ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

Transkript

1 ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ «Бекітемін» Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің оқу-әдістемелік ісі жөніндегі вице-президенті Б.Ахметов 2017 ж. 6M ТҮРКІТАНУ МАМАНДЫҒЫ БОЙЫНША МАГИСТРАТУРАҒА ТҮСУШІЛЕРГЕ АРНАЛҒАН МАМАНДЫҚ БОЙЫНША ТҮСУ ЕМТИХАНЫНЫҢ БАҒДАРЛАМАСЫ Түркістан 2017 ж. 1

2 Бағдарлама 6М Түркітану мамандығы бойынша Мемлекеттік жалпы білім беру стандартына сәйкес жасалған. Бағдарламаны құрастырған: ф.ғ.к., А.Шенгүн Бағдарлама кафедра мәжілісінде талқыланып, факультеттің ғылыми кеңесіне ұсынылды. (Хаттама 9, «10» ж.) Түрік филологиясы кафедрасы меңгерушісі А. Шенгүн Факультеттің әдістемелік кеңесінде мақұлданған ( 8 «20» ж.) Әдістемелік кеңес төрағасы С.Ж.Чаканова Факультет кеңесінде бекітілген ( 9 «20» ж.) Факультет деканы Н.Қ.Айтбаева 2

3 6М ТҮРКІТАНУ МАМАНДЫҒЫ БОЙЫНША МАГИСТРАТУРАҒА ТҮСУ ЕМТИХАН БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ 1. МАМАНДЫҚ БОЙЫНША ТҮСУ ЕМТИХАНЫНЫҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ Бұл бағдарлама ғылыми және педагогикалық бағытындағы мамандық бойынша пәннің типтік оқу бағдарламасы негізінде жасалынды. Бағдарлама қазіргі түркітанудың және түркі тілдерінің жалпы теориялық мәселелерін қамтиды. Мақсаты Түркітану мамандығына қатысты барлық пәндер бойынша ғылыми негізде оқыту технологиясын меңгертудің ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтай отырып, түркі тілдерін оқытудың әдістемелік жүйесін жасау және оның тиімділігі мен сапалылығын дәйектеу болып табылады. Міндеттері: - түркітану ғылымы мен педагогикалық қызмет саласында магистранттардың теориялық және практикалық дайындықтарын тереңдету; - педагогикалық қызметті іске асыру үшін психологиялық-педагогикалық білімдерді меңгеру; - түркі және шығыс әлеміне қатысты гуманитарлық білім саласында ғылыми зерттеулер жүргізу мен ұйымдастыру біліктілігін меңгеру; - жоғары оқу орнындағы педагогика мен психология саласында және оқытушылық тәжірибеде қажетті білімдерді алу; - ғылыми-зерттеу, білім беру, ұйымдастыру-басқарушылық, ғылымиұйымдастырушылық және басқа да салаларда қазіргі заманғы ғылыми және практикалық мәселелерді тұжырымдауға және шешуге қабілеттілікті қалыптастыру; - жалпы және кәсіби мәдениеті жоғары мамандарды дайындау; - білім алушылардың бойында өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі дамыту, өмір бойы өз бетінше білім алу қажеттігін қалыптастыру. Оқуға түсу емтиханының формасы жазбаша жауап. Талапкер өз билетіне берілген сұрақтардың жауаптарын жауап беру парақтарына жазады. Апелляцияға берген жағдайда талапкердің жазбаша жауап парағындағы жазбасы негіз болады. 2. МАГИСТРАТУРАҒА ТҮСУШІ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ДАЯРЛЫҚ ДЕҢГЕЙЛЕРІНЕ ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР түсінігі болуы керек: - гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық ғылымдардың пәндік, әдістемелік, дүниетанымдық ерекшеліктері туралы; - әлемде және Қазақстанда түркітану ғылымының даму барысы туралы; - түркілік ареалдағы қоғамдық, мәдени, діни ұйымдар мен қоғамдық саяси, әлеуметтікмәдени белсенділіктің формалары туралы; - түркі халықтарының негізгі мәдени және әдеби дәстүрлері, түркітілдес ареалдағы қазіргі заманғы тілдік жағдаят туралы; - жоғарғы мектеп педагогикасының қазіргі методологиясы туралы; - өзінің әлеуметтік, экономикалық, кәсіби рөлін сезінуге байланысты психологиялық ғылымның жетістіктері туралы. білуі керек: - мамандану шеңберінде іргелі ғылымдардың негіздері туралы; - түркітанудың ғылыми-методологиялық және қолданбалы-практикалық негізін және маман-түркітанушының білім біліктілігіне қойылатын талаптарға сай әр түрлі салаларда түркітанымдық білімдерді қолдану салаларын; - түркі халықтарының мифтік-архаикалық түсініктерінің, культтері мен нанымсенімдерінің, дүниетанымдық көзқарастары мен шаруашылықтық негіздерінің тарихи 3

4 тұғырын, тілдері мен әдеби дәстүрлеріндегі, мәдени мұраларындағы ортақтықтар мен өзіндік ерекшеліктердің тарихи қалыптасу арналарын; - қазіргі замандық түркітанудың даму тенденциялары мен басты жетістіктерін; - түркілік дүние моделін және оның тілдік, ділдік, этномәдени және әлеуметтіксаяси біртұтастығының философиялық негізі мен қалыптасу тарихын; - түркітанушының кәсіби және ғылыми қызмет технологияларын; - кәсіби және ғылыми этиканың басты қағидаларын және оларды қызмет барысында пайдалануды; түркі тілдерінің қазіргі заманғы деңгейі мен сипатының өзгерту динамикасын, тілтанымдық ілімдердегі зерттеудің парадигмалық өзгерістерін; - өндірісте еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы ережелерін білу және сақтау, соларды басқалардан талап ету; мамандық тілі ретінде кем дегенде бір шет тілін, үш-төрт түркі тілдерін еркін меңгеру; - педагогика мен психология негіздерін; - менеджмент және ұжымның ғылыми қызметін ынталандыру негіздерін. істей білуі керек: - түркі халықтарының тілі мен мәдениетіне, әдебиеті мен өнеріне, ділі мен дініне, дүниетанымына қатысты проблемалар бойынша әдебиеттерді дербес зерттеу және ерікті қолдана білуі; - өзінің кәсіби, ғылыми, ғылыми-педагогикалық қызметін, сондай-ақ ұжымның қызметін жобалау және жүзеге асыра алу; - өзінің кәсіби және ғылыми қызметінің нәтижелерін болжау; - жұмыс процесін бақылау және оның нәтижелерін объективті бағалау, кәсіби шешімдер үшін жауапкершілікті өзіне ала білу; - ортақ кәсіби қызметті алып жүру; - өзінің болашақ кәсіби дамуын жобалау; - өзін өзі іске асыру, ұйымдастыру және реабилитациялау әдістерін меңгеруді. дағдысы болу керек: - ғылыми жобалық қызмет, стандартты кәсіби міндеттерді шешу, ғылыми және сыни ойлау, шешендік өнер дағдысы, ауызша және жазбаша түрде өз ойларын дұрыс және қисынды құру, ақпараттық және білім беру технологияларының негізінде өз білімдерін кеңейту, ақпарат және креативті шешімдерді іздеу, кәсіби қызмет және жеке тәжірибені жүзеге асыру; - қазіргі заманғы әлемде түркілік мәдениеттің даму үдерісі және оның өзіндік ерекшеліктері туралы; - қоғамда және қазіргі әлемдегі саяси-әлеуметтік және ұлтаралық қарымқатынастағы түркітілдес халықтардың орны мен рөлі туралы деректерді талдау және лингвистикалық, әдебиеттанымдық, мәдениеттанымдық, әлеуметтанымдық зерттеулерді жүргізу бойынша жұмыс істеуде. білікті болуы керек: - түркітанушының кәсіби, ғылыми-педагогикалық қызметі бойынша, түркологияның ғылыми мәселелерін шешуде, кәсіби қарым-қатынас пен мәдениетаралық коммуникацияда, ақпараттық ізденіс мәселелерін шешуде, тұлғалық және кәсіби өсуге бейім болуда білікті болу. 6М ТҮРКІТАНУ мамандығы бойынша пререквизиттер атауы 1.Түрік тілі -3 кредит 2. Қазіргі түрік тілдері-3 кредит 3. Түрік тілінің тарихы -3 кредит 4. Түрік халық ауыз әдебиеті -3 кредит 5. Ежелгі дәуір түрік әдебиеті-3 кредит 4

5 1.ТҮРІК ТІЛІ -3 КРЕДИТ ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ Bu ders Avrupa dil portfolyosu esasına göre B2 seviyesinde öğrencinin dil becerisini bilmeyi esas alır. Buna göre öğrenci: Uzman olduğu alandaki teknik tartışmalar dahil hem somut hem de özet konularda karmaşık metinlerin ana fikirlerini anlayabilir. Her iki tarafı germeden ana dili olarak konuşanlarla normal iletişim kuran akıcı ve spontane derecede iletişim kurmak gayet mümkündür. Geniş yelpazedeki konularda açık, detaylı metinler oluşturabilir ve çeşitli opsiyonların avantajlarını ve dezavantajlarını vererek bir konuda görüş açısını açıklayabilir. Farklı konularda, ayrıntılı ve anlaşılır bir şekilde kendini ifade edebilir ve bir konunun olumlu ve olumsuz yönlerini ortaya koyarak kendi bakış açısını yansıtabilir. Çok zorlanmadan, belli ölçüde doğal ve akıcı bir dil kullanarak ana dilde konuşan birisiyle iletişim kurabilir. Soyut ve somut konulara dayalı karmaşık metinlerin ana fikrini anlayabilir, kendi uzmanlık alanı olan konularda teknik tartışmalar yürütebilir. Türkçenin temel gramer kurallarını tam olarak bilir. ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Негізгі: 1- Yedi İklim Türkçe Yunus Emre Enstitüsü Türkçe Öğretim Seti B2 Ders Kitabı. Ankara, 2015 Қосымша: 1- Yeni Hitit Yabancılar İçin Türkçe Ders Kitabı Orta 2, Ankara Üniversitesi Tömer. 2- Mehmet Hengirmen, Türkçe Öğrenelim 2. 2.ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛДЕРІ-3 КРЕДИТ ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ Қазіргі түрік тілдері /Çağdaş Türk Dilleri dersi esas olarak Türkçe, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Türkmence, Tatarca, Uygurcanın konuşulduğu coğrafyaları, ülkeleri, bu ülkelerin tarihlerini ve bu dillerin tarihi gelişimini, bu dillerdeki edebi metinleri okuyup anlamayı ve tahlil etmeyi hedeflemektedir. Tarihî ve yaşayan lehçelerimizde kullanılan yapım ve çekim eklerinin şekilleri, fonksiyonları art zamanlı ve eş zamanlı olarak incelenir, karşılaştırılır. Türkiye Türkçesinde kullanılan eklerin eski ve yeni şekilleri örneklerle açıklanır. Pratik Türkçe (Metinler, Yazılı Anlatım, Konuşma) Çağdaş Türk dili derslerinin amacı sınıfların seviyesine göre iyi iletişim, yazılı anlatım, dinleme-anlama yetenklerinin yaratılması ve geliştirilmesidir. Çağdaş Türkçe/ Leksikoloji Günümüz Türkçesinin sözcük dağarcığının tarihsel, yapısal vb. yönlerden incelenmesini, leksikolojinin temel sorunlarını, kelime zenginliğini göz önüne sermesini amaç edinen kurs. Çağdaş Türkçe/Fonetik ile Fonoloji Kursun Konusu: Konuşma Seslerinin sınıflandırılması, gruplaşmaları, ses olayları, hece sorunu, vurgu, entonasyon. Kursun amacı: Günümüz Türkçesinin fonetik sistemini, seslerin boğumlanması ile akustik özelliklerini, fonemlerin tarifini, Türkçenin yapışkanlığı ile ilgili ses kanunları, hece ve vurgu sorunlarını öğrencilere tanıtmaktır. Çağdaş Türkçe/Biçimbilgisi I (Ad, Sıfat, Sayı ve Adılların Biçimbilgisi) Çağdaş Türk dilindeki ad, sıfat, sayı ve adılların dilbilgisel ulam ve biçimleriyle karakterize edilmesi. Bu 5

6 konferanslar kursunun amacı, sözü geçen sözcük çelştlerinin yapısal özellikleriyle dilbilgisel ulamlarını tanıtmaktır. Çağdaş Türkçe/Biçimbilgisi II (Eylemin ve Yardımcı Sözcüklerin Biçimbilgisi) Eylemin ve yardımcı sözcüklerin biçimbilgisi konferanslar kursu, herşeyden önce, çağdaş Türkçenin, Türk Lehçelerinin ulam ve biçim bakımından çok zengin olan eylem sistemini ayrıntılarıyla tanıtılmasına yöneliktir. Bu kursta, Türkçenin eylem sistemini Hint-Avrupa dillerini eylem sistemininden ayırt eden özelliklere özel önem verilmektedir. Kursun amacı, öğrencilere Türkçenin eylem sisteminin ulam ve biçimler zenginliğini anlamakta ve bunların doğru olarak kullanmayı öğrenmekte yardımda bulunmaktır. ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Негізгі: 1.ABDULLAYEV, F. A. (1978), Üzbek Tilining Uğuz Lehçesi, Taşkent: Özbekistan Fen Neşriyatı. 2. AKPINAR, Yavuz (1994), Azerî Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: Dergah Yayınları. 3. AKSU, Nurettin - Ayfer IŞIK (1997), Tükiye Türkçösü-Kırgız Türkçösü Sözdügü, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı. 4.AKSU, Nurettin (2006), Konuşan Sözlük Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi, Ankara: Özkan Matbaacılık. 5. ALKAYA, Ercan (2007), Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar, Elazığ: Manas. 6. ALKAYA, Ercan (2008), Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara: Turkish Studies Publication. 7. BURAN, Ahmet - Ercan ALKAYA (2007), Çağdaş Türk Lehçeleri, Ankara: Akçağ Yayınları. 8. EMRE, Ahmet Cevat (1949), Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri (İlk Deneme) Birinci Kitap, Fonetik, İstanbul: TDK Yayınları. 3.ТҮРІК ТІЛІНІҢ ТАРИХЫ -3 КРЕДИТ ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ Türk dili tarihi, çivi yazılı Sümerce tabletlerdeki alıntı kelimeler şeklinde bilinen ilk örneklerine rastlanan, coğrafya olarak Moğolistan ve Çin içlerinden Avrupa nın ortalarına, Sibirya dan Hindistan ve Kuzey Afrika sahasına kadar yayılmış olan Türk dilinin tarihidir. Günümüzde Asya ve Avrupa kıtalarında konuşulan ve yazılan Türk yazı dilleri ve bunların ağızlarının tarihî süreçlerini kapsar. Türk dilinin tarihî dönemleri, alt dönemleri dünya çapında çeşitli çalışmalarda anlatılmıştır. Altay dönemi, Türk dilinin kaynağı olarak belirtilir. Dilin ailesi de zaten bu sebeple aynı adla (Altay) anılır. Günümüz yazı dilleri ve onların ağızlarına gelinceye kadar birçok dönem yaşanmıştır. Bu dönemleri belirtmek üzere yapılan nitelikli çalışmaların toplamını da veren Ahmet Bican Ercilasun un eserinde, Türk dilinin tarihten günümüze dönemleri tabloyla gösterilmiştir. Türk yazı dilleri ve ağızları hakkında ilk bilgileri sözvarlığı verileriyle ve sözlü edebiyat ürünleriyle sunan, Türk dilinin ilk sözlüğü ve dilbilgisi kitabı Divânu Lügati't-Türk te, Kutadgu Bilig adlı ünlü eserde, Ali Şir Nevai nin Muhakemetü'l-Lugateyn inde, Harezm- Kıpçak, Anadolu ve Çağatay sahasında XIX. yüzyıla kadar bu dilin adı Türk tili, Türkî, Türkçe şekillerinde kaydedilmiştir. HUN DÖNEMI: HUN TOPRAKLARI VE ÇEVRESI Ana dili Hunca olan en meşhur tarihî şahsiyetlerden Attila nın bir Orta Çağ madalyonunda şekli ve Atila, Flagelum Dei (Tanrı nınkırbacı) yazısı Huncanın Lir Türkçesi veya Şaz Türkçesi aidiyeti konusunda çeşitli çalışmalar vardır. Tabii, bu çalışmalar, tarihî vesikalardaki verilerin yorumlamalarındaki farklar ve verilerin çeşitliliğiyle alakalıdır. Hunlara ait birçok 6

7 kelime Çincede, bu dile özgü biçimleriyle tespit edilmiş ve bu kelime biçimleri farklı araştırmacılar tarafından Türkçe olarak açıklanmıştır. Türkolog Talat Tekin, sözü edilen kelimelerde 17 sini görüşleriyle beraber belirtmiştir: Yukarıdaki sözlerden son dokuzu Tabgaç dönemine (MS ) aittir. Çincede /r/ sesi bulunmadığı için Türkçe sözlerdeki /r/, ya /l/ ile gösterilir veya hiç gösterilmez: çeng-li / tengri, king-lu / kıngrak, wo-lu-to / ordu vb. Çin sülalesi tarihinde, MS 329 da geçen bir olay vesilesiyle, Çin karakterleriyle tespit edilmiş iki cümle vardır. Çin sülalesi tarihi- Çin-şu, 10 karakterden oluşan bu cümlelerin (beytin) Hunca olduğunu belirttiği gibi her karakterin Çince anlamını da vermiştir. Olay Çin-şu da şöyle anlatılmıştır: Hükümdar Şi Lo, Hsiung-nu lara mensup Ho kabilesinden geliyordu. Başka bir Hsiung-nu lideri Liu Yao da Şi Lo nun rakibi idi. Liu Yao, Kuangçu nunu on birinci yılında (329) ordusu ile geldi ve Lo-yang ı kuşattı. Şi Lo, hemen Liu Yao ile savaşmak istiyordu. Fakat buyruğu altındaki kumandanların hiçbiri bu fikri uygun bulmadı. Şi Lo, bunun üzerine çok sevdiği ve saydığı Hint rahip Fo-t u-teng e danıştı. Fot u-teng daire biçimindeki bir çanı salladı ve çıkan sese göre Ho dilince şu kehanette bulundu: [8] siu-k i t i-li-kang puh-koh kü-t u-tang Siu-k i Ho dilinde ordu, t i-li-kang da çıkmak anlamındadır; puh-koh Liu Yao nun unvanıdır, kü-t u-tang da tutmak, yakalamak demektir. Bu sözcükler toplu olarak Ordu savaşmak için çıkacak ve Liu Yao yu tutacak anlamına gelir. Bu Çince karakterler, iki ünlü Sinolog tarafından aşağıdaki şekilde seslendirilmiştir: siog tieg t iei lied kang b uok kuk g iu t uk-tang (B. Karlgren) sux-keh the-let-kangbuk-kokgoh-thok-tang (E. G. Pulleyblank) Şiratori (1902), Ramstedt (1922), Bazin (1948), Gabain (1950), Tekin (1993) gibi Türkologlar, 10 karakterlik bu ibarenin Hun Türkçesindeki biçim ve anlamını bulmaya çalışmışlardır. Tamstedt in bulduğu biçim ve anlam şöyledir: Süke talıkıng (talıkang) bügüg (ügeg) tutang = Savaşa çıkın, bügüyü (düşman hükümdarını) tutun! Talat Tekin in bulduğu biçim ve anlam şöyledir: Sü:ke tılıkang bugukgı tuktang = Savaşa çıkın, Buguk u (küçük geyiği veya liderciği) tutun! Gerek Ramstedt, gerek Tekin, Doğu Huncaya ait bu ibarenin l-r (Bulgar-Çuvaş) Türkçesine ait olduğu görüşündedirler; çünkü Köktürkçedeki taşıkmak (çıkmak) kelimesi burada talıkmak / tılıkmak biçiminde, yani ş yerine l ile geçmektedir. Türkler ve Türk dili için bu ibarenin önemi şöyle belirtilmiştir: 1. Çinceleşmiş bir söylenişle de kaydedilmiş olsa, bu iki cümle Türkçe olarak tespit edilmiş bulunan en eski (MS 329) cümlelerdir; üstelik kelimelerin anlamları da Çince olarak verilmiştir. 2. Hükümdar Şi-lo nun Hyung-nu ların Ho boyundan olduğu ve cümlelerinde de Ho dilinde söylendiği Çin kaynağında açıkça ifade edilmiştir. Dört kelimelik iki cümle Türkçe olarak okunup açıklanabildiğine göre Hyung-nu ların Türklüğünden de şüphe etmeye gerek yoktur. 3. Hükümdar Şi-lo, büyük Hun hanedanı 216 da yıkıldıktan sonra Kuzey Çin de kurulan küçük ve kısa ömürlü Hun devletlerinden biri olan 2. Cao devletinin hükümdarıdır. Şi-lo, doğu Hunlarından idi. Demek ki büyük Hun hanedanından sonraki küçük Hun devletlerinde de Hun Türkçesi kullanılmaya hiç olmazsa bir süre devam etmiştir. 4. Bütün Hunların olmasa bile en azından Doğu Hunlarının Türkçesi bir l-r Türkçesi idi. Ş yerine l, z yerine r kullanılması daha sonraki Bulgar ve Çuvaş Türklerinin özelliğidir. Moğolca da bir l-r dilidir. Bulgar ve Çuvaşlar dışındaki bütün Türklerin dili ş-z Türkçesidir. HAZAR DÖNEMİ 7

8 Hazarca, Ortaçağda konuşulmuş olan bu tarihî dönemin, Türk dili tarihinde hangi kola ait olduğu kesinleştirilmemiştir. Türkçenin Eski Türkçe dönemi (6-10. yy) içinde değerlendirilen Hazarcanın eldeki en belirgin örneği 1912 yılında bilim dünyasına tanıtılan ve Cambridge Belgesi (ya da daha önceki adıyla Schlechter Mektubu) olarak bilinen mektubun kenarına Göktürk Alfabesinin Hazar versiyonuyla yazılmış tek kelimelik cümledir. İbranice mektubun sol alt köşesine yazılmış olan bu runik yazının sağdan sola transliterasyonu HWQWRWM olup transkripsiyonuhukurim anlamı da "ben onu okudum" demektir. Bu tek kelimelik cümle dışında Hazar Türkçesiyle elde kabile, kale, 12 Hayvanlı Takvimin ay adları kalmıştır. Bunların dışında Hazar şahıs adları da tespit edilmiştir. KUMAN DÖNEMİ 9. yüzyılda Orhun alfabesiyle yazılmış olan Irk Bitig eserinin ilk ikisayfası (5b ve 6a) Uygur hükümdarı ve hizmetçileri ( yüzyıl) (Mogaomağarası 409) Kumanca, Kumanlar tarafından konuşulmuş olan tarihî bir Türk yazı dilidir. Kumanlar, 11. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında, Doğu Avrupa da yaşamış bir Türk boyudur. Tarihte Kıpçaklar ile aynı birlik içinde bulunmuş, bu yüzden de zamanla Kıpçaklar ile aynı sayılabilmişlerdir. Kuman Türkçesi, Doğu Avrupa da Karadeniz in kuzeyinde, kısmen Balkanlar da konuşulmuştur. PEÇENEK DÖNEMİ Peçenekçe, 12. yüzyılda yok olana kadar Peçenekler tarafından konuşulmuş Oğuz grubuna ait ölü bir Türk dilidir. Karadeniz in kuzeyi ve Balkanlar da konuşulmuştur. GÖKTÜRKÇE Göktürkçe, Türk dilinin bilinen ve yazılı metinleri ele geçirilebilen en eski dönemine verilen isimdir. Eski Türkçe adlı dönemin ilk kısmını oluşturur. Devamında Eski Uygur dönemi yaşanmıştır. MS 7. yüzyıldamoğolistan'da yaşayan Göktürklerin konuşup yazdığı dildir. Göktürkçe yazılı belgeler 2. Göktürk Devleti döneminden kaldığından Göktürkçe kağanlığın resmî dili hâlinde olmuştur. Kısacası, bu dönem, Göktürk Kağanlığı nın hüküm sürdüğü dönemin sonuna kadar süren evreyi kapsar. ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ Türk dilinin eski dönemlerinde konuşulmuş ve yazılmış olan Türk dilinin tarihî dönemlerinden biridir. Eski Türkçe adlı dil döneminin Göktürkçeden sonraki ikinci kısmını oluşturmuştur. Eski Uygur Türkçesi dönemi için asıl fark, Göktürk metinlerinde bozkır yaşayışı, savaşçılık ve devlet düzeniyle ilgili kelimeler ağırlıktadır. Uygur metinlerinde ise Maniheizm ve Burkancılıkla ilgili kelimeler hâkimdir. Bunlar da Sanskritçe, Çince ve Soğdakçadan alınmıştır. Çok defa da kavramlara Türkçe karşılıklar bulunmuştur. Temel söz varlığı ise her iki dönem metinlerinde aynıdır. KARAHANLI TÜRKÇESI Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihî dönemlerinden biridir. Türk dilini, eski, orta, yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Böyle düşünen Türkologlara göre yüzyıllar arası, Orta Türkçe dönemidir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol hâlinde geliştiğini göz önünde bulunduran diğer bir kısım Türkolog, Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe içine alır. Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan Karahanlı Türkçesi, Eski Uygur Türkçesiyle çağdaştır. HAREZM TÜRKÇESİ Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olup Karahanlı Türkçesi sonrasında gelen tarihî dönemlerinden biridir. Ceyhun un Aral Gölü ne döküldüğü bölgede yer alan ve 12. yüzyılda bir kültür merkezi olarak sivrilen Harezm in, Çengizliler ve Altın Ordu çağında da bu durumu devam etti. Altın Ordu çağında ( ) Harezm, Aşağı Seyhun boyları, İdil in Hazar a döküldüğü yerde bulunan başkent Saray başlıca kültür merkezleriydi. Harezm Türkçesine ait eserler işte bu kültür muhitinde yazıldı. ÇAĞATAY TÜRKÇESİ 8

9 Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci döneminin adıdır. 15. yüzyıl başlarında başlar, 20. yüzyıl başlarına kadar devam eder. Çağatayca yalnızca Orta Asya Türk devletlerinde yazı ve diploması dili olarak kullanılmakla kalmamış, Avrupa Rusya'sında Oğuzlar-Kayılar dışındaki Müslüman Türkler arasında da 19. yüzyıla değin kullanılmıştır. Harezm Türkçesinin devamı olarak Timurlular devrinde oluşmuştur. Çağatayca yazılmış eserlerin hemen hemen tümü Arap kaynaklı alfabeyle olmuştur. Bununla birlikte Eski Uygur alfabesiyle yazılmış bazı metinlere de rastlanmıştır. ÖZBEKÇE Tarihî Çağatay Türkçesinin çağdaş devamı olan Türk yazı dillerinden birisi olan Özbekçe, Türk lehçelerinin Karluk grubunun içinde yer alır. Özbekistan'ın resmî dili konumundadır. Orta Asya genelinde en çok konuşulan Türk lehçesi olan Özbekçe; Kıpçak, Karluk ve Oğuz lehçelerine ait unsurları bünyesinde birleştiren tek Türk lehçesidir. Özbekistan'ın Fergana vadisi, Taşkent ve etrafı ile Semerkant, Buhara, Karşı, Şehrisebz ve Termez şehirlerinde Karluk lehçesi, Surhanderya, Kaşkaderya, Semerkant vilayetlerinde Kıpçak lehçesi, Harezm vilayetinde ise Oğuz lehçesinde konuşulmasına rağmen, Özbek edebi dilinde ağırlıklı olarak Fergana ve Taşkent ağızlarının ağırlık kazandığı Karluk lehçesi hâkimdir. Orta Çağ'da Orta Asya'nın en önemli kültür ve bilim dili olmuştur. Özbek Türkçesi Türkistan coğrafyasında Özbekistan dışına yayılmış olan Özbek Türkleri arasında; Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Türkmenistan cumhuriyetlerinde de kullanılır. Söz konusu bazı bölgelerde, bölgenin resmî dilinden de çok kullanılır. YENİ UYGURCA Uygurca veya Yeni Uygurca, Uygurlar tarafından konuşulan Türk yazı dillerinden biridir. Uygur grubunda yer alır. Türkçe literatürde Uygurca veya Uygur Türkçesi kullanımı, aynı zamanda tarihî Eski Uygur Türkçesini de kapsayabildiği için, ayırmak için bu çağdaş yazı dil yayınlarda Yeni Uygur Türkçesi olarak da kullanılır. Türk dili tarihi içerisinde önemli bir yeri olan Uygur Türkçesi, kendi içinde iki döneme ayrılır. Birincisi, Eski Uygurca denilen ve Göktürk yazı dilinden sonra eser vermeye başlayan tarihî dönemdir. İkincisi ise, XX. yüzyılda yeniden yazı dili olarak kullanılan ve Yeni Uygurca dediğimiz dönemdir. Uygurca Çin'de 8.5 milyon kişi tarafından çoğunlukla uzak batı otonom bölgesi Sincan Uygur Özerk Bölgesinde konuşulur. Uygurca ayrıca 300,000 kişi tarafından Kazakistan'da konuşulur ve Afganistan, Arnavutluk, Avustralya, Belçika, Kanada, Almanya, Endonezya, Kırgızistan, Moğolistan, Pakistan, Suudi Arabistan, İsveç, Tayvan, Tajikistan, Türkiye, Birleşik Krallık, Birleşik Devletler ve Özbekistan'da da Uygurca konuşan topluluklar vardır. KIPÇAK TÜRKÇESİ 14. yüzyılda yazılan Codex Cumanicus Kıpçakça veya Eski Kıpçakça, Orta Türkçe dönemine ait Deşt-i Kıpçak sahası ile Mısır ve Suriye'de 13. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar kullanılmış Türk dillerinin Kıpçak grubundan ölü dil. Eski Kıpçakça günümüzde Yeni Kıpçakça adıyla da anılan Kıpçak grubundan Türk dillerinin oluşumuna kaynaklık eden dillerden biridir. Günümüzde geriye dönük dil sınıflandırmalarında Eski Kıpçakça, Kıpçak grubunun Kıpçak- Kuman alt grubunda ele alınır. Bugüne gelebilmiş eserler sınırlı sayıda olup en çok incelenen eser Bozkır Kıpçakçasına (Kumancaya) ait Codex Cumanicus adlı eserdir. Eski Kıpçak Türkçesine ait eserlerin büyük bir çoğunluğu Memlûkler döneminde kaleme alınmıştır. TATARCA Tatarca veya Kazan Tatarcası, çağdaş Türk yazı dillerindedir. Türk dillerininkıpçak Grubuna bağlı bir dildir. Aynı aileden bir lehçe olan Kırım Tatarcasıdan ayırmak için Kazan Tatarcası olarak da adlandırılır. Çoğunluğu Rusya Federasyonu içindeki Tataristan'da yaşayan Tatarlar tarafından konuşulur. Tataristan Cumhuriyeti'nin Rusça ile birlikte iki resmî dilinden biridir. BAŞKURTÇA 9

10 Çağdaş Türk yazı dillerinden biri olarak Kıpçak grubu içinde yer alır. Çoğunluğu Başkurdistan'da yaşayan Başkurtların konuştuğu bu dil Kazan Tatarcasına oldukça yakındır KAZAKÇA Kıpçak öbeğine ait, Kazakistan'da konuşulan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Kırgız Türkçesine yakındır. Dünyada yaklaşık 16 milyon kişi tarafından, Kazakistan'da da 10 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Moğolistan'ın batı bölgesindeki Bayan Ölke (diğer adı Bayan Ölgey) eyaletinde yaşayan Kazak Türkleri Kazakistan'ın kullandığı alfabeyi kullanarak Kazak Türkçesi yazmaktadırlar. Bayan Ölgey'de oturanların çoğu %88.7 oranla Kazak Türkleridir. Bu bakımdan eyalet nüfusunun %98'i kadarını Türk halkları oluşturmaktadır. İldeki önemli bir nüfus Kazak Türkçesi konuşmaktadır. KIRGIZCA Türk yazı dillerinin Kıpçak grubuna ait bir koludur. Kazakça ile yakın özellikler gösteren Kırgızca yaklaşık 5 milyon kişi tarafından konuşulmakta olup, Kırgızistan'ın birinci resmî dilidir. Sözcük başı Ortak Türkçe asıllı kelimelerdeki y'ler Kırgızca clidir; yol: жол (col), yıldız: жылдыз (cıldız) vb. Eklerde de değişme olur, yuvarlak ünlüler kendinden sonraki ünlüleri etkiler: bölmö: бөлмэ (bölme), köpölöklördön: кэлэбэклэрдэн (kelebeklerden), bazı b ile başlayan kelimeler m olabilir: boyun: боюн (moyun), bun (sıkıntı): муң (muñ; ñ nazal n, ŋ ve ng sesi verir). KARAKALPAKÇA Diğerlerine göre daha az konuşura sahip çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Kıpçak grubuna ait bu lehçe. Bazı araştırmacılar tarafından Kazakçanın bir ağzı olarak görülür. Çünkü Kazakçaya oldukça benzemektedir. Alfabe, Kazak Kiriline çok benzemektedir. Özbekistan'ın kuzeyinde Karakalpaklar tarafından konuşulur. Karakalpakça'yı bir Kazak ağzı olarak gören Türkologlar Karakalpakça'ya Güney Kazakçası da derler. NOGAYCA Türk lehçelerininkıpçak öbeğine bağlı, Nogaylar tarafından konuşulan lehçe. Ağırlıklı olarak Rusya Federasyonu'nun güney kesiminde konuşulur. Günümüzde Kiril alfabesiyle yazılmaktadır. Nogaycanın diyalektlerinden Kara Nogayca Dağıstan da, Ak Nogayca Kuban Irmağı boylarında, o yöredeki Karaçay-Çerkesya ve Mineralnye Vody bölgesinde, asıl Nogayca ise Stavropol Kray da konuşulur. Ak Nogay ve Asıl Nogay diyalektleri birbirine çok yakındır, Ak Nogayca ise daha çok farklılık gösterir. KUMUKÇA Çağdaş Türk yazı dillerinin Kıpçak öbeğine ait bir lehçedir. Ancak Batı Türk dillerinden de özellikler taşımaktadır ve çok kez Güney Türk dillerine de kategorize edilir. Kumukça Dağıstan'daki resmî dillerden biridir. Günümüze kadar Kumukçanın birçok ağzına rastlamak mümkündür: Kuzeyde Kasav Yurt, ortada Buynak ve güneyde Kaytak lehçesine rastlanılır. Ancak Kumukçanın lehçeleri hakkında tüm dil bilimcileri aynı görüşde değildir; Kasav Yurt lehçesi Kumukça ile Nogayca arasındaki bağlantıyı oluşturur ve bu yüzden aslında Nogaycanın lehçesi de olabilir. KARAÇAY-BALKARCA Kuzey Kafkasya'da yaşayan Karaçaylar ve Balkarların konuştukları lehçenin ortak adıdır. Karaçayca ve Balkarca birbirine çok yakın lehçeler olduğu için ortak bir adla da adlandırılmaktadır. Karaçayca ve Balkarca, Türk lehçelerininkıpçak öbeğine bağlıdır. Karaçayca, çoğunluğu Karaçay-Çerkesya'da yaşayan Karaçayların lehçesidir. Balkarca konuşan Balkarların çoğunluğu ise, Kabardey-Balkarya'da yaşar. KIRIMTATARCASI Türk yazı dillerinin Kıpçak koluna ait bir koldur. Ancak bazı Oğuz grubuna ait özelliklere de sahiptir. Romanya'nın Dobruca yöresinde konuşulan şekline Romanya Tatarcası adı verilir. 10

11 Ana unsurlarını Kıpçakçadan almış, ama başka Türk lehçeleriyle de etkileşimde bulunmuştur. Osmanlı Devleti ile olan sıkı ilişkileri olan Kırım Hanlarının ve ileri gelenlerinin genellikle İstanbul'da eğitim almaları Oğuz lehçelerinin etkilerini getirmiştir. Gaspıralı'nın çalışmaları ile bu etkiler iyice yerleşmiştir. Rus idaresine girilmesi ile de Rusça'dan etkilenmiştir. Ayrıca sürgün zamanından dolayı Özbekçeden alınmış etkileri de görülmüştür. ROMANYA TATARCASI Romanya'da Dobruca bölgesinde yaşayan Romanya Tatarları tarafından konuşulan Kıpçak ve Oğuz grubundan Kırım Tatarcasının bir lehçesidir. 3 ana varyantı bulunur: Dobruca Nogaycası, Köstence'nin yakın ve uzak kuzeyinde Tulça'da konuşulur ve Kıpçakça öğeleri korumakta en muhafazakâr olanıdır. Dobruca Tatarcası, genellikle Köstence'nin güneyinde ve merkezinde konuşulur ve Oğuzcadan önemli ölçüde etkilenmiştir. Dobruca Tatçası, Hacioğlu, Pazarcık şehirleri civarında konuşulur ve Oğuzcaya en yakın olanıdır. KARAYCA Türk lehçelerinin Kıpçak öbeğine ait bir lehçedir. Kırım Tatarcasına yakındır. Musevi inancına mensup bir Türk grubu tarafından konuşulması sebebiyle de ayrı öneme sahiptir. Konuşucusunun az olan Karayca, yok olma tehlikesi altında yer alan Türk yazı dillerinden biridir. 20'nci yüzyılda hala Litvanya`da Trakai ve Panevėžys bölgelerinde, Ukrayna`nın Luck ve Halicz bölgelerinde ve Kırım`da bu dili konuşanlar vardır. Türkiye ve İsrail'de hala bu lehçeyi konuşanlara rastlamak mümkündür. KIRIM KIPÇAKÇA Kırım'da Kırımçaklar tarafından konuşulan bir Türk dilidir. Türk dilleri arasında Kıpçak grubundandır. Genellikle Kırım Tatarcasının bir lehçesi (diyalekt, ağız) olarak kabul görür. Uzun zaman Müslümanlarla beraber yaşadıkları için Kırımçakçada Arapça ve Farsça kelimeler çoktur. Şu anda konuşan sayısı 785 civarındadır. Konuşanların çoğunluğu Yahudi olduğundan bu dile İbranice ve Aramice'den kelimeler girmiştir. Yahudilerin yanı sıra bu dili konuşanlar arasında Müslümanlar da vardır. URUMCA Urumlar tarafından konuşulan Türk dillerinin Oğuz dilleri grubundan dil. Urumca Türkiye Türkçesine çok benzeyen bir dildir. Bir Yunan dili olan Rumeyce ile karıştırmamak gerekir. Urum Türkçesi, diğer Kıpçak Türk yazı dilleriyle ve Türkiye Türkçesiyle ortak pek çok atasözü ve deyime sahiptir. MEMLÛK KIPÇAKÇASI Halep'ten bir Memlûk Ermeni Kıpçakçasıyla kaleme alınmış dua el yazması, (Millî Kütüphane / Paris, Fransa) Memlûk Kıpçakçası ya da Mısır Kıpçakçası, aşağı yukarı XIII. yüzyılın ortalarından XV. yüzyılın sonuna kadar Mısır ve Suriye'de Memlûk Sultanlığı nda kullanılmış Eski Kıpçakçaya giren ölü bir Türk dilidir. Eski Kıpçak Türkçesine ait eserlerin büyük bir çoğunluğu Memlûkler döneminde kaleme alınmıştır. Bu sahadaki eserlerin dili XV. yüzyılın sonlarına doğru yerini bütünüyle Oğuz Türkçesine bırakmıştır. ERMENİ KIPÇAKÇASI Ermeni Kıpçakçası ya da Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi, Eski Kıpçakçaya giren tarihî dönemlerden biridir. Hristiyanlığın Gregoryen mezhebine mensup ErmenilerinOrta Türkçe dönemine ait yüzyıllarda batı Ukrayna'da Ermeni alfabesini kullanarak Kıpçak Türk dilinde meydana getirdikleri vakayinameler (kronikler), dinî ve hukuki belgelerle bilinir. Ermeni Kıpçakçası Türk dili tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bu edebî dilin yıllarından kalma eserleri daha eski 12. yüzyılın Codex Cumanicus dilinin devamı niteliğindedir. Ses bilgisi ve gramer özellikleri bakımından Karaimce, Kumanca, Urumca ve Kırım Tatarcasıyla büyük bir benzerlik göstermektedir. ANA OĞUZ TÜRKÇESİ 11

12 Türk boylarından Oğuzların en önemli eserlerinden biri Dede Korkut Kitabı içindeki Basat depe gözi öldürdügi boyı beyan ider hanum hey (kırmızı yazı) kısmı Türk dilinin Milat sonrası dönemlerinden günümüze gelen en büyük kollarından biridir. Göktürkçe döneminde, Ötüken de kullanılan yazı dilinin yanında, onunla beraber henüz yazı dili formu kazanmayan bir hâlde olduğu kabul edilir. Divânu Lügati't-Türk te Oğuzcaya dair belirtilen görüşler, bu kolun (en azından) Divandan birkaç yüzyıl önceki hâline dair fikirler verir. 10. yüzyıldan sonra Maveraünnehir, İran ve Anadolu sahalarında yaygınlaşmış, yüzyıl boyunca yazı dili olma yönünde aşama kaydetmiştir. Eski Anadolu Türkçesi dönemi, bu sürecin yeni hâli olmuştur. ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ Eski Anadolu Türkçesi, Türk dilinin Oğuz koluna dayanan ve Hazar Denizi nin batısında, Anadolu coğrafyasında 11. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar kullanılan bir tarihî yazı dilidir. Anadolu nun Türkleşmesi ile XIII-XV. yüzyıllar arasında bu bölgelerde Oğuzca temeline dayalı olarak kurulup gelişen yazı dilidir. Eski Anadolu Türkçesinin meydana gelişinde, Anadolu daki birtakım ağız özelliklerinin zaman zaman metinlere girmiş olması, standart bir Eski Anadolu Türkçesinden bahsedilmesini güçleştirmektedir. Bu güçlük, gramer yazmada kendini iyice gösterir. [37] Dönem içinde, Anadolu da ve çevresinde yazılan eserlerde farklı kelime ve ek tercihleri, ilgili eserlerin yazar ve müstensihlerinin farklı coğrafyalara ait olmasıyla alakalıdır. OSMANLI TÜRKÇESİ Baki Divan-ı Baki deşair, dost ve saki Osmanlı dönemi edebiyatçılarından Bâkî ( ) ve eserinden örnek 13 ile 20. yüzyıllar arasında Anadolu'da ve Osmanlı İmparatorluğu'nun yayıldığı bütün sahalarda kullanılmış olan Osmanlı Türkçesi, Türk dili tarihi içinde geniş sahada ağızlarıyla beraber konuşulmuştur. Alfabe olarak Arap alfabesininfarsça ve Türkçe için uyarlanmış bir biçimi kullanılmıştır. XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun dünyada birçok alandaki üstünlüğü ve yaygınlığına bağlı olarak Osmanlı Türkçesi de İmparatorluk sınırlarını aşan bir yaygınlığa sahip olmuştur. İncil in dili olan Latince başta Fransa olmak üzere Avrupa da XVII. yüzyıl ortalarına kadar eğitim dili olarak varlığını korudu. Fransa da anadilde eğitim ancak XVII. yüzyıl sonunda yapılabilmiştir ve yine söz konusu ülkede, Almanca ve İngilizce gibi yabancı dillerin öğrenim ve öğretimi ancak XIX. yüzyılda yaygın olarak gerçekleşebilmiştir. O nedenle Fransa nın 1670 lerde Türkçenin yabancı dil olarak öğrenim ve öğretimine duyduğu ilgi, yabancı dil eğitimi tarihçileri açısından da dikkate alınması gereken bir durumdur. Fransa için XVII. ve XVIII. yüzyıllar, yoğun olarak Osmanlı medeniyeti ve kültürüne ilgi duyduğu yüzyıllar olarak tarihe geçmiştir. Bu eğilimin kaçınılmaz sonucu ise Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınmış el yazmalarının Fransızcaya çevrilmesidir. TÜRKİYE TÜRKÇESİ Türkiye Türkçesi, batıda Balkanlar dan Anadolu nun doğu sınırlarına kadar yazı dili ve ağızlarıyla konuşulan çağdaş Türk yazı dilidir. Türk yazı dilleri içinde Oğuz sahası yazı dillerinden Osmanlı Türkçesinin devamını oluşturur. Başta Türkiye olmak üzere, eski Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulan Türkçe, dünyada en fazla konuşulan 15. dildir. Türkiye Türkçesi, Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Kıbrıs Cumhuriyeti, Irak, Makedonya, Kosova, Romanya ülkelerinde çeşitli düzeylerde resmî kimliğe sahip bir dildir. Resmiyete sahip olduğu coğrafya, Türkiye Türkçesinin yayılım alanı içindedir; batıda Balkanlar dan (orta ve kuzey) doğuda Orta Doğu ya kadar bir alanı kapsar. ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Негізгі: 1. Gabain, A.Von, Eski Türkçenin Grameri (Çev: M.Akalın), Ankara, TDK, Ergin M., Orhun Abideleri, İstanbul, Boğaziçi yayınları, Малов, С.Е., Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии,Л.,

13 4. Orkun, H.N., Eski Türk Yazıtları, 1-4, İstanbul, A.B.Ercilasun. Başlangıcından Yirminci Yüzyıla TÜRK DİLİ TARİHİ, Ankara, 1. Baskı I Ankara 2004 Қосымша: 1. Türkçe 7, Anadolu Üniversitesi, MEBY, Журналдар, Bütün Dünya журналы, қосымша мәтіндер Web sitesi: www. arabulcom.tr www. atasozlerim.com 4.ТҮРІК ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ -3 КРЕДИТ ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ Halkın zevkini karşılamak için sözlü olarak ortaya konan, kendine özgü bir dili ve üslubu bulunan edebiyat koludur. Anadolu da gelişen orta tabaka edebiyatımızdır. Halk arasında yetişen saz şairlerinin, Tekke şairlerinin ve halkın meydana getirdiği edebiyattır. Önceleri Anonim Halk edebiyatının son dönemlerde ise Klasik edebiyatımızın (divan edebiyatı) etkisindedir. Halk edebiyatının başlangıcı İslamiyet öncesine kadar uzanır. Halk edebiyatı hep ikinci planda kalmış ve halkın ilgisiyle varlığını bugüne kadar devam ettirmiştir. Halk edebiyatının önemli bir bölümünü teşkil eden dinî-tasavvufî Türk halk edebiyatı; tasavvufun tanımı, tarihi, kaynakları, felsefesi ve içeriği, kavramları, edebî dilde geliştirdikleri metaforu hakkında bilgiler; Türk edebiyatının tarihî seyri içinde bu sahada yazılan edebî türler ve şekiller; 12.yy.dan itibaren yetişen ilk Türk mutasavvıfları, Ahmed Yesevi ve etkileri, Hacı Bektaş-ı Velî ve etkileri Tasavvufî halk edebiyatı sahasında yetişmiş Yunus Emre ve takipçileri Ahi Evran, Kaygusuz Abdal, Hacı Bayram-ı Veli, Akşemseddin, Aziz Mahmud Hüdayî, Erzurumlu İbrahim Hakkı; Pir Sultan Abdal, Erzurumlu Emrah, Mehmet Ali Hilmî Dedebaba, Aşık Veysel, gibi şair ve ediplerin hayatı ve eserlerinin incelenmesi, eserlerinden örnek metinlerin tahlili Halk Edebiyatının özellikleri Halk Şiiri Anonim Halk Şiiri Aşık Tarzı Halk Şiiri Dini Tasavvufi Halk Şiiri Halk Şiirinin Nazım Şekilleri Halk Edebiyatı Sanatçıları ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Негізгі: 1. Özkul Çobanoğlu, Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Ankara: Akçag Yayınları Özkul Çobanoğlu, Aşık Tarzı Kültür Gelenegi ve Destan Türü, Ankara: Akçag Yayınları Özkul Çobanoglu, Türk Mitolojisi I Türk Dünyası Ortak Edebiyat Tarihi, Ankara: AKM Yayınları, Özkul Çobanoğlu, Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Ankara: Akçag Yayınları Özkul Çobanoğlu, Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, Ankara: Akçag Yayınları

14 6. Özkul Çobanoglu, Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Ankara: AKM Yayınları Қосымша: 1. Özkul Çobanoğlu, Halk Edebiyatına Giriş. Eskişehir: AOF Yayınları Dilaver Düzgün, Aşık Dertli Divanı, Erzurum: Sögüt Yayınları. 3. Metin Ekici, Halk Bilgisi, Ankara: Geleneksel Yayıncılık. 4. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Ankara: Grafiker Yayıncılık. 5. ЕЖЕЛГІ ДӘУІР ТҮРІК ӘДЕБИЕТІ-3 КРЕДИТ ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ 13. yüzyıldan sonra Türk cemiyet hayatında çeşitli zümre ve çevrelerin teşekkülü, değişik edebi mahsullerin ortaya çıkmasına sebep olmuştu. Saray, konak, medrese çevrelerinde ve bunlara yakın topluluklarda okumuşlara mahsus yeni bir edebiyat doğmaya başlamıştı. Kaynağını ve örneğini daha çok İran edebiyatından alan, İslam kültürünün bütün kollarından belenen, Türk ruhunun hususiyetlerini aksettiren ve mahalli çizgileri veren bu edebiyat, 600 yıldan fazla devam etmiş ve canlılığını kaybetmekle beraber günümüze kadar gelmiştir. Yüksek zümre edebiyatı denen ve asırlar boyunca dil ve muhteva bakımından örnek teşkil ettiği ve okullarda okutulduğu için "klasik" kabul edilen bu edebiyat, umumiyetle Divan edebiyatı ismiyle tanınmıştır. Bu suretle adlandırılmasına sebep, bu edebiyatın daha çok manzum eserlerden meydana gelmesi ve şiir kitaplarına "divan" denmesidir. Divan şiiri Anadolu'da 13. Yüzyılda Selçuklular zamanında Hoca Dehhani ile başlamıştır. XIV. Asırda Ahmedi, Şeyhoğlu, Ahmed-i Dai gibi şairlere sahip bulunan bu edebiyatın ilk büyük üstadı XV. Asır dayaşamış olan Şeyhi'dir. Fatih devrinde Ahmet Paşa ve daha sonra Necati'yi yetiştiren Divan şiiri XVI.asırda Zati, Baki, Hayali, Taşlıcalı Yahya, Nev'i, Fuzuli, Ruhi-i Bağdadi, Hakani, XVII. Asırda ŞeyhülislamYahya, Nef'i, Naili, Necati, Nev'i-zadeAtai, Nabi, Sabit. XVIII. Asırda Nedim, Şeyh Galib, Ragıb Paşa, XIX. asırda Yenişehirli Avni, Ziya Paşa gibi büyük sanatkarların eserleriyle fevkalade bir gelişme göstermiştir. İslam kültürü kaynağından beslenen ve bilhassa başlangıçta İran edebiyatını örnek alan Divan edebiyatımız muhteva itibariyle çok çeşitli unsurlara dayanmaktadır. Divan edebiyatının iç zenginliğini ve özünü teşkil eden ve bugün onu iyi anlamak için bilinmesi gereken bu eski kültür ve bilgi malzemesi şunlardır : 1- Diniinançlar (ayetvehadisler), 2- İslami ilimler (tefsir, kelam, fıkıh) 3- İslam tarihi, 4- Tasavvufveremizleri, 5- İran mitolojisi (şahsiyetlervehadiseler), 6- Peygamber kıssaları, mucizeler, efsaneler, rivayetler 7- Tarihi, efsanevi, mitolojik şahsiyetler ve hadiseler, 8- Çağın ilimleri (hikmet, kimya, hendese, tıp vs.), 9- Türk tarihi ve milli kültür unsurları, 10- Devrin edebiyat anlayışı ve edebibilgileri (belagat), 11- Dil malzemesi (deyimler, atasözleri; Arapça ve Farsça kelimeler, şekiller, tamlamalar, birleşik sıfatlar vs. ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Негізгі: 1. Aktaş, Şerif, Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara, Çetişli, İsmail, Metin Tahlillerine Giriş II (Hikâye-Roman-Tiyatro), Akçağ Yayınları, Ankara, Kolcu, Ali İhsan, Öykü Sanatı, Salkımsöğüt Yayınları, Konya, Kudret, Cevdet, Batı Edebiyatından Seçme Parçalar, İnkılap ve Aka Yayınları, İstanbul, Randall, W. Lowell, Bizi Biz Yapan Hikâyeler, (Çeviren: Şen Süer Kaya), Ayrıntı Yay., İstanbul, Қосымша: 14

15 1. Stevıck, Philip, Roman Teorisi, (Çeviren: Sevim Kantarcıoğlu), Akçağ Yayınları, Ankara, Tural, Sadık Kemal, Zamanın Elinden Tutmak, Ötüken Yayınları, İstanbul, Uslu, Mustafa, Ansiklopedik Türk Dili ve Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Yağmur Yayınları, İstanbul ЕМТИХАН ТАҚЫРЫПТАРЫНЫҢ ТІЗІМІ 1. Тіл білімінің нысаны мен пәні, мақсат, міндеттері. 1) Жалпы тіл білімі мен жеке тіл білімі: тілдік әмбебаптар және тілдік арнаулы белгілер. 2) Тіл білімінің нысаны мен пәні, мақсат, міндеттері. 3) Жалпы тіл білімі мен жеке тіл білімі: тілдік әмбебаптар және тілдік арнаулы белгілер. 2. Түркі тілдері және олардың классификациясы 1) Түркі тілдерінң қыпшақ тобы 2) Түркі тілдерінің оғыз тобы 3) Түркі тілдерінің қарлұқ тобы 4) Түркі тілдерінің алтай тобы 3.Түркі жазуы және жазу түрлері 1) Әріп жазуы 2) Буын жазуы 3) Пиктографиялық жазу 4) Идиографиялық жазу 4. Әлеуметтік лингвистика. 1) Тіл және қоғам. 2) Тіл әлеуметтік феномен. 3) Тілдік жағдаят, тіл саясаты, тілдік жоспарлау. 4) Тіл туралы заң және тіл мәртебесі. 5) Мемлекеттік тіл, ресми тіл, жергілікті тіл. 6) Әлемдік тіл, дәнекер тіл, аймақтық тіл. 5. Тілдің сөздік құрамының стилистикалық тұрғыдан жіктелуі. 1) Стилистикалық бейтарап сөздер. 2) Кітаби лексика. 3) Ауызекі және жалпыхалықтық лексика. 4) Әдеби тіл лексикасы және диалектілік лексика. 6. Лексикография. 1) Сөзтізбе және лемма. 2) Сөздік типтер. 3) Сөздік құрастырудың принциптері: әліпбилік, кері, жиілік. 4) Лексикографиялық жұмыстардың компьютерленуі. 7. Тіл білімінің ғылым ретіндегі сипаты. 1) Тіл білімінің негізгі салалары. 2) Тілдің негізгі қызметтері. 3) Тіл мен сөйлеудің арақатынасы. 4) Паралингвистика. 8. Тілдің қоғамдық сипаты. 1) Тіл және қоғамдық сана. 2) Тіл және ойлау. 3) Тілдің қызметі. 15

16 4) Тіл және сөйлеу. 5) Вербалды және бейвербалды қарым-қатынас. 9. Түркі халқы қолданған әліпбилер 1) Көне түркі тілі әліпбиі 2) Араб әліпбиі 3) Латын және орыс графикасына негізделіп жасалған түркі жазуы 10. Аударматану ғылымы 1) Аударманың тарихы 2) Аударманың жалпы мәселелері 3) Аударма теориясының негізгі әдістемесі 11. Аударманың түрлері 1) Ақпараттық аударма 2) Ауызша аударма. 3) Жазбаша аударма 4) Ілеспе аударма 12. Тіл ерекше таңбалық жүйе. 1) Лингвосемиотика. 2) Тілдің басқа таңбалық жүйелермен байланысы: жалпы және арнаулы. 13. Орталық және Орта Азияны мекендеген түркі тілдес тайпалар 1) Сақтар туралы алғашқы мағлұматтар. 2) Үйсіндер туралы мағлұматтар. 3) Хундар туралы мағлұматтар. 4) Көне түркілердің этникалық жақындық проблемасы. 14. Сөз лексикология пәні. 1) Тілдегі сөздердің типтері. 2) Сөз және морфема. 3) Лексикологияның бөлімдері: семасиология, ономасиология, этимология, лексикография. Фразеология. 4) Сөздердің еркін және тұрақты тіркестері. 5) Фразеологиялық бірліктердің семантикалық тұтастығы және құрылысы тұрғысынан жіктелуі. 15. Қазіргі түркі тілдерінің фонетикасы 1) Қазіргі түркі тілдерінің дауысты дыбыстары 2) Қазіргі түркі тілдерінің дауыссыз дыбыстары 3) Қазіргі түркі тілдері дауыстыларының өзгерістері 4) Қазіргі түркі тілдері дауыссыздарының өзгерістері 16. Қазіргі түркі тілдерінің грамматикасы 1) Қазіргі түркі тілдерінің морфологиясы 2) Қазіргі түркі тілдерінің синтаксисі 17. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы 1) Атауыш сөздер 2) Көмекші сөздер 3) Одағайлар 18. Қазіргі қазақ тілінің атауыш сөздері 1) Қазіргі қазақ тілінің зат есім категориясы 2) Қазіргі қазақ тілінің сын есім категориясы 3) Қазіргі қазақ тілінің сан есім категориясы 4) Қазіргі қазақ тілінің есімдік категориясы 5) Қазіргі қазақ тілінің үстеу категориясы 6) Қазіргі қазақ тілінің етістік категориясы 16

17 19. Қазіргі түркі тілдерінің лексикологиясы 1) Қазіргі түркі тілдерінің сөз байлығы 2) Қазіргі түркі тілдерінің байырғы сөздері 3) Қазіргі түркі тілдерінің игерілген сөздері 4) Қазіргі түркі тілдерінің кірме сөздері 20. Қазіргі түркі тілдерінің семасиологиясы 1) Сөз мағынасы және оның түрлері 2) Сөздің тура және ауыспалы мағынасы 3) Грамматикалық және лексикалық мағына 21. Қазіргі түркі тілдерінің стилистикасы 1) Стиль және оның түрлері 2) Публицистикалық стиль 3) Көркем әдебиет стилі 4) Ғылыми стиль 5) Ауызекі сөйлеу тілі стилі 6) Ресми тіл стилі 22. Қазіргі түркі тілдерінің фразеологиясы 1) Түркі тілдерінің мақал-мәтелдері 2) Түркі тілдерінің тұрақты сөз тіркестері 23. Қазіргі түркі тілдерінің мақал-мәтелдері 1) Мәндес мақал-мәтелдер 2) Қарсы мәндес мақал-мәтелдері 3) Мақал-мәтелдердің тақырыптары 4) Мақал-мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестерінің байланысы 24. Қазіргі түркі тілдерінің этимологиясы 1) Ғылыми этимология 2) Халықтық этимология 25. Қазіргі түркі тілдерінің сөзжасамы 1) Есімдердің сөзжасамы 2) Етістіктердің сөзжасамы 26. Қазіргі түркі тілдерінің жай сөйлем синтаксисі 1) Атаулы сөйлемдер 2) Жалаң және жайылма сөйлем 27. Қазіргі түркі тілдерінің құрмалас сөйлем синтаксисі 1) Құрмалас сөйлемнің түрлері 2) Сабақтас құрмалас сөйлем 3) Салалас құрмалас сөйлем 4) Аралас құрмалас сөйлем 28. Мағыналық және формалық байланыстағы сөздер 1) Қазіргі түркі тілдерінің мәндес сөздері 2) Қазіргі түркі тілдерінің қарсы мәндес сөздері 3) Қазіргі түркі тілдерінің омонимдері 29. Қазіргі түркі тілдерінің дауысты дыбыстары 1) Дауыстылардың жақтың қатысына қарай бөлінуі 2) Дауыстылардың иектің қатысына қарай бөлінуі 3) Дауыстылардың тілдің қатысына қарай бөлінуі 4) Дауысты өзгерістері 30. Қазіргі түркі тілдерінің дауыссыз дыбыстары 1) Дауыссыздардың үн мен салдырдың қатысына қарай бөлінуі 2) Дауыссыздардың жасалу орнына қарай бөлінуі 17

18 3) Дауысыз өзгерістері 31. Қазіргі түркі тілдерінің есім категориясы 1) Зат есімдер және олардың түрленуі 2) Сын есім және оның шырай категориясы 3) Есімдердің орнына қолданылатын сөздер 4) Сан есімнің мағыналық және құрамдық түрлері 32. Қазіргі түркі тілдерінің етістік категориясы 1) Етістіктің құрамдық және мағыналық түрлері 2) Сабақты және салт етістіктер 3) Етіс категориясы 33. Қазіргі түркі тілдерінің көмекші сөздері 1) Көмекші есімдер 2) Көмекші етістіктер 3) Шылаулар 34. Қазіргі түркі тілдерінің табу мен эвфемизмдері 1) Түркі тілдерінде табулар 2) Түркі тілдерінде эвфемизмдер 35. Қазіргі түркі тілдерінің үндестік заңы 1) Буын үндестігі 2) Дыбыс үндестігі 36. Қазіргі түркі тілдерінің лексикографиясы 1) Сөздіктану және оның ғылым саласы ретінде қалыптасуы 2) Сөздік түрлері 3) Түркі тілдеріне ортақ сөздіктер және олардың зерттелуі 37. Қазіргі түркі тілдерінің кірме сөздері 1) Араб, парсы тілдерінен енген сөздер 2) Батыс тілдерінен енген сөздер 3) Моңғол тілінен енген сөздер 38. Түркі тілдерінің шақ категориясы 1) Өткен шақ және оның түрлері мен атқаратын қызметі 2) Осы шақ және оның түрлері мен атқаратын қызметі 3) Келер шақ және оның түрлері мен атқаратын қызметі 39. Түркі тілдерінің рай категориясы 1) Бұйрық рай және оның атқаратын қызметі 2) Қалау рай және оның атқаратын қызметі 3) Шартты рай және оның атқаратын қызметі 4) Қажеттілік райы және оның атқаратын қызметі 40. Сөзжасам тәсілдері және олардың функциялары 1) Сөзжасамның аналитикалық тәсілі 2) Сөзжасамның синтетикалық тәсілі 3) Сөзжасамның семантикалық тәсілі 4) Сөзжасамның калькалау тәсілі 41. Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасы 1) Түркі тілдерінің көмекші дауыссыздары 2) Түркі тілдері дыбыстарының саны мен сапасы 42. Түркітану ғылымы және оның қалыптасуы мен дамыуы 1) Түркі халықтарының тілі 2) Түркі халықтарының әдебиеті 3) Түркі халықтарының мәдениеті 4) Түркі халықтарының тарихы 18

19 5) Түркі халықтарының этнографиясы 43. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы 1) Түркі тілдерінің құрылысы 2) Түркі тілдерінің грамматикалық категориялары 3) Түркі тілдерінің грамматикалық формалары 44. Түркі тілдерінің лексикологиясы 1) Түркі тілдерінің сөздік қоры 2) Түркі тілдерінің сөздік құрамы 45. Түркі тілдерінде сөйлемнің тұрлаулы мүшелері 1) Бастауыш және оның атқаратын қызметі 2) Баяндауыш және оның атқаратын қызметі 46. Түркі тілдерінде сөйлемнің тұрлаулы мүшелері 1) Анықтауыш және оның атқаратын қызметі 2) Толықтауыш және оның атқаратын қызметі 3) Пысықтауыш және оның атқаратын қызметі 47. Түркі тілдерін зерттеудің әдіс-тәсілдері 1) Салыстырмалы-тарихи әдіс 2) Салғастырмалы әдіс 3) Сандық әдістер 48. Түркі тілдерінің сөз тіркесі синтаксисі 1) Есімді сөз тіркесі 2) Етістікті сөз тіркесі 49. Түркі тілдерінде термин және терминтаным мәселесі 1) Лингвистикалық терминтаным 2) Терминдердің жасалуы 50. Аударматанудың тарихы мен болашағы 1) Алғашқы аударма және аударма мектептері 3) Аударматануға еңбек сіңірген ғалымдар 4) Қазіргі аударма және аудармашылар ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Негізгі әдебиет: 1. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Алматы, Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы, Аманжолов А.Түркі филологиясы және жазу тарихы. Алматы, Базылхан Б.Қазақ және монғол тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. Алматы, Баскаков Н.А. Алтайская семья языков и ее изучение. М., Баскаков Н.А.Ведение в изучение тюркских языков. М., Бизаков С. Түрік әлемі. Алматы, Бүркіт О.Түркітану. Алматы, Васильев Д.Д. Корпус тюркских рунических памятников бассейна Енисея. Л., Вопросы методов изучения истории тюрксих языков. Ашхабад, Гаджиева Н.З. Природа изафета в тюркских языках\\ Советская тюркология, N2, Гаджиева Н.З. Тюркоязычные ареалы Кавказа. М., Проблемы тюркской ареальной лингвистики.среднеазиатский ареал. М., Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. М., Гумилев Л.Н.Древние тюрки. М., Дмитриев А.К. Строй тюркских языков. М.,

20 17. Древние тюркские диалекты и их отношение к современным языкам. Фрунзе, Ескеева М.Қ. Көне түркі және қазіргі қыпшақ тілдерінің моносиллабтық негізі. Алматы: Арыс, б. 19. Ескеева М.Қ. Тарихи дыбыс өзгерістері. Астана, б. 20. Зарубежная тюркология. Вып.1. Древние тюркские языки и литературы. М., Исследование по сравнительной грамматике тюркских языков. І.Фонетика. М.,1955; ІІ. Морфология. М.,1956; ІІІ. Синтаксис. М., 1961; ІҮ. Лексика. М., Исследование в области этимологии алтайских языков. Л., Историческое развитие лексики тюркских языков. М., Источники формирования тюркских языков Средней Азии и Южной Сибири. Фрунзе, Кажибеков Е.З. Глагольно-именная корреляция глагольных корней в тюркских языках. Алматы, Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алматы, Қайдаров Ә.Т. Оразов М.Түркітануға кіріспе.алматы, Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник истории Средней Азии. М., КондратьевВ.Г. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности ҮІІІ-ХІ вв. Л., КононовА.Н. История изучения тюркских языков в России. Дооктябрский период. Л., Рысбаев Г. Қазақ тілі (Грамматикалық анықтағыш), Казахский язык (Грамматический справочник), Kazak Dili (Gramer Kılavuzu). Алматы, Сабыр М. Орта ғасыр түркі тілі мен қазақ тілінің сабақтастығы. Алматы, б. 33. Cағындықулы Б. Қазақ тілі лексикасының этимологиялық негіздері. Алматы, Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Баку, Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. М., Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология.М., Сағидолдақызы Г. Түркі (қазақ) және монғол халықтарының тарихи-мәдени байланыстарының топонимияда бейнеленуі. Алматы, Сағидолдақызы Г. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны (қазақ және монғол тілдерінің материалдары бойынша салыстырмалы зерттеу). Алматы, Структура и история тюркских языков.м., Тенишев Э.Р. Түркі тілдері (Қазақ тіліндегі басылымы). ҚР ҰҒА А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты. Алматы, Қосымша әдебиет: 1. Антонов Н.К. Лекции по тюркологии. Якутск, Андреев Н.Д., Суник О.П. О проблеме родства алтайских языков и методах ее решения\\ ВЯ.1982.N2. 3. Бахаддин Өгел. Ұлы хун империясының тарихы. Т.ІІ. Алматы, Батманов И.А. Язык енисейских памятников древнетюркской письменности. Фрунзе, Баскаков Н.А. Роль уйгуро-карлукского литературного языка Караханидского государств \\ Советская тюркология.n Библиографический словарь отечественных тюркологов. М.,