Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı

Transkript

1 Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı Cemile TUNA 1 Özet Tu rkiye de sanayileşmenin öncu su olan tekstil sektöru ; yu ksek ihracat potansiyeli, sağladığı istihdam ve milli gelirden aldığı payla u lke ekonomisine önemli bir katkı sağlamaktadır. Tekstil ve hazır giyim markaları; kalite, moda ve trend belirleme gu cu nde ve ileri teknoloji kullanımında etkilidir ancak ku resel rekabet koşulları altında, 150 milyar dolarlık ihracat hacmi aşılamamıştır. AB u lkelerine fason u retim yapan sektöru n du şu k katma değerli u retimden kurtulup katma değeri yu ksek, yenilikçi, bilgi ve ileri teknoloji içeren u ru nlere yönelmesi gerekmektedir. Sektör, Sanayi 4.0 fırsatını yakalamak ve ihracat kapasitesini artırmak için tasarım, moda ve inovasyon konularında kendi Ar-Ge sini kurmak zorundadır. Tekstil tasarım tarihimizde ilk örgu tlu Ar-Ge modeli olarak, İstanbul un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet tarafından Eski Saray da kurulan ve öncu u retim yapan Ehl-i Hiref (Saray Meslek Ustaları) teşkilatını tanımlayabiliriz. Sarayın siyasal denetiminde; devletin yeni geleneği, kimliği ve gu cu nu n göstergesi olan u ru nlerin geliştirilmesi için Ehl-i Hiref teşkilatında görevli usta nakkaşlar görevlendirilmiştir. Devletin yeni imajını betimleyen mimari yapılar, çadırlar, otağlar, halı, kumaş, çini, mu cevher gibi pek çok u ru n Nakkaşan-ı Hassa bölu ğu nde teknoloji ve ustalığı birleştiren nakkaşlar tarafından tasarlanmıştır. Devrin en pahalı malzemeleri, en modern teknolojileri ve özel ustalarca u retilen eserler, imparatorluk sınırlarını aşarak Avrupa u lkelerinde Turquerie modasını yaratmıştır. Tu rk dokumaları ve halılar kilise ve sarayların prestij malzemesi olmuştur. Ehl-i Hiref teşkilatı Dokumacı Bölu ğu nde usta nakkaşların mimari mekanların dekorasyonu ve elit bir çevre için tasarladıkları saray kimliğine uygun kumaş ve kıyafetler halk tarafından olumlu bir model olarak taklit edilmiş, gu ndelik hayatta kullanılmıştır. Bu bildiride Ehl-i Hiref örneği u zerinden, Ar-Ge yapılanmasının önemi irdelenecektir. Anahtar Kelimeler: Ehl-i Hiref, Nakkaş, Tasarım, Ar-Ge, Üretim Abstract An Archetypal Model For R&D In Textile Design: The Ehl-i Hiref Organisation Textile industry, as the pioneer of industrialisation in Turkey, adds a significant value to Turkish economy with its high potential of export, employment opportunity and share in gross national product. Despite the fact that Turkish brands of textiles and clothing are 1 Yrd. Doç. Dr. Altınbaş Üniversitesi, cemile_tuna@yahoo.com 36 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

2 Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı powerful in quality, fashion and setting trends, due to cut-throat global competition, Turkish yearly textile and clothing exports is unable to exceed 150 billion USD. Turkish textile industry needs to shift from low-added value contract manufacturing for EU countries to innovative and high technology products with high added value and know-how. Ehl-i Hiref (Masters of Profession) organization, founded by Sultan Mehmet the Conqueror in the old palace can be considered as the first organised R & D model in Turkish textile design history. Master designers (Nakkaşan) of Ehl-i Hiref organisation were commissioned and supported under the political supervision of the court to develop products which will reflect the new tradition, identity and power of Ottoman Empire. Numerous products like architectural buildings, tents, royal marquees, carpets, cloths, tiles and jewellery which portrayed the new image of the empire were designed by the distinguished artists of Nakkaşan-ı Hassa (Royal Designers) team who combined skill, creativity and technology. The trend got far beyond the limits to create a Turquerie fashion in European countries. The designs Ehl-i Hiref organisation were readily adopted and imitated by the commonalties even for daily use. This paper will discuss the importance of R&D in textile industry with due regard to Ehl-i Hiref organisation structure. Keywords: Ehl-i Hiref, Weaver, Design, Textile, R&D, Production GİRİŞ Türk tekstil ve hazır giyim sektörü, ülke ekonomisini doğrudan etkileyen bir potansiyele sahiptir. Milli gelirden aldığı pay, kazandırdığı katma değer ve net döviz girdisi ile ekonomiye katkı sağlarken, yarattığı istihdamla ülkenin en ciddi sosyal problemi olan işsizliğe de çözüm getirmektedir. Türkiye İhracatçılar Meclisi tarafından raporlanan 2016 yılı Ocak-Aralık dönemi verilerine göre Türkiye nin hazır giyim ve konfeksiyon ihracatı 17 milyar dolar olmuştur. Sektör %11,9 luk payı ile otomotiv sektöründen sonra en fazla ihracata sahip ikinci sektör konumundadır. (İTKİB Raporu, 2016:17) 37 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

3 C.TUNA Tekstil ve konfeksiyon sektörü; ülkenin sahip olduğu coğrafya, doğal hammadde kaynakları, ucuz iş gücü ve lojistikten kaynaklanan klasik avantajlarını uzun yıllar kullanmıştır ancak gelişmiş ülkelerin sahip olduğu ileri üretim faktörleri, bilimsel ve teknolojik gelişmeleri üretime entegre etmesi yeterli olamamaktadır. 150 milyar dolarlık ihracat sınırını aşarak, orta gelir kısır döngüsünden kurtulmak, Sanayi 4.0 fırsatını yakalamak ve küresel rekabet ortamında var olabilmek için ileri üretim faktörlerinin belirleyicisi olan Ar-Ge alt yapısı, iletişim ve bilişim teknolojilerinin etkin olarak kullanılması gerekmektedir. Ar-Ge, mevcut bir ürünün daha etkin veya geliştirilerek üretilmesi ya da hiç üretilmemiş ama ilerde üretilmesi planlanan, pazarda öncü olmak amacıyla bir alanda yürütülen özel çalışma etkinlikleridir. (Yalçın, 2009:2) Ülkemizin 2023 hedeflerine ulaşabilmesi için teknoloji, tasarım, moda ve Ar- (25/453) X 100 = % Ge işbirliğiyle, katma değeri yüksek, yenilikçi, bilgi ve teknolojiye yönelik ürünlerle ihracat potansiyelini yükseltmesi gerekmektedir. Devlet yılında çıkartılan Araştırma Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi hakkındaki 5746 sayılı yasa ile ve Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı aracılığıyla öncü kurumlara Ar-Ge desteği sağlamaktadır. Devlet destekli yenilikçi, nitelikli tasarımlar üreten ilk Ar-Ge örneği olarak, Osmanlı Sarayı denetiminde kurularak üretime yaratıcı ve yenilikçi çözümler getiren Ehl-i Hiref teşkilatını tanımlayabiliriz. Osmanlı Devleti nin özgün bir kimlik yaratmasında, Türk topluluklarının Orta Asya dan Anadolu ya taşıdıkları sanat geleneği ve Anadolu yerleşik medeniyetlerinden devraldıkları kültür mirası belirleyici olmuştur. Sınırları 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

4 Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı üç kıtaya yayılan Osmanlı İmparatorluğu, siyasal ve ekonomik gücüyle kendini dünyaya kanıtlarken, sanat alanında da yeni bir kimlik oluşturma çabasına girmiştir. 15. Yüzyılda sanayi ve tasarım yarışı, üç temel etken olan Marifet, Püf Noktası ve Nev İcat gerçekleri arasında yoğunlaşmıştı. (Küçükerman, 2007:65) Gelenek ve saray kimliğini tanımlayan yeni eserlerin üretimi için ustalardan oluşan bir örgütlenmeye ihtiyaç duyulmuştur. Osmanlı Kimliği nin yaratılması ve bu kimliğin önce elit bir çevre içinde ürüne dönüştürülmesi çalışmalarında en büyük yükü, Ehl-i Hiref topluluğu ve onların önemli bir grubu olan, yaratıcı çözümlerin sahibi Nakkaşlar üstlenmiştir. (Meriç, 1937:19) 1453 yılında İstanbul un başkent olmasıyla birlikte, birçok yeni kurum da ortaya çıkmaya başlamıştır. Dönemin en önemli şehirlerinden biri olan İstanbul artık, yeni bir tasarım kimliğinin yaratılmasında da rol oynayacaktır. Bu durumda hiç kuşkusuz yeni ürün düşüncesi yeni baştan tanımlanmalıydı. Ayrıca onu koruyacak bir yeni düzen için üç değişik düzey içeren bir kurgu yapılmıştı: Saray, Ehl-i Hiref, ve Kapalıçarşı. (Küçükerman, 2007:63) Ehl-i Hiref yapılanması Fatih Sultan Mehmet ( ) döneminde sanatçıların Edirne Sarayı ndan İstanbul a Eski Saray a nakledilmesiyle başlamıştır. Sanatçı yapılanması II. Bayezid ( ) döneminde örgütlenmiş, 16. Yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman ın ( ) saltanatı döneminde kurumsallaşmış ve düzenli olarak çalışmaya başlamıştır. Osmanlı saray sanatı ilkeleri doğrultusunda, saray üslubunun oluşmasına yön veren Ehl-i Hiref cemaatinde görevli nakkaşların yüksek teknolojiyi kullanarak yaptıkları özgün tasarımlar, imparatorluk sınırları dışında da beğeni kazanmış, imparatorluğa prestij sağlamış ve taklit edilmiştir. Ehil, lügatta sâhib, mâlik, muktedir, becerikli, erbab; Hiref ise hırfet kelimesinin çoğulu olup san at kesb-u kâr yani geçinmek için ittihaz olunan iş, san at manalarına gelmektedir. (Sami,1978:544) Ehl-i Hiref teşkilatı farklı disiplinlerde uzmanlıklarını kanıtlamış Erbab-ı Hiref, yani sanat ve zanaatçıları bünyesinde barındıran (Saray Meslek Ustaları) teşkilatı olarak isimlendirilebilir Yılında çıkarılan İhtisab Kanunnamesi nde yazıldığı üzere tüm zanaatkarlar için Ehl-i Hirfet terimi kullanlmıştır. (Sarıgül, 2015:79) Padişahların özel talepleri ve saray mensuplarının istekleri doğrultusunda öncü tasarımlar yapan Ehl-i Hiref teşkilatı; devletin geleneğini, yeni kimliğini ve gücünü ortak bir üslupta birleştirmiş ve imparatorluğun ihtişamını eserlerine yansıtmıştır. Bu sanatkar toplulukları; bizzat saray için çalıştıklarından ve sarayın Birun halkından olmalarından dolayı Ehl-i Hiref-i Hassa olarak adlandırılmışlardır. (Kazan, 2004:214) 39 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

5 C.TUNA Teşkilatta yer alan sanatçı ve zanaatçılar sarayın Birun (Kapıkulu) halkından olup, bu kuruma alınacak kişiler önceleri Hristiyan asıllı pençik ve devşirme olan acemi oğlanlar arasından seçilmekteydi. Daha sonraları saray dışından bir sanat dalında yeteneğini ispat edenler arasından da seçilmişlerdir. (Kalyoncu, 2015:281) Seferler ve savaşlar sonrası İran ve Azerbaycan dan saraya getirilen sanatçılardan oluşan Bölük-i Acem ve Arnavut, Çerkez, Bulgar, Rus (Frenk) kökenli sanatçıların katılımıyla çeşitlenen Bölük-i Rumi, Ehl-i Hiref bünyesine dahil edilerek Nakkaşhane farklı kültürlerin organize olduğu kozmopolit bir sanatçılar topluluğuna dönüşmüştür. Farklı kültür, sanat ve beceriyle donanmış sanatçı ve zanaatkarlar (nakkaşlar) devletin siyasal otoritesinin belirlediği üslup birliği içinde mimariden çadıra, kumaştan mücevhere, çiniden seramiğe devrin en pahalı malzemeleri ve teknolojilerini kullanarak imparatorluğun ihtişamının göstergesi sanat eserleri üretmişlerdir. Bütün bu üretim düzeni Kaynak: içindeki Topkapı tasarımlar, Sarayı Harem // Topkapı Rubens Koleksiyonu Sarayı nın gelişim süreçleri ile bağlantılıdır. Saray için çeşitli alanlarda tasarım yapan ustaların çalıştığı Nakkaşhane, bir anlamda Osmanlı dünyasında tasarımın ve modanın merkezi gibidir. Her dönemin yeni ürün tasarımları, Topkapı Sarayı nı bir tür tasarım sergisi ne dönüştürür. Saraya ait bütün öncü tasarım işleri nakkaşlar tarafından gerçekleştirilir. Bu ustalar günümüzün Konsept Tasarımı anlamında çalışmalar yaparlar. (Mortan, Küçükerman, 2007:191) Teşkilatın yapısı, çalışma koşulları, hizmet sınıfları hakkında 1520 lerin ortalarından itibaren saray sanatçılarını, kökenlerini ve maaşlarını sıralayan defterler tutulmuştur. İsmail Hakkı Uzunçarşılı nın Ehl-i Hiref defterleriyle ilgili çalışmaları, araştırmalara önemli bir kaynak sağlamıştır yılında tutulmuş ilk defterden sonra 1545, 1558 ve 1596 tarihli olanlar, XVI. Yüzyıl 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

6 Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı boyunca çeşitli kuruluşların gelişmeleri hakkında aydınlatıcıdır. (Atasoy, 2000:169) Ehl-i Hiref kurumunda, dönemin şartlarına ve ihtiyaçlara göre bölük ve sanatçı sayısı değişebilmekteydi. Örneğin: Ehl-i Hiref teşkilatının altın çağını yaşadığı ve en kalabalık olduğu 16. Yüzyıl; nakkaş, kuyumcu ve kemha dokuyucu bölüklerinin mevcudunun en yoğun olduğu dönemdir. 1005/m tarihli bir belgeye göre, sanatçı sayıları bazı dönemlerde bin beş yüzlere kadar çıkabilmekteydi. Bölüklerin sayıları ise zaman zaman kırk beşi bulmaktaydı. (Bozcu, 2010:135) Kuyumculuk, kitap sanatları, dokuma, silah, cam gibi pek çok farklı konuda çalışan bölüklerde yer alan nakkaşların önceliği siyasi otorite tarafından belirlenen kimlik tanımının tasarımını yapmaktır. Mortan ve Küçükerman ın belirttiği üzere, [ ] Önemli olan, ürün kimliğinin iç ve dış rekabet ortamı içinde canlı, etkili, öncü ve sürekli olarak yaşatılabilmesidir. Yeni ve özel bir kimlik projesi nin hedefe ulaşması dengeler gerektirir. Saray kimliğini yaratmış olan ustalar arasında yer alan üstat nakkaşlara özel görevler yüklenir. (Mortan, Küçükerman, 2007:198) Türklerin geleneksel sanatları içinde yer alan, bir saray sanat kolu olan el dokuma sanatı, oldukça komplike bir sanat dalıdır, çünkü fiziksel güç yanında beceri ister. Nakkaşlar tarafından çizilen desenin, dokuma ustaları tarafından iyi yorumlanması ve uygulanması gereklidir. Bu da, deseni çizen sanatçı da dahil olmak üzere teknik elemanların, yani usta ve çırakların işbirliğinden meydana gelece sıkı bir maddi ve manevi ilişkiyi gerekli kılar. (Gürsu,1988:17) Kaynak: Sadberk Hanım Müzesi // Gürsu, Nevber (1988),Türk Dokumacılık Saray için kumaş dokuyan dokumacı bölüğü (Kârhane-i Amire veya Hassa) Ehl-i Hiref teşkilatı içinde önemli bir konuma sahip olmuştur. İlk Ehl-i Hiref defterleri, kumaş ve kıyafet yapımında çalışanlar arasında dört simkeş, 41 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

7 C.TUNA on dört kürkçü, beş klaptan işlemecisi ve on biri usta, dördü şakird olmak üzere on beş dokumacı bulunduğunu belirtir. (Atasoy, 2001:169) Dokuma atölyelerinde saray mensuplarının özel istekleri doğrultusunda giysiler ve kullanım eşyaları, mimari mekanların dekorasyonu için mekan tekstilleri, çadır ve otağ-ı hümayunlar için farklı malzeme ve tekniklerle kumaşlar dokunmuştur. Bu bölükte simkeşânlar altın, gümüş ve ipek alaşımlı değerli ipliklerin hazırlığında, kazzazânlar Padişah ve saray mensuplarının törenlerde giydikleri ipekli kumaştan hil-at (kaftan)ların dikimlerinde görev almışlardır. Hil-at terzileri üç bölüktü ve mevcutları 21 ile 23 arasında idi; terzilerin on altıncı asır ortalarında mevcutları 369, on yedinci asır başlarında 319 kişi idi. (Uzunçarşılı, 1988:444, 445) Kanunnameler ve hükümlerle üretim kuralları belirlenen seraser, kemha, Kaynak: Williams, Haydn (2015) TURQUERIE atlas, çatma kadife, kutnu gibi dönemin motifleriyle bezenmiş; altın, gümüş, sim ve ipek gibi kıymetli ipliklerle dokunmuş ve bu kıymetli kumaşlardan dikilmiş giysiler, Avrupa da Turquerie modasını yaratmıştır. Erken modern çağın Avrupa ülkeleri; Bursa da ve yakındoğunun diğer kentlerinde üretilen şatafatlı damaskoları ve kadifeleri hem seküler kıyafetlerde, hem de kilise cübbelerinde kullanmaktaydı. Bunlar öylesine büyük rağbet gördü ki, Venedik, Floransa ve Lucca daki dokumacılar üretimi taklit edip Avrupa pazarına uyarlamaya yöneldi. Yakındoğu halıları da aynı ölçüde beğeni ve takdir gördüğü için, bir yer örtüsü olarak kullanılmak yerine, masalara serilirdi ya da duvarlara asılırdı. (Williams, 2015:27) İmparatorluğun siyasi ve ekonomik gücünün zayıfladığı 17. Yüzyılın başlarında, bazı iç ve dış nedenlerle, nitelikli Osmanlı kumaşları yerine bunların taklitleri olan ucuz İtalyan ve Fransız kumaşları pazarı kaplamaya başlar. (Dölen, 1992:382) İç pazarda başlayan daralma, pahalı malzeme kullanımı ve devlet bütçesinden ödenen maaşlarındaki kısıntılar sonucu Ehl-i 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

8 Tekstil Tasarımında bir Ar-Ge Örneği: Ehl-i Hiref Teşkilatı Hiref teşkilatı usta kadrosunda küçülmeye gidilmiş, sanatçı sayısı 18. Yüzyıl sonlarında yüz seksenlere kadar düşerek yok olmaya yüz tutmuştur. Bununla birlikte, Osmanlı ya giren batılı etkiler sonucunda ortaya çıkan yeni yaşam biçimine ve sanat zevklerine uyum sağlayamayan Ehl-i Hiref teşkilatı, 18.yüzyılda etkinliğini yitirmiştir. (Kalyoncu, 2015:292) 1837 Sanayi Devrimi ve 1786 tarihinde Joseph-Marie Jacquard tarafından makineleştirilerek seri üretime başlayan jakar tezgahları, el emeğiyle çalışan Osmanlı dokuma sanatını zor duruma sokmuştur ve Ehl-i Hiref teşkilatı makine sesleriyle ömrünü tamamlamıştır. 18. Yüzyıl a kadar Osmanlı saray sanatını biçimlendiren ve yaşatan Ehl-i Hiref teşkilatı Sanayi Devrimi nin üretim ekonomisine ve teknolojisine uyum sağlayamadığı için sona ermek zorunda kalmıştır. Sonuç: Devlet güdümünde Osmanlı kimliğini, markasını yaratan Ehl-i Hiref örgütü günümüz devlet destekli Ar-Ge çalışmaları için tarihi bir örnektir. Farklı ülkelerden, farklı kültürlerden, farklı nedenlerle örgüte katılan küresel sanatçı topluluğu en modern teknikler ve kıymetli malzemelerle çalışarak saray kimliğini biçimlendirmişlerdir. Ehl-i Hiref örgütü nakkaşları tarafından formüle edilen öncü tasarımlar ülkenin farklı kentlerinde de üretilerek saray sanatının halk sanatına evrilmesine katkı sağlamıştır. Dokuma Bölüğü denetiminde üretilen seçkin kumaşlar, giysiler ve halılar dünya müzelerinde sergilenmektedir. Ülkemizin ihracat lokomotifi olarak tekstil sektörünün 2023 hedefleri doğrultusunda tasarım, moda, Ar-Ge ve inovasyona önem vermesi gerekmektedir. Küresel rekabet için yenilikçi, bilgi ve ileri teknoloji içeren katma değeri yüksek ürün ve hizmet sunumu için araştırma ve gelişmeye yatırım yapması gereken tekstil sektöründe 2017 yılı verilerine göre toplam 25 kurumda yer alan Ar-Ge merkezleri yetersizdir kalmaktadır. Ar-Ge tanınırlığı ve kurulumu için Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı nın yasal desteğinin yanı sıra, devlet, sektör ve eğitim kurumları işbirliğiyle kongre ve konferanslarla ortak bir bilinç oluşturmalıdır. Kaynakça: Atasoy, Nurhan (2001) İpek Osmanlı Dokuma Sanatı, TEB İletişim ve Yayıncılık A.Ş. İstanbul Bozcu, (Filiz) Pelin, (2010) Osmanlı Sarayında Sanatçı ve Zanaatçı Teşkilatı Ehl-i Hiref, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi 43 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

9 C.TUNA Dölen, Emre (1992) Tekstil Tarihi, Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Yayınları, İstanbul Gürsu, Nevber (1988),Türk Dokumacılık Sanatı, Redhouse Yayınevi, İstanbul İTKİB Genel Sekreterliği, (2016) Hazırgiyim ve Konfeksiyon Sektörü İhracat Performans Değerlendirmesi, İstanbul Kalyoncu, Hülya (2015) Ehl-i Hiref-i Hassa Teşkilatının Osmanlı Kültür Ve Sanat Yaşamındaki Yeri ve Önemi, International Journal of Social Science, Doi Number: Number 33, p , Spring I. Kazan, Hilal, (2004) Osmanlı Araştırmaları XXIV, dergisi/osmanlı_sy24/2004_24_kazanh.pdf Küçükerman, Önder, (2007) Bir İmparatorluk İki Saray, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret A.Ş. İstanbul Meriç, Rıfkı Melül, (1937) Türk Tezyini Sanatları, DGS, İstanbul Mortan, Kenan; Küçükerman, Önder, (2007) Çarşı, Pazar, Ticaret ve Kapalıçarşı İş bankası Kültür Yayınları İstanbul Sarıgül, Altınbaş, Fatma (2015) Bir Dönüşüm Hikayesi, Babil Yayınları, İstanbul Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988) Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Gazi Yayıncılık, İstanbul Williams, Haydn (2015) 18. Yüzyılda Avrupa da Türk Modası TURQUERIE, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul Yalçın, İsmail, (2009) ETCF-EUT TRAINING PROGRAMME 2009 Module 6 Research and Development 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov