ÜNİTE ÜNİTE. RİSK DEĞERLENDİRMESİ Doç. Dr. Mithat ZEYDAN (İş Güvenliği Uzmanı) İÇİNDEKİLER HEDEFLER RİSK NEDİR

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER RİSK NEDİR Tehlike ve Risk Tanımı Tehlikelerin Tanımlanması Risklerin Belirlenmesi Risklerden Korunma İlkeleri Belirsizlik Örnek Uygulama RİSK DEĞERLENDİRMESİ Doç. Dr. Mithat ZEYDAN (İş Güvenliği Uzmanı) Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Tehlike ve Risk kavramının ne anlama geldiğini anlayabilecek, Uygulamalı bir örnek ile detaylı olarak kavramları öğrenebilecek, Kanun ve yönetmelik kapsamında Risk Değerlendirme içindeki yeri hakkında geniş çaplı bir bilgiye sahip olacaksınız. ÜNİTE 1 ÜNİTE 1

2 GİRİŞ Doğduğumuz günden itibaren yaşamımızın bir parçası olarak, karşı karşıya kaldığımız her bir olay ve yaptığımız her bir faaliyette az ya da çok risk bulunmaktadır. Evrende, her bir obje, bizim için bir tehlike veya tehdit ortaya çıkarmaktadır. Tehlikenin olduğu her yerde risk de vardır. Dolayısıyla milyonda bir, milyarda bir de olsa risk her an karşı karşıya kaldığımız bir olgudur. Bundan dolayı da İş Sağlığı ve Güvenliğinin temel amacı olan sıfır risk ve sıfır meslek hastalığı pratik olarak hiçbir zaman ulaşılamaz bir ideal olmakla birlikte, tehlike olasılığı ve şiddetini düşürmek yoluyla olabildiğince riski minimize etmek gerekmektedir. Risk, bir olasılıktır. Bir ve sıfır arasında [0,1] değişen sayısal değerlerle ifade edilebilir. Bir, %100 riski, sıfır ise %0 riski gösterir. Sayısal olarak ifade edilemiyorsa, yüksek, düşük, çok yüksek, çok düşük "kabul edilebilir" gibi bulanık sözcüklerle tanımlanmaya çalışılır. Literatürde, farklı alanlarda, birbirlerinden farklı şekillerde kullanılabilmektedir. Dünya sıralamasında kaza sıklığı olarak ülkemiz Avrupa da 1. sırada ve dünyada 3. sırada bulunmaktadır. Bu rakamlar, bu bölümün yazılma gerekliliğini ve önemini gösteren en önemli faktördür. Bu bölümde, tehlike ve risk kavramları örnek bir uygulamayla okuyucuya açıklanarak netleştirilmeye çalışılmıştır. Risk kavramının farklı kaynaklarda, Çince, Arapça, Yunanca ve Latince dillerinden türetildiği ifade edilmektedir. TEHLİKE VE RİSK TANIMI Literatüre bakıldığında, risk kelimesinin nereden geldiği ve orijini ile ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı kaynaklarda, Çin orijinli bir kelime olduğu ve diğer dillere de Çinceden geçtiği ifade edilmektedir. Çincede risk kelimesi, tehlike ve fırsat kelimelerinin bileşkesidir. Bu unsurların birincisi gelecekte oluşma ihtimali bir diğeri ise fırsat ve tehdit dir. Diğer terminolojilerin tümünde risk denilince tehdit in anlaşıldığı ifade edilmektedir. Çin de ise risk, faaliyetlerimiz esnasında meydana gelebilecek olan ve amaçlarımızı engelleyebilecek tehditler/olumsuzluklar veya amaçlara ulaşmayı kolaylaştırabilecek fırsatlar olarak tanımlanmaktadır. Diğer bazı kaynaklarda risk kelimesinin kökünün Arapça rızık-rısq kelimesinden geldiği düşünülmektedir. Arapça rızık-rısq, Allah tarafından kişiye verilen ve üzerinden kâr sağlanan şey olarak tanımlanmakta, rastlantısal ve olumlu sonuçlarla anlamlandırılmaktadır. Arapça rızık-rısq kelimesi Yunancada on ikinci yüzyılda kullanılmaya başlanmış, genel olarak elde edilen sonuçlar ve şans ile ilişkilendirilmiştir. Başka kaynaklarda ise, Latince riscum kelimesinden geldiği düşünülmektedir. Latince riscum kelimesi, orijinalinde denizcileri engelleyen mercan kayalıkları olarak adlandırılsa da diğer anlamı tesadüfi fakat engellenemeyen olaydır. Tablo 1.1`de riskin farklı anlamları verilmektedir. Riski sayısal olarak ifade etmek gerekirse, örneğin, bir sekreterin, bilgisayarla evrak yazımında her 1000 tuşa vuruşta bir hata yaptığını ve hedefinin 1 milyon tuşluk veri girişi yapmak olduğunu düşünelim. Yanlış giriş yapma tehlikesinin olasılığı 1/1000= Yanlış giriş ile ilgili beklenen hatalı olay sayısı, 1/1000 x 1 milyon=1000 adet hatadır. Riskin değeri ise, beklenen hatalı olay sayısı ile şiddetinin çarpımıdır. Çoğu durumlarda şiddet parasal olabilir. Eğer her bir veriyi düzeltmenin maliyetini 1 TL olarak kabul edersek risk ile ilgili beklenen değer= 1000 TL dir. Belirsizlik, riskin temel bir bileşenidir. Risk değerlemenin amacı ise belirsizliği tanımlamaktır. Literatürde farklı risk tanımları farklı alanlar için Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 yapılmıştır. Genelleme yapılacak olursa, her riskin özünde belirsizlik bulunmaktadır. Risk bir olasılıktır, pozitif olarak fırsat yakalama, negatif olarak ise kayıp ortaya çıkma ihtimali söz konusudur. Risk yönetim sürecinin ilk adımı, risklerin ve tehlikelerin tanımlanmasıdır. Tanımın Yapıldığı Organizasyon AS/NZS 4360, 2004 COSO, 2004 HSE-İngiltere ILO Guidelines, 2001 HMT OrangeBook ISO/IEC Guide 73, 2002 TS 18001, 2008 TDK 6331 Sy. İSG Kanunu ve İSG Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği, 2012 WHO, 2002 ISO/IEC 31010:2009 Risk Yönetim Enstitüsü (RMI) İç denetçi enstitüsü (IIA) Tablo 1.1. Risk Tanımları RİSK Tanımı Hedefler üzerinde etki oluşturabilecek olayın ortaya çıkma şansı Değer meydana getiren ve mevcut değeri azaltan ve olumsuz etkiye sahip olaylar Birinin tehlike ile zarar görebileceğine ve ne kadar ciddi bir zarar gelebileceğine dair (düşük ya da yüksek) şans Tehlikeli bir olayın meydana gelme olasılığı ile insan sağlığına olan zararın veya yaralanmanın şiddetinin birleşimi Potansiyel olayların olasılığı ve etkisinin kombinasyonundan ortaya çıkan çıktının belirsizliği Bir olayın olasılığı ile sonuçlarının şiddetinin birleşimi Tehlikeli bir olayın veya maruz kalma durumunun yol açabileceği yaralanma veya sağlık bozulmasının ciddiyet derecesinin birleşimi Zarara uğrama tehlikesi, riziko Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimali Sonucun olumsuz olma ihtimali veya bu olasılığı ortaya çıkaran faktör Belirsizliğin amaçlar üzerindeki etkisi Bir olayın olasılığı ve şiddetinin birleşimi. Amaçların gerçekleşmesine etki etmede ortaya çıkan bir olayın belirsizliği. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından tarihli Resmî Gazete de sayısı ile yayınlanan İSG Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği 6 ana başlık altında toplanmıştır: Risk Değerlendirmesi ekibinin kurulması Tehlikelerin tanımlanması Risklerin belirlenmesi ve analizi Risk kontrol adımları Dokümantasyon Risk değerlendirmesinin yenilenmesi Bu kapsamda, tehlikelerin tanımlanması ve risklerin belirlenmesi olmaksızın risk değerlemesi yapılamaz. Tehlike sebep, risk ise sonuçtur. Tehlikelerin Tanımlanması Öncelikle tehlikenin birkaç tanımına değinelim: İş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya iş yerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyelidir. Çevremizdeki zarar verme potansiyeline sahip olan herhangi bir şeydir. İnsanların yaralanmasına, hastalanmasına, malın veya malzemenin hasar görmesine, işyeri ortamının zarar görmesine veya bunların gerçekleşmesine sebep olabilecek kaynak veya durum olarak tanımlanmaktadır. Tehlike, insan ve bulunduğu ortam için tehdittir. Tehlike sebep, risk ise sonuçtur. Dolayısıyla, tehlikenin sonucunda risk oluşur. Bir iş yerinde olan ve olabilecek kazalar nelerdir? sorusunun cevabı bizi o iş yerindeki risklerin neler olabileceğini verirken, bu riskleri doğuran faktörlerin neler olduğu ise doğrudan tehlikelerin neler olduğunu tanımlamaktadır. Uygulama faaliyetlerinde tehlikelerin tanımlanması en önemli kısmı oluşturmaktadır. Şekil 1 deki silsileye dikkat etmek gerekmektedir. Sırasıyla tehlike kaynağından tehlikeler ortaya çıkmakta, tehlikeler riski doğurmakta ve sonuçta ise hasar meydana gelmektedir.şekil 1.1. riskin ortaya çıkışını göstermektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 RİSK TEHLİKE RİSK TEHLİKE KAYNAĞI RİSK ZARAR HASAR TEHLİKE RİSK RİSK İSG uzmanlarının, çalışanların tehlike ve riskleri görmelerini ve fark etmelerini sağlamaları beklenmektedir. Şekil 1.1. Riskin Ortaya Çıkışı İSG uzmanlarının, çalışanın iş yeri içinde meydana gelebilecek uygunsuzluklara bağlı olarak tehlikeleri görmelerini sağlamak ve doğru bir algı yönetimini oluşturmaları gerekmektedir. İş yerlerinde tehlikeleri tanımlama işlemi, çalışanların beyin fırtınası ile olayları iyi irdelemek suretiyle gerçekleşebilir. Tehlike belirlenirken iş yerinde çalışanların aynı soru yaklaşımları ile ortak bir dil oluşturularak sistemsel bir çalışma kurulabilir. Doğru soruları sorabilmek için uygulamada en çok anket yaklaşımları görülmektedir. Çalışanların tehlikeyi tanımlamak için doğru soru modellerine bu şekilde ulaşması, tüm çalışanların aynı bakış açısı ile tehlikeleri doğru bir şekilde belirlemesi sağlanabilir. Çalışmalarımızda tehlike belirleme işlemi sırasında kullanacağımız sorular aşağıdaki gibi olabilir: Bir tehlike kaynağı var mıdır? Eğer tehlike kaynağı varsa, kim ne zarar görebilir? Tehlike nasıl gerçekleşebilir? Soru modellerini detaylıca incelersek; İlk soruda, çalışanların yapmış oldukları, kendilerinin görev tanımlarından yola çıkarak tanımlanan işlerinde, işin ortaya çıkarabileceği bir tehlikenin varlığının kaynağının araştırılması hedeflenmektedir. İkinci soruda, bir tehlike kaynağının varlığı sorgulanarak söz konusu olan etkinin durumunun öğrenilmesi beklenmektedir. Üçüncü soruda, kaynak ve etkinin nasıl ne şekilde yaşanacağına ilişkin beyin fırtınasının gerçekleştirilmesi, tehlikenin oluşum ve olasılığının ne olduğu yaklaşımının belirlenmesi hedeflenmektedir. Bu tür soru sorma yaklaşımları çalışanın yapmış olduğu işe bağlı ortaya çıkabilecek tehlike ve kaynağın etkin yönetimini, maruziyetin önlenmesi için gereken faaliyet planlamasının risk yönetim anlayışı ile riskin değerlendirmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike kaynaklarından oluşan veya bunların etkileşimiyle ortaya çıkabilecek tehlikeler belirlenir. çalışmasına zemin hazırlayacaktır. Böylelikle tehlikelerin tanımlanması işlemi yasal mevzuatın istemiş olduğu prensipte proaktif (önleyici) anlayışı sağlamış olacaktır. Doğru sorular sayesinde, tehlike tanımlarının kategorize edilmesi değişik şekillerde yapılabilir. Bu tanımlamalar yapılırken aşağıdaki tanımlama kategorileri kullanılabilir: Mekanik tehlikeler Elektrik tehlikeleri Radyasyon tehlikesi Çalışmada ortaya çıkabilecek madde tehlikesi (gaz, toz vb.) Yangın ve patlama tehlikesi Tehlikeler tanımlanırken çalışma ortamı, çalışanlar ve iş yerine ilişkin ilgisine göre asgari olarak aşağıda belirtilen bilgiler toplanır: İş yeri, bina ve eklentileri İş yerinde yürütülen faaliyetler ile iş ve işlemler Üretim, süreç ve teknikleri İş ekipmanları Kullanılan maddeler Artık ve atıklarla ilgili işlemler Organizasyon ve hiyerarşik yapı, görev, yetki ve sorumluluklar Çalışanların tecrübe ve düşünceleri İşe başlamadan önce ilgili mevzuat gereği alınacak çalışma izin belgeleri Çalışanların eğitim, yaş, cinsiyet ve benzeri özellikleri ile sağlık gözetimi kayıtları Genç, yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile kadın çalışanların durumu İş yerinin teftiş sonuçları Meslek hastalığı kayıtları İş kazası kayıtları İş yerinde meydana gelen ancak yaralanma veya ölüme neden olmadığı hâlde iş yeri ya da iş ekipmanının zarara uğramasına yol açan olaylara ilişkin kayıtlar Ramak kala olay kayıtları Malzeme güvenlik bilgi formları Ortam ve kişisel maruziyet düzeyi ölçüm sonuçları Varsa daha önce yapılmış risk değerlendirmesi çalışmaları Acil durum planları Sağlık ve güvenlik planı ve patlamadan korunma dokümanı gibi belirli iş yerlerinde hazırlanması gereken dokümanlar. Tehlikelere ilişkin bilgiler toplanırken aynı üretim, yöntem ve teknikleri ile üretim yapan benzer iş yerlerinde meydana gelen iş kazaları ve ortaya çıkan meslek hastalıkları da değerlendirilebilir. Toplanan bilgiler ışığında; iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuatta yer alan hükümler de dikkate alınarak çalışma ortamında bulunan fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike kaynaklarından oluşan veya bunların etkileşimi sonucu ortaya çıkabilecek tehlikeler belirlenir ve kayda alınır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Tehlikelerin saptanması ve risk değerlendirme çalışması, ekip ile birlikte yapılır. Bu belirleme yapılırken aşağıdaki hususlar, bu hususlardan etkilenecekler ve ne şekilde etkilenebilecekleri göz önünde bulundurulur. İşletmenin yeri nedeniyle ortaya çıkabilecek tehlikeler Seçilen alanda, iş yeri bina ve eklentilerinin plana uygun yerleştirilmemesi veya planda olmayan ilavelerin yapılmasından kaynaklanabilecek tehlikeler İş yeri bina ve eklentilerinin yapı ve yapım tarzı ile seçilen yapı malzemelerinden kaynaklanabilecek tehlikeler Bakım ve onarım işleri de dâhil iş yerinde yürütülecek her türlü faaliyet esnasında çalışma usulleri, vardiya düzeni, ekip çalışması, organizasyon, nezaret sistemi, hiyerarşik düzen, ziyaretçi veya işyeri çalışanı olmayan diğer kişiler gibi faktörlerden kaynaklanabilecek tehlikeler İşin yürütümü, üretim teknikleri, kullanılan maddeler, makine ve ekipman, araç ve gereçler ile bunların çalışanların fiziksel özelliklerine uygun tasarlanmaması veya kullanılmamasından kaynaklanabilecek tehlikeler Kuvvetli akım, aydınlatma, paratoner, topraklama gibi elektrik tesisatının bileşenleri ile ısıtma, havalandırma, atmosferik ve çevresel şartlardan korunma, drenaj, arıtma, yangın önleme ve mücadele ekipmanı ile benzeri yardımcı tesisat ve donanımlardan kaynaklanabilecek tehlikeler İş yerinde yanma, parlama veya patlama ihtimali olan maddelerin işlenmesi, kullanılması, taşınması, depolanması ya da imha edilmesinden kaynaklanabilecek tehlikeler Çalışma ortamına ilişkin hijyen koşulları ile çalışanların kişisel hijyen alışkanlıklarından kaynaklanabilecek tehlikeler Çalışanın, iş yeri içerisindeki ulaşım yollarının kullanımından kaynaklanabilecek tehlikeler Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yeterli eğitim almaması, bilgilendirilmemesi, çalışanlara uygun talimat verilmemesi veya çalışma izni prosedürü gereken durumlarda bu izin olmaksızın çalışılmasından kaynaklanabilecek tehlikeler Çalışma ortamında bulunan fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike kaynaklarının neden olduğu tehlikeler ile ilgili iş yerinde daha önce kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırma çalışması yapılmamış ise risk değerlendirmesi çalışmalarında kullanılmak üzere; bu tehlikelerin, nitelik ve niceliklerini ve çalışanların bunlara maruziyet seviyelerini belirlemek amacıyla gerekli bütün kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmalar yapılır. Bu bilgilere bağlı olarak risk değerlendirmesine başlamadan önce işletmede bilgilendirme toplantıları yapılmalı, konu ile ilgili eğitimler verilmeli ve işletmedeki tüm çalışanlar ile birlikte yönetim kadrosu bu çalışmaya dâhil edilmelidir. Amaç, işyeri içinde tehlikelerin tanımlanması sonrasında risklerin de tanımlanabilmesidir. Yapılacak değerlendirme tüm iş yerini kapsamalı ve tüm organizasyonda, çalışanın görev ve sorumluluklarında karşılaşabilecekleri tehlikelere yol gösterici olmalıdır. İşletmede tehlikeleri tanımlama işi, bir ekip ve liderlik çalışmasıdır. Yapılacak çalışmalarda mevcut tehlikelerin saptanması ve diğer bir açıdan belirlenmesi ile işyerinde risk değerlendirme çalışmasının ekip çalışması ile yapılmasına geçilecektir. Bu çalışmaları desteklemek ve çalışmaların anlaşılır olmasını sağlayabilmek için tehlikelerin belirlenmesine bağlı olarak işyerinde çalışanlar tarafından görülür, anlaşılır ve tehlikeler hakkında bilgi sahibi olması sağlanması gereği önemli bir yaklaşım olmaktadır. Burada, iş yeri, tehlike tanımlarına bağlı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 olarak tehlike ve risk haritalarını oluşturma çalışmalarını beraberinde getirir. Haritalandırma; işin, iş yerinin mevcut durumunu gösterir ve anlaşılır olmasını sağlamaya yardımcı olacak bir çalışmayı bizlere gösterebilir. Haritalandırma işlemi, kimyasallar, tehlikeli madde kullanım alanları, gürültü haritaları, aydınlatma haritaları, iş yeri yerleşim planları, komşu iş yerlerinin ortaya çıkarabileceği tehlike aktarımlarını vb. şekilde oluşturulabilir. Tehlikelerden yola çıkarak işletme içinde meydana gelebilecek acil durumların değerlendirmesi de önemlidir. Tehlikelerin, afete dönüşmemesi veya dönüşse bile en az zararla atlatılabilmesi alınacak tedbirler ve riskin azaltılması ile mümkün olabilir. Tehlikenin neden olabileceği riskin belirlenmesi için zarar görebilirlik değerlendirmesi yapılmalıdır. Risk belirlenmesiyle aşağı yukarı değişik büyüklükteki iş yerlerinin yaşayabileceği acil durumların hangi boyutta etki oluşturabileceği tahmin edilebilir. Bilimsel kriterler ve istatistiki veriler dikkate alınarak farklı acil durumlar için iş yerinin hasar görebilirliğini veya çalışanların zarar görebilirlik ihtimallerini ortaya koymak mümkündür. Mevcut tehlikelerin oluşturacağı acil durumlar için risk analizi yapılmalı, bu riskin gerçekleşmesi halinde eldeki imkan ve kaynaklarla nasıl karşı koyulacağı belirlenmeli, geçmiş deneyimlerden çıkarılan dersler ışığında yeni eylem planları geliştirilmelidir. İşletmelerde risk değerlemesi yapamamanın pek çok sebepleri işverence öne sürülebilir. Bunlar ise yaşadığımız günlük tehlike ve riskleri ortadan kaldırmamaktadır. Risklerin Belirlenmesi Risk, mühendislik literatüründe, beklenen kayıpla ilişkilendirilir. Risk kavramı, olaylar, şiddet ve olasılıktan meydana gelmektedir. Belirsizlikler, olasılıklarla ifade edilir. Şiddet ise sonucu karakterize etme yoludur. Riskin sonucunda mutlaka bir zarara uğrama ve kayıp durumu söz konusudur. İşletmede kayıp oluşturan riskler, işletmenin istediği hedeflere ulaşmasını engellemektedir. Risk meydana geldiğinde işletmenin hedefleri üzerinde negatif etkileri bulunduğundan dolayı, bu risklerin proaktif yaklaşımla belirlenmesi gerekmektedir. İşletmelerde genellikle risk değerlemesi yapmamanın bazı sebepleri (bahaneleri) işverence öne sürülebilmektedir. Bunlardan bazıları aşağıdaki gibidirler; Riskimiz yok Program, risk yönetimi yapamayacak kadar küçük Müşteri ne zaman potansiyel bir problem duysa çılgına döner Ortaya çıktığında problemler ile uğraşırız Riskleri tanımlamak, işletmenin geleceği açısından kötüdür Risk yönetimi işletmemiz için daha fazla iş yüküdür Şimdiden ne olacağını nasıl tahmin edebiliriz Gelecek yıl risk yönetimi uygulamayı planlıyoruz Risk değerlendirme yönetmeliğine bağlı olarak risklerin belirlenmesi ve değerlendirme çalışmaları için aşağıdaki çalışmaların yapılması gerekmektedir. Tespit edilmiş olan tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu tehlikelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. Bu belirleme yapılırken mevcut kontrol tedbirlerinin etkisi de göz önünde bulundurulur. Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen riskler; işletmenin faaliyetine ilişkin özellikleri, işyerindeki tehlike veya risklerin nitelikleri ve iş yerinin kısıtları gibi faktörler ya da ulusal veya uluslararası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 İş yerinde birbirinden farklı işlerin yürütüldüğü bölümlerin bulunması hâlinde birinci ve ikinci fıkralardaki hususlar her bir bölüm için tekrarlanır. Analizin ayrı ayrı bölümler için yapılması hâlinde bölümlerin etkileşimleri de dikkate alınarak bir bütün olarak ele alınıp sonuçlandırılır. Analiz edilen riskler, kontrol tedbirlerine karar verilmek üzere etkilerinin büyüklüğüne ve önemlerine göre en yüksek risk seviyesine sahip olandan başlanarak sıralanır ve yazılı hâle getirilir. Çalışanların iş yerindeki faaliyetleri sırasında maruz kalabilecekleri tehlikelere karşın risklerin belirlenmesi ve bu risklere karşı gereksinimleri aşağıdaki gibi belirleyebilirsiniz: Uygun ve yeterli bilgi, prosedür, talimat Yasal sorumluluklar ve gereği dokümanlar Risk değerlendirmesinin temel bulguları Kendilerini ve diğer çalışanları korumak için alması gereken önlemleri Sağlanan kişisel koruyucu donanım ve giysisini nasıl kullanılacağını Hasta mahremi dikkate alınarak sağlık gözetimi sonuçları Takip edilmesi gereken acil durum prosedürleri Bir iş yerinde sağlık ve güvenlik açısından riskleri kontrol etmek son derece önemli görülmesinden dolayı çalışanlara, eğitim verilmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Diğer taraftan ise bu tehlikelerin varlığını bilmeleri ve görmeleri adına belirlenen risklere bilgi olarak erişimin sağlanıyor olmasının gereği de yasal mevzuat gereği karşılanması gerekmektedir. Amaç sürdürülebilirlik olduğundan, çalışanların iş kazası ve meslek hastalıklarına yakalanmalarını engellemek için tanımlamaları iyi yapmak bu nedenle son derece önem kazanmaktadır. Tehlike ve risklerden proaktif metotlarla korunmak önem arzetmektedir. Risklerden Korunma İlkeleri İş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliği uygulamaları kapsamında işverenin yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde yasal mevzuatın istemiş olduğu ilkeler aşağıdaki gibi göz önünde bulundurulur: Risklerden kaçınmak Kaçınılması mümkün olmayan riskleri analiz etmek Risklerle kaynağında mücadele etmek İşin kişilere uygun hâle getirilmesi için işyerlerinin tasarımı ile iş ekipmanı, çalışma şekli ve üretim metotlarının seçiminde özen göstermek, özellikle tekdüze çalışma ve üretim temposunun sağlık ve güvenliğe olumsuz etkilerini önlemek, önlenemiyor ise en aza indirmek Teknik gelişmelere uyum sağlamak Tehlikeli olanı, tehlikesiz veya daha az tehlikeli olanla değiştirmek Teknoloji, iş organizasyonu, çalışma şartları, sosyal ilişkiler ve çalışma ortamı ile ilgili faktörlerin etkilerini kapsayan tutarlı ve genel bir önleme politikası geliştirmek Toplu korunma tedbirlerine, kişisel korunma tedbirlerine göre öncelik vermek Çalışanlara uygun talimatlar vermek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Risk değerlemeye başlamadan önce işin yapılış sırasını veren süreç iş akış şemasının oluşturulması ve sürecin analiz edilmesi gerekmektedir. Risk değerlendirme sürecinde, tehlikelerle birlikte riskler de belirlenerek sonraki adım olan risk analizi için gerekli bilgiler sayısal hale getirilir. Aşağıda risklerin belirlenmesinde gerekli bilgiler bulunmaktadır. Risklerin belirlenmesi ve analizi: Tespit edilmiş olan tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu tehlikelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. Bu belirleme yapılırken mevcut kontrol tedbirlerinin etkisi de göz önünde bulundurulur. Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen riskler; işletmenin faaliyetine ilişkin özellikleri, iş yerindeki tehlike veya risklerin nitelikleri ve iş yerinin kısıtları gibi faktörler ya da ulusal veya uluslararası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir. Riskler Belirlenirken; Stratejik gaye ve hedeflerin gerçekleşmesini engelleyen durumlar, Bakanlık faaliyetlerinin başarısızlıkla sonuçlanmasına sebep olabilecek iş ve işlemler, İdarenin faaliyetlerini gerçekleştirmedeki zayıf yönleri, Korunmada öncelikli varlıklar, Yolsuzluğa veya usulsüzlüğe meydan verebilecek faaliyetler, Yüksek harcama yapılan faaliyetler, Takdire dayanan kritik kararlar ve görevler, Karmaşık olan faaliyetler ve süreçler, Cezai yaptırımları bulunan faaliyetler, Bakanlığın faaliyet alanında yer alan ve ileri derecede teknik uzmanlık gerektiren işler, Bakanlığa ait gizli bilgilere erişim sağlandığı görevler, Yeni birim veya görevlerin ortaya çıkması, Kurumsal boyutta yeniden yapılanma, İş gücü kaybına, can kayıplarına, meslek hastalığına sebep olabilecek faaliyetler, Oluşturulan iş süreç şemalarında tanımlı faaliyetler dikkate alınır. Risk değerlendirme sürecine başlamadan önce, işin yapılış sırasını veren süreç iş akış şemasının oluşturulması gerekmektedir. Tehlike ve riskleri de iş akışlarına bağlı olarak tespit edebiliriz. Tehlike ve risklerin oluşturulması, iki şekilde tespit edilebilir. Birincisi, iş akışındaki her bir faaliyeti adım adım sorgulayarak, ikincisi ise iş akışını çıkardıktan sonra genel olarak işin yapılış amacını etkileyecek tüm unsurları ortaya koyarak. Her bir faaliyetin olumsuzu düşünüldüğünde bir risk olarak karşımıza çıkmaktadır. Aşağıda verilen örnekte bir bayan kuaföründe karşı karşıya kalınabilecek tehlike ve riskler ortaya konmaktadır. Tehlike ve riskin tanımlanabilmesi için sebep-sonuç ilişkisi içerisinde incelenmesi gerekmektedir. İş akış sırasına bakıldığında ilk faaliyet saçın yıkanması faaliyetidir. Burada tehlike ve riskin belirlenmesi için: - Saçın yıkanmamasının sebepleri nelerdir? (Tehlike) - Saçın yıkanmaması sonucunda ne olur? (Risk) Aynı mantıkla, iş akışındaki diğer adımları da kontrol ederek tehlike ve riskler oluşturulur. Tablo 1.2`yi kontrol edebilirsiniz. Artık risk, risk yönetim sürecinde alınan kararlar veya uygulanan kontroller sonucunda tamamen ortadan kalkmayan risktir. Artık risk seviyesi, risk alma ve kabullenme seviyesinin üzerinde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 ise risk yönetim süreci tekrar yapılır, altında ise artık riskin varlığı risk yönetim ekibi tarafından izlenir. Kabul edilebilir risk seviyesi, yasal yükümlülüklere ve iş yerinin önleme politikasına uygun, kayıp veya yaralanma oluşturmayacak risk seviyesidir. Tablo 1.2. Örnek Tehlike ve Risk Belirleme Uygulaması İş Akışı Sırası Tehlike (ler) Risk Saçın yıkanması Saçın taranması Kesim için malzemelerin hazırlanması Saçın, kesim için hazırlanması Bölümlere ayrılan saçın kesilmesi a1.faturanın ödenmemesi a2.tesisat ile ilgili problemler b1.su ayarının dikkatli yapılmaması c1.şampuan ya da saç kreminin tarihinin geçmiş olması c2. Kişinin bu ürünlere karşı alerjisinin olması d1. Kullanılan yıkama setinin ergonomik olmaması a1.tarağın temizlenmemesi b1.saçın hızlı taranması b2.saçın ince telli olması Dikkatsizlik Dikkatsizlik a1.dikkatsizlik a2.tecrübesizlik a. Suyun olmaması b. Suyun sıcak olması c. Kullanılan şampuan ve saç kreminin kişi üzerinde alerjik reaksiyon göstermesi d. Müşterinin boynunun tutulması a. Bitlenme b. Saçın kopması veya kırılması Yaralanma Yaralanma Yaralanma Kesilen saçların fırça yardımıyla temizlenmesi Saçın kurutulması a1.fırçanın dişlerinin sert olması a1.elektrik faturasının yatırılmaması b1.elektrik tesisatının kontrol edilmemesi b2.fön makinesinin kablosunda kaçak olması c1.fön makinesi kablosunun düzensiz durması Yaralanma a. Elektriklerin olmaması b. Elektrik çarpması c. Düşme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Bireysel Etkinlik Risk Nedir Örnek bir iş yeri için, yapılan herhangi bir işin (kaynak, boyama, vs.) iş akışını oluşturarak, iş akışına bağlı tehlike ve riskleri belirleyiniz. Risk, belirsizliğin amaçlar üzerindeki etkisidir. Bu tanımı analiz edecek olursak: Etki, pozitif veya negatif beklenenden sapmadır. Amaçların farklı yönleri vardır (finansal, sağlık ve güvenlik, çevresel hedefler gibi)ve farklı seviyelerde uygulanabilir(stratejik, organizasyon çapında, proje, ürün ve süreç gibi). Risk, potansiyel olaylar ve sonuçları ve bunların kombinasyonu ile tanımlanır. Risk, tehlike olasılığı ve şiddetin bileşkesidir. Belirsizlik, bir olayın sonucunu anlama ile ilgili bilgi eksikliği durumudur. Risk, olumsuz bir sonucun olasılığı ile sık sık ilişkilendirilir. Çok yaygın kullanılan bulanık bir terimdir. Latince kökeninde tehlikeyle karşı karşıya kalmak olarak tanımlanır. Risk ve belirsizlik kavramları birbirleriyle yakından ilgili kavramlardır. Geleceğe yönelik belirsizliklerden dolayı risk ortaya çıkmaktadır. Risk gelecekteki kesin olmayan olayın sonuçları ile bunların olasılıklarının bir ölçüsüdür. Belirsizlik Belirsizlik, bir olayın farklı alternatif sonuçlarının olabileceği ve bu sonuçların olasılıklarına yönelik bilginin bulunmaması durumunu tanımlamaktadır. Risk, bir olayın muhtemel sonuçlarının gerçekleşme olasılıklarının bilindiği durumlar olarak ifade edilmektedir. Risk, hem belirsizliği hem de kayıpları kapsamakta olup belirsizlik ve kayıpların toplamı olarak ifade edilebilir. Belirsizlik ve risk kavramları farklı anlam taşımaktadır. Risk, belirsizlik içerir. Yani belirsizliğin olduğu her yerde risk bulunmaktadır. Belirsizlik, gelecekte ortaya çıkacak olayların tahmin edilememesi ve yetersiz bilgi olarak da tanımlanmaktadır. Yüksekten atlama (bungee jumping), riskli bir spordur. Bu sporun riski ise kaza durumunda ciddi yaralanma veya ölümdür. Diğer spor dallarına göre olayın gerçekleşme şansı ve şiddeti yüksektir. Kayıp (tehlike şiddeti) olasılığına rağmen, insanlar bu faaliyeti yapıyorlar. Çünkü, kaza şansını azaltmak için koruyucular geliştirildi. Yani kayıp olasılığı paraşütlerin geliştirilmesiyle minimize edildi. Böylece, paraşüt açılmaz (Tehlike olasılığı) ise yedeği devreye girmektedir. Her ikisinin açılmama şansı ise çok düşük gözükmektedir. Diğer bir deyişle risk, bu spor dalına katılan insanların kabul edebileceği bir seviyeye düşürüldü. Risk, bir kişinin ölçebileceği fiziksel bir meta değildir. Risk, farklı insanlar tarafından farklı şekillerde tanımlanabilmektedir. Kimsenin gelecekte ne olacağını bilememesinden dolayı risk, subjektif bir durumu ifade etmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Tartışma Risk Nedir Bir iş yerinin iş sağlığı ve güvenliği açısından sizce Tehlike ve Risklerin belirlenmesi neden önemlidir. Tartışınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Özet Risk Nedir Tehlike, insan ve bulunduğu ortam için tehdittir. Tehlike sebep, risk ise sonuçtur. Dolayısıyla tehlikenin sonucunda risk oluşur. "Bir iş yerinde olan ve olabilecek kazalar nelerdir?" sorusunun cevabı bizi o iş yerindeki risklerin neler olabileceğini verirken bu riskleri doğuran faktörlerin neler olduğu ise doğrudan tehlikelerin neler olduğunu tanımlamaktadır. Uygulama faaliyetlerinde tehlikelerin tanımlanması en önemli kısmı oluşturmaktadır. Belirsizlik, riskin temel bir bileşenidir. Risk değerlemenin amacı ise belirsizliği tanımlamaktır. Literatürde farklı risk tanımları farklı alanlar için yapılmıştır. Genelleme yapılacak olursa, her riskin özünde belirsizlik bulunmaktadır. Risk bir olasılıktır, pozitif olarak fırsat yakalama, negatif olarak ise kayıp ortaya çıkma ihtimali söz konusudur. Risk yönetim sürecinin ilk adımı risklerin ve tehlikelerin tanımlanmasıdır. Bu bilgilere bağlı olarak risk değerlendirmesine başlamadan önce işletmede bilgilendirme toplantıları yapılmalı ve konu ile ilgili eğitimler verilmeli ve işletmedeki tüm çalışanlar ile birlikte yönetim kadrosu bu çalışmaya dâhil edilmelidir. Amaç, iş yeri içinde tehlikelerin tanımlanması sonrasında Risklerin de tanımlanabilmesidir. Yapılacak değerlendirme tüm iş yerini kapsamalı ve tüm organizasyonda çalışanın görev ve sorumluluklarında karşılaşabilecekleri tehlikelere yol gösterici olmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Ödev Risk Nedir Tehlike ve risklerin, risk değerlemesi içindeki yeri ve önemini açıklayınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi riski ifade eder? Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. a) Kaybetme ihtimalidir. b) Tehlikelerden kaynaklanan bir olayın meydana gelme olasılığı ile zarar verme derecesinin bir bileşkesidir. c) Belirli bir tehlike karşısında kişinin şahsi varlıklarından bir kısmını veya tamamını kaybetme ihtimalidir. d) Muhtemel kaybın miktarıdır. e) Potansiyel tehditin olasılığıdır. 2. Aşağıdaki tehlike-risk sıralamalarından hangisi yanlıştır? a) Kapalı ortamlarda çalışma- zehirli gazlardan etkilenme b) Elektrik enerjisi- izolesi bozuk iletkene dokunma ile elektrik çarpması c) Kişinin düşmesi- yüksekte çalışma d) Gürültülü ortam- işitme kaybına yol açması e) Kimyasallar- yangın 3. Risk değerlendirmesinde ilk aşama aşağıdakilerden hangisidir? a) Risklerin değerlendirilmesi b) Görevlerin ve tehlikelerin belirlenmesi c) Risklerin kontrol önlemlerinin alınması d) Kalıntı riskin kabul edilebilir olup olmadığına karar verme e) Kabul edilebilir riske karar vermek 4. Bir şeyin zarar verme potansiyeline ne denir? a) Tehlike b) Risk c)olasılık d)potansiyel enerji e)psikososyal risk 5. Risk nedir? a)tehlike dolayısıyla ortaya çıkan hasar derecesi ve olayın oluşma olasılığının bileşkesidir. b)çalışan insanın kazanma gücünün hasar görmesidir. c)kazaların maddi hasarlarının ortaya çıkarma olasılığıdır. d)yapılan işlerde çalışanın zarar görmeme İyileştirme olayıdır. e) Kayıp şiddetinin olasılığıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 I-Meydana gelme olasılığı II-Meydana gelme süresi III-Zarar verme derecesi IV-Zarar verme süresi 6. Yukarıdakilerden hangileri risk faktörlerinin bileşkesidir? a)i ve III b) I ve II c) I ve IV d) II ve IV e) I,II,III ve IV 7. Tehlike ve Risk ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Tehlike sebep, risk sonuçtur. b) Tehlike sonuç, risk sebeptir. c) Tehlike, belirsizliğin amaçlara olan etkisidir. d) Tehlike belirsizliği ifade eder. e) Riski, değer olarak sıfıra indirebiliriz. 8. Aşağıdakilerden hangisi risk korunma ilkesi değildir? a) Risklerle kaynağında mücadele etmek b) Teknik gelişmelere uyum sağlamak c) Tehlikeli olanı, tehlikesiz veya daha az tehlikeli olanla değiştirmek d) Kişisel korunma tedbirlerine, toplu korunma tedbirlerine göre öncelik vermek e) Çalışanlara uygun talimatlar vermek 9. Aşağıdaki sıralamalardan hangisi doğrudur? a) Tehlike kaynağı-risk-tehlike-hasar b) Tehlike-tehlike kaynağı-risk-hasar c) Risk-tehlike kaynağı-tehlike-hasar d) Tehlike kaynağı-tehlike-risk-hasar e) Tehlike-risk-tehlike kaynağı-hasar 10. Risk kavramının doğduğu yer itibariyle aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Çincede risk kelimesi, tehlike ve fırsat kelimelerinin bileşkesidir. b) Arapça rızık-rısq, raslantısal ve olumlu sonuçlarla anlamlandırılmaktadır. c) Yunancada, elde edilen sonuçlar ve şans ile ilişkilendirilmiştir. d) Latince riscum kelimesi tesadüfi fakat engellenemeyen olaydır. e) Hintçede, karşı karşıya kalınan belirsizlikler olarak tanımlanmaktadır. Cevap Anahtarı 1.B,2.C,3.B,4.A,5A,6.A,7.A,8.E,9.D,10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Camerun, I., Raman, R. (2005). Process Systems Risk Management, Elsevier. Risk Değerlendirme Yönetmeliği (2012). Resmi Gazete, Sayı: İstanbul Sanayi Odası (2008). Sanayide Afet ve Acil Durum Yönetimi Rehberi, Ankara. Moosa, Imad A. (2007). Operational Risk: A Survey. Financial Markets, Institutions & Instruments, Vol. 16, No. 4, pp Tony Merna, Faisal F. Al-Thani (2008). "Corporate Risk Management, Second Edition" Wiley, ISBN: ISO/IEC (2009). Risk Management - Risk Assessment Techniques, ISO Standarts, Geneva. [Erisim Tarihi: 2 Mayis 2014] [Erisim Tarihi: 2 Mayis 2014] documents/normativeinstrument/wcms_ pdf bch.cbd.int/database/attachment/?id=12285 [Erisim Tarihi: 2 Mayis 2014] Tarihi: 2 Mayis 2014] /220647/orange_book.pdf[Erisim Tarihi: 2 Mayis 2014] IM_SISTEMLERI[Erisim Tarihi: 2 Mayis 2014] ch=&mevzuatiliski=0 [Erisim Tarihi: 2 Mayis 2014] [Erisim Tarihi: 2 Mayis 2014] [Erisim Tarihi: 2 Mayis 2014] Tarihi: 2 Mayis 2014] Tarihi: 2 Mayis 2014] Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18