinin incelenmesi ve okuyucu üzerindeki etkisine bakılmasıdır (Parsa, 2012:18). Saussure dilin ne şekilde sınıflandırmalar yarattığını, düşünceleri ifade eden bu göstergeler sisteminin nasıl oluştuğunu ve göstergelerin hangi yasalara bağlı olduğunu sorgulamıştır (2009:70-71). Diğer yandan yapısalcılığın temeli ilişkiselliktir. Bu yöntem dış görünümle yetinmez, yapının iç düzeylerini araştırır. Yapısalcılar, gösterge sistemlerindeki yüzeyde görünenlerin altındaki derin yapıları araştırır. Levi-Strauss mitlerde, akrabalıklarda ve totemlerde; Lacan bilinçaltında; Barthes ve Greimas anlatının grameri ndeki derin yapıları ele almışlardır (Şendur Atabek, 2007: 66). 93 Anlatı çözümlemesinde yalnızca anlatıların içinde yer aldığı anlam değil, aynı zamanda ideolojik kodlamalar da ele alınır. Anlatı çözümlemesinde iki temel kaynaktan bahsedilebilir: -Dizinsel yaklaşım: Bu yaklaşımın kökeni Vladimir Propp un biçimci yaklaşımına dayanır. Anlatı içindeki olayların sıralanışı üzerinde durulur. -Dizisel Yaklaşım: Bu yaklaşımda ise Claude Lévi-Strauss un yapısalcı yaklaşımı ve ikili karşıtlıklar fikri hikayenin gelişimine katkılarıyla ele alınır (Parsa, 2012:19). Greimas ın anlatı modelinde kişiye ne olduğu değil, kişinin eylemi öne çıkmaktadır (Parsa, 2012:24).Bu iki yaklaşımla birlikte anlatının sistematik yapısı ile ilgili veri toplamak mümkün hale gelmiştir. Göstergebilim yaklaşımı anlatının kendi içinde bulunan tutarlı bağlantılardan yola çıkarak metnin ne şekilde örüldüğünü araştırır. Rus biçimci Propp un 1920 lerde ortaya attığı anlatı çözümlemesi yönteminde, yüzlerce halk masalı çözümlenerek ortak yapılar ortaya çıkartılmıştır. Propp, anlatı yapısını hazırlık, karışıklık, gidiş, dövüş, dönüş ve tekrar tanınma olmak üzere altı aşamaya böler. Masallarda arka arkaya sıralanan olaylar arasında tekrarlamalar yoluyla genellemeler ortaya çıkmaktadır. Propp bu anlatı birimlerinden bu altı başlığın altına yerleşen 31 işlev tespit eder. Propp a göre masal anlatılarındaki karakterler ve hareket alanları anlatının temelini oluşturur (Parsa, 2012:21-23). Propp bu çalışmasında olağanüstü masallardaki kişilerin işlevlerinden yola çıkarak bir inceleme yapar. Masallarda Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:17, Aralık 2017, s

4 Oya Şakı Aydın yinelenen işlevler sınırlı iken kişiler çok sayıdadır. Bu da olağanüstü masalın şu çift özelliğini açıklayan bir şeydir: bir yanda olağanüstü çeşitliliği, son derece renkli görünümü; öbür yanda, olağanüstü sayılabilecek tekbiçimliliği, tekdüzeliği (Propp tan aktaran Rifat ve Rifat, 2000: 316). Özellikle yılları arasında çeşitli anlatı çözümleme yöntemlerini yapısal açıdan araştıran Propp bu alanda önemli farklar yaratarak göstergebilimsel metodun gelişmesine değerli katkılar yapmıştır (Rifat, 1998:124). Propp un yaklaşımı A.J. Greimas, R. Barthes ve T. Todorov gibi Fransız göstergebilim okulu üyeleri tarafından geliştirilir (Şendur-Atabek, 2007: 74). Propp a göre işlevler masalın değişmez, sürekli öğeleridir. İşlevlerin sayısı sınırlıdır, art arda geliş biçimi her zaman aynıdır ve bütün masallar yapılarına göre tek bir türe ilişkindirler. Propp un işlev kavramına yaklaşımı filmler, televizyon öyküleri, çizgi öyküler gibi anlatı türlerine de uygulanabilirliği açısından önem taşımaktadır (Sivas, 2012:531). Göstegebilim (sémiologie-fr.) olarak adlandırılan araştırma metodu, çeşitli biçimlerde karşımıza çıkan göstergelerin anlamını yapısalcılık yaklaşımıyla ele almaktadır. Yazılı, görsel veya sözlü metinleri çözümlemek için kullanılan temel yöntemlerden birisidir. Her ne kadar farklı bakış açılarına sahip olsalar da başlıca temsilcileri Roland Barthes, Umberto Eco, Algirdas Julien Greimas, Julia Kristeva ve Christian Metz dir (Çam, 2015:287). Köklerini Saussure ve Pierce dan almakla birlikte özellikle Barthes ve Eco tarafından popüler kültür ürünlerine uygulanmıştır. Göstergelerin toplum içindeki hayatını inceleyen bu yöntemle birlikte göstergelerin doğası ayrıntılı olarak incelenmiştir (Bal, 2010: 74-80). Göstergebilim kuramı, yazınsal ya da bilimsel bir söylem, bir görüntü, bir mimari yapı, bir tiyatro gösterisi, bir müzik eseri vb. gibi anlamlı bir bütünün hangi anlamsal katmanlardan oluştuğunu açıklamayı ve bu katmanları bir üstdil aracılığıyla dizgeleştirerek sunmayı amaçlar (Sivas, 2012: 529). 94 Sinema alanında göstergebilimsel araştırma metodununun gelişimine en çok katkı sağlayan kişi ise Christian Metz dir. Göstergebilim bir anlam bilimidir ve sinema göstergebilimi de bir filmin anlamı nasıl kurduğuyla ve filmin seyredilmesini mümkün kılan yasalarla ilgilenir. Her filmi biricik kılan özgün anlam kalıplarını ortaya çıkarmayı hedefler. Bu süreci araştıran göstergebilimci, doğrudan doğruya sinematografik olayın çekirdeğindeki anlam sürecine odaklanır (Sivas, 2012: 533). Diğer yandan Barthes Çağdaş Söylenler isimli çalışmasında filmlerden, reklamlara, dergi fotoğraflarına kadar görsel ve yazılı metinleri çözümlemiştir. Bu kapsamda yaptığı mit çözümlemelerinde tarihsel gerçekliğin mitler aracılığıyla nasıl doğallaştırıldığını ele almıştır (Çam, 2015: 298). Barthes a göre otomobil, yemek, el-kol hareketleri, film, reklam gibi farklı nesnelerin her birinin ortak özelliği gösterge olmalarıdır. Bu göstergelerle her gün karşılaşan modern insan onları okuyarak anlamı yaratır. Bu okumalar toplumsal, ahlaksal ve ideolojik değerler içerdiği için son derece önemlidir. Bütün bu okumaları üstlenen sistematik düşüncenin genel adı ise göstergebilimdir (Barthes, 2009: 185). Bu çalışma kapsamında Fransız göstergebilimci Algirdas Julien Greimas ın yaklaşımı temel alınmıştır. Greimas Propp un çalışmasından yola çıkarak oluşturduğu Eyleyensel Modeli nde anlatının gerçekleşme biçimini belli bir model çerçevesinde incelenmeye çalışılır. Bu aşamada Greimas ve çevresi daha kesin bir çerçeveye yerleştirilmiş sentaksik bir metodu geliştirirler. Propp un yarattığı kahraman ve hain gibi kategorileri tamamen terk etmeden daha genelleştirilmiş kategorilere ulaştılar (Greimas vd.,1989: 543). Bu yaklaşıma göre, her metinde (görsel veya yazılı) anlatıyı oluşturan altı eyleyen bulunur. Bunlar, özne, nesne, gönderen, gönderilen, yardımcı ve engelleyicidir. Greimas a göre ilk dört eyleyen her anlatıda bulunur Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s

5 Bir Görsel Tarih Anlatısı Olarak Ayla Filminin Greımas ın Eyleyensel Örnekçesine Göre Çözümlenmesi ancak yardımcı ve engelleyici sadece bazı anlatılarda mevcuttur. Eyleyenlerle aktörler birbirinden farklı şeylerdir. Eyleyen birimleri bazen bir kişi bazen de soyut bir kavram olabilmektedir. Burada temel yaklaşım kişiye ne olduğu ya da kişinin nasıl birisi olduğu değil ne yaptığı üzerinden bir değerlendirme yapmaktır. Saussure ün ve Danimarkalı dilbilimci Louis Hjelmslev in yaklaşımından beslenen Greimas a göre göstergebilim gelişimini tamamlamış bir bilim sayılmaz, yalnızca bilimsel bir tasarıdır. Greimas, çerçeveyi genişleterek göstergeden çok anlam üzerinde durmuştur. Greimas ın çevresinde oluşturduğu Paris Göstergebilim Okulu nda yapılan araştırmalar yazınsal söylem, sözlü yazın, görüntü, müzik, bilimsel söylem, uzamsal düzenleniş, tutkular, şiir, öğretim dili, dinsel söylem, hukuk dili, toplumsal-siyasal ilişkiler, kent yapısı gibi insanı çevreleyen geniş bir yelpazedeki anlam evrelerini ni içine alır (Sivas, 2012: 531). Greimascı şemada altı temel eyleyenin birbiriyle olan ilişkisi üç temel eksenle açılanmaktadır. Bunlar; -İsteyim ekseni: İstekten kaynaklanan edimleri aktarır. Özne ve nesne birbirine göre tanımlanır. Nesne ve özne bağımlılık ilişkisi içindedirler. Nesne insan veya soyut bir kavram olabilir. -İletişim Ekseni: Bu eksen gönderici ve alıcı eyleyenleri arasındaki ilişkileri gösterir. Gönderici özneyi arayışa yönlendirir. Bu eylem sonucunda ödül veya ceza mevcuttur. -Güç ekseni: Bu eksen öznenin hareket alanını ifade eder. Özneye yardım eden veya engelleyen güçlerin dengesini temsil eder (Parsa, 2012: 25). Greimas ın kuramı üç aşamada uygulanabilir. Birincisi sinemasal anlatı çözümlemesi dir. Bu aşamada metinde olayların oluş sırası ve öyküleme ele alınır. Greimas a göre anlatı durumu başlangıçtan sonuca kadar giden dönüşümün gerçekleşme sürecidir. Burada dört temel evreden bahsedilebilir: -1.Evre: Eyletim (Gönderme): Olayların başladığı evreyi ifade eder. Bu aşamada özne onu bekleyen eyleme yönlendirilir. Kahraman bazen bu eyleme kendi rızasıyla bazen de gönderenin zorlamasıyla razı olur. -2.Evre: Edinim (Yeterlilik, Güçlenme): Kahraman yolculuğu için gereken özelliklere sahip olan kişidir veya bir hazırlık evresiyle bu güçleri elde eder. Burada gönderenin işlevi sona ermiş, kahramanın sınavları başlamıştır. Kahraman hedefi için uğraşırken yardım görebilir veya engellenebilir. -3. Evre: Edim (Gösterme): Kahraman anlatının asıl konusunu gerçekleştirir. Sonuca yaklaşmaktadır. -4. Evre: Yaptırım (Onaylama): Bu evrede kahramanın eylemleri gönderen tarafından değerlendirilir. Ödül veya ceza alması söz konusu olur (Soydan, 2007:9-10). İkinci aşamada Greimas ın oluşturduğu Eyleyensel Modeli şemasının uygulanması vardır. Bu şemada daha önce özetlediğimiz iletişim, isteyim ve güç eksenleri çerçevesinde eyleyenlerin ilişkileri gösterilir. Greimas Anlatısal ve Metinsel Göstergebilim adını taşıyan çalışmasında eyleyenler, aktörler ve figürler başlıklarıyla anlatıdaki kişi ve eylemleri kategorize etmiştir (Rifat, 1998: 174). Şemada yer alan eyleyenler ise şu şekilde açıklanabilir: Özne: Eylemi yapan, kahraman. 95 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:17, Aralık 2017, s

6 Oya Şakı Aydın Nesne: Eylemin konusu olan kişi veya soyut kavram. Gönderen: Eyleme yönlendiren kişi veya durum. Gönderilen: Kendisi için eylemin gerçekleştiği kişi veya durum. Yardımcı: Eylemi destekleyen. Engelleyici: Eylemi engellemeye çalışan (Soydan, 2007:11). Üçüncü aşamada ise ikili karşıtlıklar çerçevesinde anlatının dizisel çözümlemesi yapılmaktadır. Lévi-Strauss un mitler üzerine yaptığı çalışmalara dayanarak ikili karşıtlıklar üzerine kurulmuş kodlanmış mesajların incelemesi yapılmaktadır. İkili karşıtlıklar en temelde Doğa-Kültür karşıtlığıyla başlayan ve insan anlam dünyasının ne şekilde kurulduğunu özetleyen işlevsel kategorilerdir. Bu tür bir çözümleme metnin içerdiği ideolojik kodların ortaya çıkartılmasında katkı sağlamaktadır (Parsa, 2008). 2. Ayla Filmi ve Konusu Can Ulkay ın yönettiği Ayla (2017) Kore savaşı yıllarında geçen gerçek bir olayı konu almaktadır. İskenderun da yaşamakta olan Süleyman astsubay becerikli ve çalışkan yapısı sebebiyle Kore savaşına katılan birliğe seçilir yılında savaşa katılan Süleyman Astsubay Kore de savaş meydanında küçük bir kız çocuğu bulur. Bu küçük Koreli kızın ailesi ölmüştür. Dolayısıyla Süleyman Astsubay kızı yanına alır ve ona Ayla ismini verir. Askeri Birliğin adeta maskotu haline gelen Ayla ile astsubay arasında kısa sürede bir baba-kız ilişkisi kurulur. Süleyman ın içinde olduğu Türk birliğinin dönüşü söz konusu olduğunda Ayla'yı bırakıp dönmek istemeyen Süleyman Astsubay her yolu dener ancak Kore yetkilileri ve Türk komutanları Ayla yı yanına almasına izin vermezler. Ayla yı Güney Koreli yetim çocukların bakıldığı Ankara yetimhanesine bırakmak zorunda kalan Süleyman endişe ve pişmanlık içinde Türkiye ye döner. Ayla ya onu tekrar bulacağına söz veren Süleyman eşi Nimet in de destekleriyle elli yıl sonra Ayla ile bir araya gelir. Film gerçek bir tarihsel olayı konu almaktadır. Filmin genelinde Güney Kore, Amerika ve Türkiye arasındaki sıcak ve insani ilişkilere vurgu yapılmıştır. Amerikalı komutanın Süleyman Astsubayla ilgili olumlu görüşleri, Güney Koreli subayların Türk askerlerini takdir ettiği sahneler bu yakınlığı göstermektedir. Savaşın gayri-insani yönü Ayla nın köyünün baskına uğraması ve yetim kalması ekseninde vurgulanırken, yine insani tarafı da Ayla ile Süleyman ın duygusal ilişkisinde derinleştirilmiştir Ayla Filminin Greimas ın Eyleyensel Örnekçesine Göre Çözümlenmesi Greimas ın üç aşamalı yönteminde yüzeysel betimlemeden anlamın en soyut haline giden bir süreç söz konusudur. İlk düzey olan betimleme aşamasında anlatı kişi, eylemler, uzam ve zaman olarak ortaya konur. Bu düzeyin tek başına bir işlevi yoktur ancak sonraki iki aşamayla birlikte bir anlam kazanır (Günay, 2004: 32). İkinci aşama anlatı düzeyidir. Anlatının kurmaca oluşuyla ilgili çözümlemenin yapıldığı aşamadır. Bu aşamada şematik olarak eyleyenler ve aktörler ve aralarındaki ilişki ele alınır. Son aşama ise en soyut ancak gerekli bölüm olarak ifade edilir. Burada görünen yapıda bulunan öğelerin daha derin yapıda ne şekilde yer aldığı incelenir (Günay, 2004: 32) Anlamı oluşturan yapıların doğrudan temel karşıtlıklarla ilişkisi kurulmaya çalışılır. Ayla filminin çözümlenmesinin bu üç temel aşamadan yola çıkarak gerçekleştirilmiştir. a. Ayla Filminin Betimleme Aşaması Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s

7 Bir Görsel Tarih Anlatısı Olarak Ayla Filminin Greımas ın Eyleyensel Örnekçesine Göre Çözümlenmesi Filmde Süleyman özne, Ayla nesne olmak üzere bir eylem çizgisi kurulmuştur. Süleyman ın İskenderiye deki hayatı başlangıç noktası olmak üzere, Süleyman ın ve yakın arkadaşı Ali nin Kore ye gidecek askeri güce seçilmesiyle başlangıç durumu gerçekleşir. Başlangıçtan sonuç durumuna gelinmesi için dönüşümü sağlayacak olan evrelere göre filmi analiz edersek: Evre-Eyletim (Gönderme): Bu ilk evrede Süleyman ve diğer barış gücü askerleri Güney Kore ye uzun süren bir gemi yolculuğu sonucu varırlar. Özneyi (Süleyman) savaşa yollayan Türk Ordusu dur (gönderen). Gönderilen amaç ise Kore savaşında Güney Kore ve Barış Gücü nün savaşı kazanması hedefinden oluşmaktadır. Kendilerini çatışma ortamında önemli bir görevle karşı karşıya bulan Süleyman, Ali ve Mesut düşmanın yıkıp geçtiği bir köyde tek başına kalmış küçük bir kız çocuğuyla (Ayla) karşılaşırlar. Ayla (nesne) ile Süleyman ın (özne) tanışması aralarındaki bağın oluşması için ilk adımın atılmasını sağlar. Anlatının bu evresinde Ayla nın hayatta kalması, mutlu olması Süleyman için en önemli amaç haline gelir. Öyle ki geride bıraktığı sevgilisi ve ailesi ikinci plana itilir. Evre-Edinim (Yeterlilik, Güçlenme): Bu evrede Ayla ile kendine yeni bir rol edinen öznenin nasıl bu rolünde geliştiği ve yeterlilik kazandığını görürüz. Süleyman baba olmanın ne anlama geldiğini ve neler yapması gerektiğini keşfeder. Ayla ve Süleyman birbirlerine daha da bağlanırlar. Bu evrede öznenin nesneyi elde etmesine yardım eden (Ali, Amerikalı Komutan) gibi unsurlar dışında onları ayırmayı hedefleyen engelleyiciler (Koreli askerler, Türk Binbaşı) de eyleme geçer. Bu iki güç odağı arasında da çatışma yaşanır. Evre-Edim (Gösterme): Bu evrede özne (Süleyman) Ayla ile tam bir iletişim içindedir. Ayla ilk evrede geçirdiği travma sebebiyle dilsizken, bu evrede Süleyman la ve çevresiyle iletişime geçer. Süleyman Ayla yı kızı kabul edip onu hiçbir zaman bırakmayacağına söz verdiği halde sözünü tutamaz. Bu evrede Süleyman engelleyicilerin güçlenmesiyle (Koreli yetkililer ve Türk Ordusu) ülkesine dönmek zorunda kalır ve Ayla yı Kore de bırakır. Özne nesnesinden mahrum kalmıştır. 97 Evre-Yaptırım (Teyit etme): Bu son evrede Süleyman Ayla yı geride bırakmış olmanın verdiği vicdan azabıyla yüzleşir. Ayla yı (nesneyi) engelleyicilerin eline bıraktığı için kendisini suçlamaktadır. Yardımcısının (Karısı Nimet ve gazeteci kadın) desteğiyle Ayla ya yeniden kavuşma denemelerine girişir. Bu evre öz eleştiri ve bağışlanma içerir. Özne nesnesine karşı suçluluk doludur ve ondan ayrı düşmüştür. Önce savaş koşulları, daha sonrasında iki ülke arasındaki mesafe ve yaşam koşulları engelleyici olmaya devam eder. Bir diğer engelleyici unsur da savaştan yeni çıkan ülkenin bürokrasisinin yavaşlığıdır. Son aşamada yardımcı Nimet ve gazeteci kadının desteğiyle Süleyman yıllar sonra Kore ye giderek Ayla ya kavuşur. Özne nesnesiyle tekrar buluşur ve onun tarafından bağışlanır. b. Anlatı Düzeyi Bu aşamada Greimas ın oluşturduğu şemaya uygun olarak anlatının eylemsel örnekçesi çıkarılır (Baloğlu, 2013: 64). Burada özne ve nesne arasındaki yönelim ve çevresindeki yardımcı ve engelleyicilerle yaşadığı gerilim ok yönlerinde ifade edilmiştir. İletişim Ekseni Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:17, Aralık 2017, s

8 Oya Şakı Aydın Türk Ordusu Ayla (Nesne) Kore Savaşı (Gönderen) (Gönderilen) İsteyim ekseni Nimet Süleyman Koreli Yetkililer/Bürokrasi (Yardımcı) (Özne) Güç Ekseni (Engelleyici) Şekil 1: Greimas ın Eyleyensel Örnekçesinin Ayla filmine uyarlanması şeması c. İkili Karşıtlıkların Analiz Edilmesi İkili karşıtlıklar (binary oppositions) fikri Lévi-Strauss un düşüncesine dayanmaktadır. İkili karşıtlık en saf biçimiyle evreni oluşturan birbiriyle ilişkili iki kategori sistemidir. Mükemmel bir ikili karşıtlıkta her şey ya A kategorisinde ya da B kategorisindedir ve Dünya ya bu tür kategorileri uygulayarak onu anlamlandırmaya başlarız (Fiske, 2003: 153). A ve B birbirleri olmadan tanımlanamaz. Bu ikili arasındaki karşıtlık anlamlarını oluşturan en temel unsur olarak kabul edilir. Yapısalcı bakış açısı Yaradılış ı (Genesis) dünyanın yaratılması olarak değil, onu anlamlandırmaya yarayan karşıt birimlerin yaratılması olarak yorumlar. Doğa ve Kültür en birincil karşıtlıklardan birisini temsil eder. Lévi-Strauss a göre, kültür bir anlam yaratma çabası olarak doğanın karşısında yer almaktadır (Fiske, 2003:158). Yapısalcılık genel olarak kavramların, dilin ve kültürün altında yatan yapıları araştırırken, hikâye, edebiyat ve medya metinlerindeki ikili karşıtlıklara odaklanmıştır (Yaylagül, 2010: 124). 98 Bu araştırma kapsamında gerçekleştirdiğimiz çözümlemede Ayla filminin içerdiği çok sayıdaki karşıtlıktan en dikkat çekenler aşağıda sıralanmıştır. Anlatının öznesi ve nesnesi arasındaki karşıtlık (çocuk-yetişkin) en temelinde film boyunca karşımıza çıkan ikili kategorileri de belirler niteliktedir. İkili Karşıtlıklar Yaşam Güney Yerli Biz Güvenli Haklı Barış Sevgi Ölüm Kuzey Yabancı Öteki Tehlikeli Haksız Savaş Nefret Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s

9 Bir Görsel Tarih Anlatısı Olarak Ayla Filminin Greımas ın Eyleyensel Örnekçesine Göre Çözümlenmesi Dürüst Dost Sağ Doğu Çocuk Kadın Zayıf Yalancı Düşman Sol Batı Yetişkin Erkek Güçlü Tablo 1: Ayla Filminin İkili Karşıtlıkları SONUÇ Mircea Eliade a göre mitin toplumsal anlatı olarak beş temel özelliği vardır: Mit doğaüstü varlıklardan bahseder, bu öykü kesinlikle gerçek ve kutsaldır, mitler yaradılışla ilgilidir yani bir şeyin yaşama nasıl geçtiğini, ya da bir davranışın, kurumun, bir çalışma biçiminin nasıl yaratılmış olduğunu anlatır; örnek eylem tipleri sunarlar; insanlar miti bildiklerinde nesnelerin kökenini de bilirler; İnsan miti yeniden anımsatılan ve yeniden gerçekleşme aşamasına getirilen olayların kutsal, coşku verici gücünün etkisine girerek yaşar (1993:23). Yukarıda özetlendiği biçimiyle Mitin tekrarlanmasının belli yaşantıları ve kavramları insanlara hatırlatması gibi, sinemasal anlatı da tekrarlayan eylemler, özneler ve temalar aracılığıyla tarihsel unsurları yeniden yaratır. Mit ve tarih her ne kadar birbirinin zıttı olarak konumlansa da, tarihin görsel bir anlatı haline getirilmesi tarihin aynı zamanda yeniden kurgulanması anlamına da gelmektedir. Tarihsel olayların yeniden yaratılması tarihi bir olayın ne şekilde ve hangi yapıları kullanarak film anlatısı haline getirildiğinin görebilmek açısından Ayla (2017) filmi oldukça uygun bir örnek teşkil etmektedir. Popüler bir tarih anlatısı olarak kurgulanmış bu film Propp un ve Greimas ın önerdiği yapısalcı yaklaşımlarla anlamın organize edilmesi bakımından ele alınmıştır. Fransız Göstergebiliminin önemli isimlerinden Greimas ın Propp dan yola çıkarak geliştirdiği Eyleyensel Örnekçe si film dilini çözümlemek için uygun araçlar sunmaktadır. 99 Ayla filminin Greimas ın örnekçesine göre çözümlemesi anlatı yapısındaki unsurların net bir biçimde ortaya çıkarılmasını sağlamıştır. Üç aşamada gerçekleştirilen analizde evrensel anlatı kodlarıyla sinema metni arasındaki ilişkiler ortaya konmuştur. Özgün bir konuya sahip olan ve gerçek bir kişinin hikâyesine dayanan filmde bir eyleyen olarak kahraman nesnesiyle ilişkisi doğrultusunda ele alındığında birçok anlatıyla benzer özellikler taşıdığı görülmüştür. Bu benzerlik yapısalcı yaklaşımın argümanını destekleyecek biçimde bir anlatı şemasının varlığını göstermektedir. Bir görsel tarih anlatısı olarak Ayla filmi Greimas ın şemasına uygun olarak biçimlenmiş görünmektedir. Film yüzeyde duygusal boyutu ağır basan bir savaş hikâyesi anlatmakla birlikte derin yapıya baktığımızda özne ve nesne arasında isteyim ve iletişim eksenlerinde gerçekleşen yardımcı ve engelleyicilerce belirlenen bir ilişki ağı fark edilmektedir. Göstergebilimsel analiz ve daha özelde Greimas ın yaklaşımı film anlatı kalıplarının çözümlenmesi açısından zengin olanaklar sunmaktadır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:17, Aralık 2017, s

10 Oya Şakı Aydın KAYNAKLAR Bal, Hüseyin, (2010). İletişim Üzerine Sosyolojik Yaklaşımlar, Isparta: Fakülte Kitabevi. Baloğlu, Uğur, (2013). William Shakespeare in Hamlet Yapıtının A. J. Greimas ın Eyleyensel Örnekçesine Göre Çözümlenmesi, TOJDAC, Ocak, Vol 3/1, Barthes, Roland, (2009). Göstergebilimsel Serüven, Çev. Mehmet Rifat, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Çam, Şerife, (2015). Medya Çalışmalarında Göstergebilim Çözümlemeleri, İletişim Araştırmalarında Yöntemler. Ed. Besim Yıldırım, İstanbul: Literatürk Yayınları, Eliade, Mircea, (1993). Mitlerin Özellikleri, Çev. Rema Rifat, İstanbul: Simavi Yayınları. Fiske, John, (2003). İletişim Çalışmalarına Giriş. Çev. Süleyman İrvan, Ankara: Bilim ve Sanat. Günay, V. Doğan, (2004). Fransız Göstergebiliminde Yeni Açılımlar Dilbilim Dergisi, sayı: 12, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fransız Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Dergisi, Greimas, Algirdas Julien, Paul Perron, and Frank Collins. (1989). On Meaning." New Literary History 20, no. 3 (1989): doi: / Mersin, Serhan, (2010). Azınlık Filmleri: Tarihin Yeniden İnşası ve Kolektif bellek, Sinecine, 1(2), Parsa, Alev F., (2007). Mutluluk Paradoksu Greimas ın Eyleyensel Örnekçesiyle OKSU%27_GREIMAS%27IN_EYLEYENSEL_ORNEKCESIYLE, (Erişim tarihi:11(10/1017). Parsa, Alev,(2012). Sinema Göstergebiliminde Yapısal Çözümleme: Sinemasal Anlatı Sunumu ve Kodlar, Görsel Metin Çözümleme, Ed. Özlem Güllüoğlu, Ankara: Ütopya yayınevi, Rifat, Mehmet, (1998). XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Rifat, Mehmet ve Sema Rifat, (2000). XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları: tgemel Metinler, İstanbul:Om kuram. Saussure, Ferdinand de, (2009). Göstergeler ve Dil, Kültür ve Toplum: Güncel Tartışmalar, Haz. J. C. Alexander ve Steven Seidman, Çev. Nuran Yavuz, İstanbul: Boğaziçi Üniv. Yay. Sivas, Ala, (2012). Göstergebilim ve Sinema ilişkisi üzerine Bir Deneme, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:11, sayı:21 Bahar, Soydan, Murat, (2007). Yavuz Turgul un Gönül Yarası Filminin Greimas ın Eyleyensel Örnekçesine Göre Çözümlenmesi, Manas Üniv.Sosyal Bilimler Dergisi,o9/18, Şendur-Atabek, Gülseren, (2007). Göstergebilimsel Çözümleme: İletişim Çalışmalarında Göstergebilimsel Yöntem, Medya Metinlerini Çözümlemek, Der. Ü. Atabek-G. Şendur Atabek, Ankara: Siyasal Kitabevi, Yaylagül, Levent, (2010). Kitle İletişim Kuramları: Egemen ve Eleştirel Yaklaşımlar, Ankara: Dipnot Yayınları. 100 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s