Article Info/Makale Bilgisi Referees/Hakemler: Prof. Dr. Mehmet KÖÇER Prof. Dr. Davut KILIÇ. This article was checked by ithenticate.

Transkript

1 , p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY Article Info/Makale Bilgisi Referees/Hakemler: Prof. Dr. Mehmet KÖÇER Prof. Dr. Davut KILIÇ This article was checked by ithenticate OSMANLI RUS SAVAŞINDA KAFKAS CEPHESİ NDE TARAFLARIN ASKERİ KUVVETLERİ * Hakkı YAPICI ** ÖZET XIX. yüzyıl son çeyreğinin önemli hadiselerinden biri olan Osmanlı-Rus muharebesi, sadece Türk dünyasını değil, aynı zamanda Yakın Doğu, Balkanlar, Avrupa coğrafyası için de ehemmiyeti büyük olan bir savaş olmuştur. Bu çalışmada Osmanlı-Rus Savaşı nda Kafkas Cephesi nde savaşan tarafların askeri kuvvetleri bütün yönleriyle ele alınacaktır. Osmanlı Ordusu, 1869 yılında yapılan yeni düzenlemeye göre; Daimî (muvazzaf), Redif ve Müstahfiz Ordu olmak üzere üç askeri sınıftan teşekkül etmiş bulunuyordu. Orduda hizmet süresi, 20 yaşından başlayıp 40 yaşında nihayet bulmak üzere; 20 yıldı. Osmanlı Devleti nin kara ordusu 7 ordudan oluşmakta idi. Orduya müşîr (Mareşal) rütbesinde bir görevli kumanda ederdi. Nizamiye kıtaları, Redif ve Müstahfiz sınıfları ordu müşirliklerine bağlı idi. Ordu müşirliklerinin, levazım, sıhhiye şubelerini ihtiva eden Erkânı Harbiye daireleri de mevcuttu. Ordu merkezleri aynı zamanda nizamiye kolordusunun da karargâhı idi. Ordu merkezleri ile bunların nizamiye, redif ve müstahfiz kuvvetleri aşağıda gösterilmektedir. Çalışmamızda ayrıca Osmanlı ordusunun silahları, personel faaliyetleri, sağlık hizmetleri, lojistik (ulaşım ve nakliye) durumu detaylı bir şekilde incelenecektir. Rus orduların genel durumu hakkında da bilgi verilerek savaş öncesi tarafların askeri kuvvetleri karşılaştırılarak harbin kaybedilmesinde bu hususun son derece etkin bir faktör olduğu dikkatlerden kaçmayacaktır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Rus, harp, ordu * Bu çalışma yazarın Osmanlı Rus Harbi nde Kafkas Cephesi adlı doktora tezinden üretilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Gümüşhane Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, El-mek: hyapici25@hotmail.com

2 284 Hakkı YAPICI ARMAMENTS OF SIDES IN CAUCASIAN FRONT IN OTTOMAN RUSSIAN WAR ABSTRACT Ottoman Russian War, one the most important events of 19th century last quarter, is a significant battle not only for Turkish world but also for Near East, the Balkans and European geography. In this study, it will be totally analyzed the armaments of sides in Caucasian Front in Ottoman Russian War. According to regulation in 1869, Ottoman army has consisted of 3 types as regular army (muvazzaf) aged soldiers and Müstahfiz army. Time in service in army is 20 years beginning from 20 years to 40 years. Ottoman army has consisted of seven armies. An officer who is at marshal rank (müşîr) has commanded the army. Regular armies, aged soldiers and Müstahfiz armies have depended on marshals. There was military staff including marshals, quarter-master unit and corpsman. Army centers were headquarters of corps of regular army at the same time. Army centers and their regular armies, aged soldiers and Müstahfiz armies are shown as below. In our study, weapons, personnel activities, health care services and logistics (transport and shipping) of Ottoman army scrutinized. Giving information about general situation of Russian army and comparing prewar military forces of two sides, it will be emphasized that this is an important factor of loss of war. This study is gathered from PhD dissertation named Caucasian Front in Ottoman Russian War STRUCTURED ABSTRACT Significant wars have broken out that was a milestone for Turkish history. Especially wars between Ottomans and Russians in 19 th century have a great importance. The Russians policy of accession to the warm sea ports by dominating the straits and Middle East has continued throughout the century and caused many wars. As Ottoman Russian War, one the most important events of 19th century last quarter, fell on 1293 in Julian calendar, it is called as 93 Battle and this war, in terms of both causes and effects, have affected both Caucasians, Anatolia and Ottoman Empire in the sense of military, governing and social structure profoundly. This twofront war (east and west fronts) has proceeded nearly ten months and adverse outcome of war for Ottomans has brought great troubles with it. Treaty of San Stefano (Yeşilköy) and Berlin have led Ottoman Empire to loose land and capitulate on behalf of Russia. All these developments caused Ottoman Empire to have both in political platform and social, cultural and financial problems. According to regulation in 1869, Ottoman army has consisted of 3 types as regular army (muvazzaf) aged soldiers and Müstahfiz army. Time in service in army is 20 years beginning from 20 years to 40 years.

3 Osmanlı Rus Savaşında Kafkas Cephesi nde Tarafların Askeri Kuvvetleri 285 Although military service was compulsory for everybody and as this compulsory situation did not involve whole country, draw method continued long time. Students who study at madrasah and disabled persons were exempt from compulsory military service. People who wanted to desert from military service got in madrasah. Ottoman army has consisted of seven armies. An officer who is at marshal rank (müşîr) has commanded the army. Regular armies, aged soldiers and Müstahfiz armies have depended on marshals. There was military staff including marshals, quarter-master unit and corpsman. Army centers were headquarters of corps of regular army at the same time. Army centers and their regular armies, aged soldiers and Müstahfiz armies are shown as below. When a possible war with Russia was inevitable mobilization were speeded up in Ottoman army. Thereupon war minister gave instruction in January 1877 to recruit volunteer soldiers and militia forces (asâkir-i muavene) Also, it was claimed to give information to İstanbul every 15 days about how much manpower was scaled. As there were not personnel depository troops, new soldiers were reinforced instead of loss in war. According to military mobilization position, there were 24 infantry troops and 69 aged soldiers battalion consisting of 800 persons, 15 field batteries and 3 fortress companies consisting of 130 persons and castle gunners. The most important problem in army was in health care service. There were scarcely any health care and veterinary service and evacuation activities in Ottoman army. Though one doctor, one surgeon and one chemist were needed for one battalion there was sometimes one doctor for 2 or 3 battalions. Although 4 medical assistants were necessary for one battalion, there were insufficient assistants. In order to overcome this deficiency 100 doctors were imported from Europe. The large part of these doctors were sent to İstanbul hospitals, few to Caucasian front and the rest to Rumelia front. Wounded in action was hardly treated. For evacuation of every wounded 3-4 soldiers were charged. 4-5 soldiers were needed to evacuate injured soldiers in rough terrain. Many soldiers were martyred of blood loss. There were also scarcely any medical equipment like narcosis and anesthesia. Thus, operations were made by conventional techniques. Because of this reason mortality numbers in army were quite high. Like doctors chemists were also of foreign origin. Drug production was also insufficient. Impossibility of medical services, deficiency of drugs and medical necessities were felt completely and because of those deficiencies many soldiers were martyred. Russian army was subjected to new regulations in 1974 during tsar II. Aleksandr. Military service was compulsory for everybody and draw system was applied. Russian government introduced a law in 1874 about recruiting. According to this law, 20 years old persons cast lots and if they are lucky they would be exempted and others would be enrolled to voluntary troops named opolçeni/militiae. Military service time for volunteers changed from 3 months to 2 years. Time of military service for enrolled persons was 15 years and 6 years of this was military education. Rest 9 years was as reserve. This reform is an important step to improve military education and retrench expenses when it is thought that military service time was 32 years at thr time of I. Nikolay. As a result of military

4 286 Hakkı YAPICI technology, methods, tactics and education Russia was one the most powerful armies of Europe on the eve of War. Keywords: Ottoman, Russian, War, Military Giriş XIX. yüzyılın son çeyreğinde gerçekleşen Osmanlı-Rus Savaşı, Rumî takvimde 1293 tarihine denk geldiğinden 93 Harbi olarak da adlandırılır ki şüphesiz bu savaş, gerek nedenleri ve gerekse sonuçları itibariyle hem Kafkasları, hem Anadolu yu hem de genel olarak Osmanlı Devleti nin askerî, idari ve sosyal yapısını derinden etkilemiştir. Doğu ve Batı olmak üzere iki ayrı cephede cereyan eden bu savaş, yaklaşık on ay gibi bir süre devam etmiş, savaşın Osmanlı Devleti açısından başarısızlıkla neticelenmesi büyük külfetleri de beraberinde getirmiştir. Savaşın sonunda yapılan Ayastefanos (Yeşilköy) ve Berlin Antlaşmaları da Osmanlı Devleti nin önemli miktarda toprak kaybetmesine ve Rusya lehine birtakım siyasi tavizler verilmesine neden olmuştur. Tüm bu gelişmeler, Osmanlı Devleti nin sadece siyasi platformda değil sosyal, külterel ve iktisadi açılardan da içinden çıkılamaz sorunlar yaşamasına yol açmıştır. 1. Savaş Öncesi Tarafların Askerî Güçleri 1.1. Osmanlı Ordularının Savaş Öncesi Genel Durumu Osmanlı Ordusu, 1869 yılında yapılan yeni düzenlemeye göre; Daimî (muvazzaf), Redif ve Müstahfiz Ordu olmak üzere üç askeri sınıftan teşekkül etmiş bulunuyordu. Orduda hizmet süresi, 20 yaşından başlayıp 40 yaşında nihayet bulmak üzere; 20 yıldı. Askerlik herkes için mecburi olmakla beraber, bu mecburiyet ülkenin her tarafını kapsamadığından kura usulü uzunca bir süre devam etmiştir. Ulema ve medreselerde tahsil yapan talebeler ve sakatlarda zorunlu askerlik hizmetine tabii değillerdi. Zamanla medreselere devam eden öğrenciler, ciddi imtihanlara tabi tutulmadıklarından askerlik hizmetinden kaçmak isteyen kişiler medreseleri fırsat yeri olarak görmüşlerdir. Bu yüzden meşrutiyeti takip eden 1908 ve 1909 yıllarında medrese öğrencilerinin usule uygun bir tarzda imtihanlarının yapılmasına başlanmıştır (Sedes, 1935: 88-89) Hristiyanlar ise bedel-i askerî adıyla 20 sene müddetle, her sene 37 küsur kuruşluk bir vergi vermek suretiyle askerlik yükümlülüğünden muaf tutulmuşlardır. Yalnız bahsi geçen bedel-i askerî vergisini her gayri müslim doğrudan ödememekte, mahalleler, köyler, cemaatler, ihtiyar heyetleri ve emsali vasıtalarla mevcuda göre parayı toptan ödediklerinden Osmanlı ülkesinde yaşayan Hristiyanların hakiki nüfus sayısı meşrutiyetin ilânı tarihine kadar tam olarak anlaşılamamıştır (Von Herbert, 1990). Bedel-i askerî vergisi gayrimüslim erkek nüfusun tamamını kapsamamakta, 15 ila 75 yaş arasında olanlara dağıtılmaktaydı. 15 yaşından küçük ve 75 yaşından büyük olanlar, hastalar, iş göremez durumda bulunanlar, vergi ödemeyecek kadar fakir olanlar, papaz ve ruhbanlar bedelden muaf tutulurlardı. Bedel-i askerî tevziatı için defter tutulması şart olduğundan, kocabaşı ve muhbirler, cemaatları arasında yaptıkları bedel taksimatını isim isim gösterirler ve kimin ne miktar bedel vereceğini, virgüsü ile birlikte isminin altına yazarlardı. Tevziat defterleri, her cemaatin kendi lisanıyla kaleme alınıyor ve defterin altı tevziatı yapan cemaat kocabaşısı ve muhbiri tarafından mühürlendikten sonra, kaza meclisine teslim edilirdi. Burada Türkçeye çevirilip temize çekilen kayıtlar, asıllarıyla beraber önce sancak merkezine, oradan da Hazine ye gönderiliyordu (Gülsoy, 2000; 81-83) Osmanlı Kara Orduları Osmanlı Devleti nin kara ordusu 7 ordudan oluşmakta idi. Orduya müşîr (Mareşal) rütbesinde bir görevli kumanda ederdi. Nizamiye kıtaları, Redif ve Müstahfiz sınıfları ordu müşirliklerine bağlı idi. Ordu müşirliklerinin, levazım, sıhhiye şubelerini ihtiva eden Erkânı Harbiye

5 Osmanlı Rus Savaşında Kafkas Cephesi nde Tarafların Askeri Kuvvetleri 287 daireleri de mevcuttu. Ordu merkezleri aynı zamanda nizamiye kolordusunun da karargâhı idi. Ordu merkezleri ile bunların nizamiye, redif ve müstahfiz kuvvetleri aşağıda gösterilmektedir: ((Sedes, 1935: 88-89) Tablo: 2.1. Hassa veya I. Ordu: Merkezi İstanbul. NİZAMİYE Fırka Alay Tabur Bölük Batarya Piyade (7 Tabur Nişancı Talia) 2 İtfaiye (Yangın Alayı) Süvari Topçu bölük kazak efradı Hristiyan dı. 6 bölük Dragon Ejder 1 Mitralyöz 12 Seyyar 12 İhtiyat 3 Dağ ihtiyatı İstihkâm Kale Topçusu Fırka Alay Tabur Bölük Batarya Karadeniz Akdeniz Samsun-Trabzon Anadolu İçi 12 Adalar 2 Akdeniz ve Karadeniz boğazlarında ve adalardaki kale ve sahil topçu kıtaları Tophane Müşiriyetine bağlıydı. Redif: İzmit, Bursa, Konya, Kayseri, Karahisarısahib, Isparta, Çanakkale alaylarıyla; aynı alaylar dairesinden ikinci sınıf birer tabur olmak üzere, toplam 42 taburdur. Trabzon, Giresun, Samsun birinci sınıf redif alayları, Karadeniz sahili redif alayları adıyla müstakil idiler. Bütün yekûn: 54 taburdur. Müstahfiz: Henüz teşekkül halinde idi. Tablo: 2.2. İkinci Ordu: Merkezi Şumnu. NİZAMİYE Fırka Alay Tabur Bölük Batarya Piyade (6 Tabur Nişancı) Süvari 4 24 Topçu (Mitralyöz) 12 (Seyyar) 2 (Dağ) 12 Vitvort Kale Topçusu Fırka Alay Tabur Bölük Batarya Tuna Rumeli Adalar Trablus 2 4 İstihkâm Tuna da 1

6 288 Hakkı YAPICI Redif : Şumnu, Edirne, Sofya, Bolu, Ankara, Çorum I. sınıf; Şumnu, Edirne, Sofya II. sınıf ve yine II. sınıf olan Bolu, Ankara, Çorum taburları toplam 39 taburdur. Müstahfiz: Henüz teşkil edilmemişti. Tablo: 2.3. Üçüncü Ordu: Merkezi Manastır NİZAMİYE Fırka Alay Tabur Bölük Batarya Piyade Nişancı Bosna Nişancı Bosna Kordon 1 3 Yunan Hududu kordon 1 3 Süvari Seyyar Topçu 1 1 Dağ 1 Mitralyöz 9 Dağ 12 Vitvort Kale Topçusu Bosna 2 İşkodra 4 Hicaz 4 İstihkâm 1 Redif: Manastır, Yanya, Üsküp, Drama, İzmir, Aydın, Bosna, Travnik, I.sınıf; Manastır, Yanya, Üsküp, Drama, Bosna, Travnik II.sınıf alayları toplam 56 taburdur. Müstahfiz: Teşekkül halinde idi ((Sedes, 1935: 89-90). Tablo 2.4. Dördüncü Ordu: Merkezi Erzincan NİZAMİYE Fırka Alay Tabur Bölük Batarya Piyade Tabur Nişancı Süvari 4 24 Topçu Seyyar 1 Dağ Topu 12 Vitvort Kale Topçusu Erzurum 3 Kars İstihkâm 1 Redif: Harput Sivas, Erzurum, Kars, Van, Diyarbekir I.sınıf alaylarıyla; aynı alaylardan II. sınıf birer tabur, toplam 30 taburdur. Müstahfiz: Teşekkül halinde idi.

7 Osmanlı Rus Savaşında Kafkas Cephesi nde Tarafların Askeri Kuvvetleri 289 Tablo: Beşinci Ordu: Merkezi Şam NİZAMİYE Fırka Alay Tabur Bölük Batarya Piyade (Nişancı) Süvari 4 24 Topçu Dağ 12 Vitvort 1 Mitralyöz Kale Topçusu Akkâ 3 Yafa-Şam 1 İstihkâm Redif: Şam, Kudüs, Beyrut, Antakya, Haleb Adana I sınıf alaylarıyla; aynı alaylardan II. sınıf birer tabur ki, yekûn 30 taburdur. Müstahfiz: Teşekkül halinde idi ((Sedes, 1935: 92) Tablo: Altıncı Ordu: Merkezi Bağdat NİZAMİYE Fırka Alay Tabur Bölük Batarya Piyade (Nişancı) Süvari 2 12 Topçu (Mitralyöz) 12 (Seyyar) 1 (Dağ) 10 (Vitvort) Kale Topçusu 2 (Musul ve Kerkük) İstihkâm 1 Redif: I.sınıf Bağdat alayı 4 tabur Müstahfiz: Teşekkül halinde idi. Tablo: 2.7. Yedinci Ordu: Merkezi San a (Yemen) NİZAMİYE Fırka Alay Tabur Bölük Batarya Piyade (Nişancı) Süvari Topçu 1 3 (Seyyar) Kale Topçusu İstihkâm 1 Redif: Teşekkül etmemiştir. Müstahfiz: Teşekkül halinde idi.

8 290 Hakkı YAPICI Osmanlı Ordusunun barış zamanlarında daimî kuvveti, 181 tabur piyade, 150 bölük süvari, 108 batarya seyyar ve dağ, 120 batarya kale ve sahil, 6 bölük mitralyöz ve 14 bölük istihkâm ve ikişer taburlu 7 nakliye alayından ibaretti (Sedes, 1935: & Norman, 1877: 6) Redif Teşkilatı Her ordu mıntıkası I.sınıf, 6 redif alayına ayrılmıştı. Bunlardan her birinde hizmet üçer yıl kabul edilmişti. Altı yılını dolduran redifler, müstahfaz sınıfına geçerdi. Bu sınıfta hizmet süresi ise 8 yıldı (Sükan, 1985: 39). Alaylar dörder taburlu olduğundan, her ordu dairesinde I.sınıf 24 tabur vardı. Rediflerde esas, tabur dairesiydi. Askerlerin kayıtları bu dairelerde itina ile korunurdu. Fertlerin askerî hizmetlerine ait bütün muameleleri redif taburlarınca yürütülürdü. Bu cihetle taburların binbaşı ve yüzbaşıları ve bölük zabitlerinden bir kısmı, daima tabur dairesinde otururlar ve hazır bulunurlardı. Genel düzen böyle olmakla beraber, redif taburlarının zabitan kadrosu henüz noksan kalmıştı. Bazı redif taburu daireleri bir de II. sınıftan bir redif taburu daha çıkarabilmekte idi. Nüfusu az olan dairelerde bu II. sınıf tabur alay dairesinden teşkil olunuyordu(sedes, 1935: 94). Barış zamanında redif zabıtanı kura işlemleri ile askerlerin muntazaman kayıtlarını yürütmekle uğraşır ve seferberlikte kıtalarına kumanda ederlerdi. Her tabur dairesinde gerek o tabura ve gerek aynı daireden silahlandırılacak başka taburlara mensup askerler için silah, cephane, elbise ve teçhizat hususi bir depoda hazır bulundurulurdu. Fakat henüz pek çok yerde depolar yaptırılamamış olduğundan ya birkaç taburun eşyası birleştirilerek alay merkezlerinde hususi mahallere yahut geçici olarak cami, medrese vb. umumi binalara yerleştirilmişti (Sedes, 1935: 95) Atlı Sınıflar (Süvari Birlikleri) Her ordu bünyesinde 4 er bölüklü 3 redif süvari alayı ve 6 bataryadan oluşan 1 redif topçu taburu mevcuttu. Ancak vasıta olmadığında, bu atlı sınıflar oluşturulamamış, bu sınıflara ait askerler seferberlikte piyade kıtalarına verilmiştir Müstahfız Teşkilatı Düzenlemeler tatbik devresinde bulunduğundan, dönemi itibariyle, bu sınıf için henüz subay kadrosu pek noksandır. Kurmay subay ise, inanılmayacak derecede azdır. 7 ordudan oluşan Osmanlı Devleti nin Silahlı Kuvvetleri nde 132 kurmay subay vardı. Yüksek emir ve komutayı teşkil eden general ve amirallerin durumu da oldukça yetersizdir (Süer, 1993:36) Ordunun Silahları Orduda hafif ve ağır olmak üzere iki çeşit silah bulunmaktaydı. Hafif silahlar: Orduda 6 cins hafif silah vardı. 1-Martini Hanry Tüfeği: Çapı 11,4 milimetre, başlangıç hızı 415 metre, en büyük menzili adım idi. Mekanizmasının sadeliği ve balistik vasıflarının iyiliği yönüyle zamanın en iyi silahı kabul ediliyordu. Babıâli, 1873 te değeri 1 milyon lira tutan 500 adet Krupp topu ve cephanenin alımı için Almanya ya başvurmuş ve ilk partide değişik çapta 100 top alınmıştı (Eralp, 1993: 120). Tophane-i Amire ambarlarında adet bir kısmı kasaturalı ve bir kısmı da süngülü, Martini Hanry Tüfeği bulunduğu, ancak bu miktarın yetersiz olduğu görülmüştür (BOA, Yıldız Askeri Hususi, (YA. HUS), nr.159/33-e). Nitekim Hükümet 1876 senesi başlangıcında, bu cins tüfekten Amerika ya tane sipariş vermiş, ancak 14 Temmuz 1877 ye kadar bunlardan ancak adedi kadar teslim

9 Osmanlı Rus Savaşında Kafkas Cephesi nde Tarafların Askeri Kuvvetleri 291 alınmış ve Nizamiye kıtalarının bir kısmı bu silahla donatılmıştır (ATASE Arşivi; Kutu: 84, Gömlek: 50, Belge: 50 1). 2-Şnayder Tüfeği: Çapı 14,6 milimetre, başlangıç hızı 358 metre, en büyük menzili adım idi. Mekanizması nispeten ağır ve balistik vasıfları da düşüktür. Hemen bütün redif taburları, bu cins tüfekle silahlandırılmıştı; bu tüfeklerin de bir kısmı süngülü ve bir kısmı da kasaturalıydı (Sedes, 1935: 107). 3-Hanry Winchester Tüfeği: Çapı 10,9 milimetre, son menzili 1300 adım olup namlusu altında 16 fişek alan bir haznesi vardır. Bu silah, zamanının hızlı ateşli tüfeklerinden sayılırdı. Ancak mekanizması karışık, mermisi ufak, barut hakkı az ve tesiri de hafiftir. Osmanlı Hükümeti, bu cins tüfekten Amerika ya 1500 adet sipariş vermiştir (BOA, ( YA. HUS. ), nr.159/33-e.). 4-Yivli ve Yivsiz Ağızdan Dolar Kapsollu Tüfek: Bu tüfekler Kırım muharebesinden kalma eski ve modası geçmiş silahlardı. Barut ve mermisi kâğıtta sarılı bulunan bu tüfekler artık işe yaramaz şeyler idiyse de gönüllü kıtaların ve bilhassa dâhilî asayişi muhafazaya memur kuvvetlerin bir kısmı bu tüfeklerle silahlandırılmışlardı. 5-Mitralyoz Tüfeği: Bunlar dağ topları gibi iki tekerlekli kundak üzerine yerleştirilmişlerdir. Fişek hazineleri, rovelver sisteminde olup 30 mermi konabilirdi. Fakat bu silahın haznelerini ayrı ayrı doldurmak icap ederdi ki bu yönüyle çok kullanışlı sayılmazdı. Bu tüfeklerle topçu alaylarına bağlı olan mitralyoz bölükleri silahlandırılmışlardı. Tüfeklerin çapları büyükçe olduklarından kendilerine mahsus fişekleri vardı. Mamafih savaş sırasında, seyyar orduda bu tüfek kullanılamamış ve ancak tahkim olunan yerlerin hendek kısımlarının müdafaası için bunlardan istifade edilmiştir. 6-Rovelver: Simeth Wesson sisteminde toplu ve altı fişekli idi. Kıtası büyük ve ağırlığı fazlaca idi (Sedes, 1935: 107). Orduda bütün subaylara ve süvari neferlerinin bir kısmına bu cins Rovelver verilmişti. Top, tüfek, tabanca ve bunların cephanelerinin bir kısmı yerli kaynaklardan ve genellikle Avrupa ile Amerika dan satın alınmak suretiyle tedarik ediliyordu (Süer, 1993: 513). Ağır Silahlar: Seyyar bataryalarda 3, 4 ve 6 fundluk yani takriben 0,05 ve 0,0775 ve 0,09 çapında toplar vardı. Yalnız 3 fundluklar dağ topu olup, diğer sahra toplarının pek azı çemberliydi. Kalelerle, sahil bataryaları 0,12: 0,355 liğe kadar ağır toplarla silahlandırılmışlardı. Bu yeni model ağır silahlardan başka kalelerde ve depolarda sayılmaz derecede muhtelif cins ve çapta eski model daha birçok top vardı. Fundluk dağ topları yivli ve çelik kamalı idiler. Namluları tunçtan olan bu toplar, tophanede yapılmıştır. Bu toplar, fünyeli olmayıp fitille ateşlenmektedir ki 6 fundluk toplarla sahra bataryaları silahlandırılmıştır. Çelikten olan bu toplar Krupp Fabrikası malı idiler (Sedes, 1935: ) Personel Faaliyetleri Rusya ile harbin yapılması kaçınılmaz bir hâl aldığı sıralarda, Osmanlı ordusunda seferberlik faaliyetlerine hız verildi. Bunun üzerine Harbiye Nezareti, asâkir-i muavene (yardımcı gönüllü asker veya milis kuvveti) alınmasına dair Ocak 1877 de bir talimat yayınlandı. Ayrıca Mart 1877 den itibaren 15 günde bir ne kadar insan gücü toplandığına dair İstanbul a malumat verilmesi istendi. Osmanlı ordusunda personel depo birlikleri bulunmadığından, muharebelerde meydana gelen

10 292 Hakkı YAPICI kayıpların yerine yeni kura erleri takviye edilmekteydi. Eksikler ise bakaya kalanlar, hastanelerden çıkanlar ve hava değişiminden dönenler tarafından karşılanıyordu. Ayrıca birlik halindeki büyük zayiatları karşılamak için de İstanbul da mevcut bulunan tabur ve batarya gibi birliklerden yararlanmak yoluna gidiliyordu. Harbin ilerlediği ve zayiatın arttığı evrelerde personel ikmali daha da zorlaşmıştır. Kafileler halinde çeşitli vilayetlerden gönderilen bu ikmal personeli, uzun ve yorucu yürüyüş ve zahmetler sonunda baş gösteren hastalık, ölüm ve firarlar (Arif, 2006: 196) yüzünden ilgili yerlere ancak mevcutlarından çok eksik olarak katılabiliyorlardı. Harbin sonuna doğru baş gösteren toplu kayıplar nedeniyle, eksilen er ve subay miktarı ise kaynak yetersizliğinden dolayı tamamen aksamıştır ki bu durum da orduda ciddi sıkıntılara yol açmıştır (Süer, 1993: ). Ordunun seferberlik pozisyonuna göre, 800 kişiden oluşan 24 piyade taburu ile 69 redif taburu, 900 mevcutlu dört süvari alayı, 110 mevcutlu 15 sahra bataryası ve 130 kişiden oluşan üç istihkâm bölüğü ve kale topçuları bulunmaktaydı (ATASE Arşivi; Kutu: 36, Gömlek: 158, Belge: & Muhtar Paşa, 1996: 25-26) Sağlık Hizmetleri Ordu içerisindeki en ciddi sorun sağlık hizmetleri alanında görülmekteydi. Osmanlı ordularında genellikle sağlık ve veteriner hizmetleriyle, tahliye faaliyeti yok denecek kadar azdı. Her taburda bir tabip, bir cerrah, bir eczacı bulunması gerekirken, 2 bazen 3 veya 4 tabura ancak bir tabip ve eczacı verilmekteydi. Yine kadroya göre her taburda 4 sağlık memuru olması icap ederken, bunların miktarı da olması gerekenden çok azdı. Tabip eksikliğini kapatmak için Avrupa dan anlaşmalı olarak 100 kadar doktor getirildi. Bunlardan büyük bir kısmı İstanbul hastanelerine, pek azı Kafkas Cephesi ne, geriye kalan bir kısmı da Rumeli Cephesi ndeki hastanelere verildi. Cephede yaralananların tahliye ve tedavileri de zorlukla yapılmaktaydı. Her yaralının tahliyesi için üç-dört er bu işe görevlendiriliyordu. Bazı engebeli arazilerde, bir ağır yaralıyı daha gerilerdeki en az iki saatlik mesafedeki sağlık merkezine götürebilmek için dört-beş ere ihtiyaç duyulmaktaydı. Çoğu kez ağır yaralı olanlar kan kaybından şehit oluyordu. Ayrıca bu durum birliklerdeki muharip er mevcudunun da önemli oranda azalmasına sebep olmaktaydı. Ordunun sağlık hizmetlerinde narkoz, uyuşturucu vb. tıbbî malzemeler de yok denecek oranda azdı. Bu durum ameliyatların çoğu kez geleneksel yöntemlerle yapılmasına neden olmaktaydı. Bu sebepten ötürü ordudaki can kayıpları ciddi rakamlara ulaşmaktaydı. Doktorlarda olduğu gibi eczacıların da çoğu yabancı kökenliydi. İlaç yapımı da çok yetersizdi. Sağlık imkânlarının darlığı, ilaç ve sağlık levazımının noksanlığı, savaşın ilerleyen dönemlerinde iyiden iyiye hissedildi, hatta hekimsizlik, ilaçsızlık ve bakımsızlık nedeniyle birçok asker şehit oldu (Süer, 1993: ) Lojistik (Ulaşım ve Nakliye) Durumu Erzurum, IV. Ordu nun merkezi olup, o taraftaki harpler için harekât merkezi idiyse de burası erzaktan başka harp ihtiyaçlarının tedariki, yani ayakkabı, elbise ve cephane gibi şeylerin imali ve hazırlanması mümkün olmadığından savaşta ve barışta bu tür levazımın hepsinin, İstanbul dan gönderilmesi zaruriydi (Muhtar Paşa, 1996: 12). Bu askerî üssü besleyen tek yol İstanbul dan Trabzon a kadar uzanan denizyolu ile Trabzon dan Erzurum a ulaşan karayolu idi. Erzurum da ordu emrindeki İdare Meclisi, lojistik işlerin yürütülmesinden sorumluydu. Birinci sınıf ikmal maddelerinin (yiyecek-içecek) tedariki, harekât alanı içinden, bulunduğu mahalden yapılıyordu. Bundan başka çarık, yün çorap, çamaşır, kürk, nal ve mıh vb. ikinci sınıf ikmal malzemeleri de mahallinden temin edilmekteydi. Ancak bu ikmal maddelerinin tedariki için gerekli para, mali durumu çok kötü ve borç içinde olan Osmanlı hükümeti tarafından zamanında sağlanamıyordu. Bu lojistik faaliyetlerin kağnı arabası, mekkâri hayvanları (Pakalın, 1983: 451) ve develere bağlı kalması ikmal hızını oldukça yavaşlatmaktaydı (Sükan, 1985: 45). Seferber ordunun nakliye hizmetleri hemen hemen noksan ve bozuktu. Bu hizmetler için memleket içindeki hayvan ve arabalar tekâlif-i harbiye şartları altında halktan alınır ve gelişi güzel kıtalara dağıtılırdı, ayrıca düzgün nakliye katarları da yoktu (Sedes, 1935:

11 Osmanlı Rus Savaşında Kafkas Cephesi nde Tarafların Askeri Kuvvetleri & Muhtar Paşa, 1996: 13). Bütün bu olumsuz etkenler savaş süresinde etkisini derinden göstermiştir IV. Ordu nun Harp Düzeni IV. Ordu; Kars Kolordusu, Erzurum, Beyazıt, Ardahan ve Batum Tümenleriyle bunlara bağlı topçu birlikleri ve kale topçu birliklerinden meydana gelmiş bulunuyordu. Bu birliklere bağlı asker ve mühimmat miktarı aşağıda gösterilmektedir: Kars Kolordusu; nizamiye ve redif askerlerinden oluşan taburlardan kurulu ikişer alayla iki tugaydan meydana gelen I. ve II. tümenler, II. ve III. süvari alayları, üç sahra topçusu, bir istihkâm bölüğü ve 52 adet 4, 5, 6 fundluk eski top, 14 adet 4,5, 6 fundluk tunç top 78 adet değişik ebatta toplar bulunmaktaydı. Kars kumandanı ise Ferik Hüseyin Hami Paşa idi. Erzurum Tümeni; ikişer alaydan oluşan dört tugay, dördüncü süvari alayı, bir istihkâm bölüğü, üç sahra topçusu, 64 adet 4,5, 6 fundluk top, 38 adet 12 cm lik eski top, 24 adet tunç top ve 59 adet değişik ebatta toplar bulunmaktaydı. Bu kuvvetleri Kurt İsmail Paşa kumanda ediyordu. Beyazıt Tümeni; iki alaydan oluşan iki tugay, birinci süvari alayı, iki sahra topçusu, Van da ikinci redif taburu yer almaktaydı. Bu tümenin kumandası Ferik Ahmet Faik Paşa ya verilmişti. Ardahan Tümeni; iki alaydan oluşan iki tugay, bir istihkâm bölüğü, bir sahra bataryası, 12 adet 4, 5, 6 fundluk top, 7 adet tunç top ve 27 adet değişik ebatta toplar bulunmaktaydı. Ardahan birliklerinin kumandası da Ferik Hüseyin Sabri Paşa emrine verilmişti. Batum Tümeni; iki alaydan oluşan iki tugay, bir istihkâm bölüğü, bir sahra bataryası, 8 adet değişik ebatta top, 20 adet 4,5,6 fundluk top, 5 adet havan topu bulunmaktaydı. Batum cephesindeki kuvvetlere Müşir Derviş Paşa kumanda ediyordu (Sükan, 1985: &. ATASE Arşivi; Kutu: 36, Gömlek: 158, Belge: 158 1). Ahmet Muhtar Paşa nın verdiği malumata göre; Rus kuvvetleri şöyleydi: 189 top, 21 süvari alayı, 63 piyade taburu ve askerden oluşmaktaydı (Tozlu, 1991: 6). Anadolu Ordusu ise dörtte birinin hasta, dağınık ve nakliyede görevli olması nedeniyle civarında idi (Muhtar Paşa, 1996: 34-35) Osmanlı Ordusu nun Doğu Cephesi ndeki Askeri Mevcudiyeti Tablo: 2.8. Osmanlı Ordusu nun Doğu Cephesi ndeki Askeri Mevcudiyeti Mevki Nefer Top Batarya Süvari Bölüğü Süvari Alayı Piyade Taburu Kars Ardahan Eleşkird Van ve Bayezid Soğanlı İhtiyatı Erzurum da umumi ihtiyat Erzurum da beygirsiz süvari ve saire TOPLAM

12 294 Hakkı YAPICI B.O.A. kayıtlarında Elyevm Rumeli ve Anadolu Ordu-yı Hümayununda bulunan Asakir-i Şâhâne nin miktarını mübeyyin pusuladır ifadesi ile başlayan belgede Osmanlı askerî kuvvetlerinin durumu hakkında şu bilgiler yer almaktadır (BOA. Y. PRK. ASK, nr.1/42) Rus Ordularının Savaş Öncesi Genel Durumu Rus ordusu, 1874 yılında Çar II. Aleksandr zamanında yeni düzenlemeye tabi tutulmuştu. Askerî hizmet bütün ulus için mecburi olup, kura usulü uygulanmaktadır. Rus hükümeti, ordunun iyileştirilmesi için 1874 te orduya asker alımı konusunda genel bir kanun çıkarmıştır. Buna göre, 20 yaşına gelen gençler, askerlik hizmeti için bir kura çekecekler; şanslı olanlar ordudan muaf olacaklar, opolçeni/militiae adı verilen gönüllü birliklere kaydolacaklardı. Gönüllüler için askerlik süresi 3 aydan iki yıla kadar değişebilecektir. Orduya yazılanların askerlik süresi ise toplam 15 yıldı, bunun 6 yılı orduda aktif eğitim ile geçmektedir. Geri kalan 9 yıl ise rezerv olarak geçirilmektedir. Bu reform, I. Nikolay ( ) döneminde, askerlik süresinin 32 yıl olduğu düşünülürse askerî eğitimi geliştirmek ve askerlikten dolayı oluşabilecek tarım iş gücünü önlemek ve askerî masrafları azaltmak adına önemli bir adımdır. Askerî teknoloji, yöntemler, taktikler ve eğitimdeki reformlar sonucunda, Rusya, savaşı arifesinde, yine Avrupa nın en önemli askerî güçlerinden biri halinde idi (Acar, 2004: 2018). Ruslar, daha savaşın başında, derhal geniş ölçüde askerî harekâta başlamamakla ve ordunun büyük kısmını diğer maksatlar için ayırmakla önemli bir ön strateji hatası işlediler. Bu, biraz da Osmanlı ordusunu küçümsemelerinden ileri gelmektedir. Savaş öncesi hazırlığı yok denecek kadar az olan Osmanlı ordusu ise, Rusların bu hatasından istifade ederek kendisini toparlamaya fırsat bulmuştur (Komisyon, 1963: 3300). Rusya nın kara kuvvetleri, muntazam ve gayrimuntazam ve bir de Raychester adlarıyla üç kısımdan meydana gelmektedir. Ordunun muntazam kısmı ise dört bölüme ayrılır: (Sedes, 1935: ) Muvazzaf veya Seyyar Kıtalar 24 tabur, (20,160 süngü), 18 süvari bölüğü (2,562 kılıç), 108 top (96 sı piyade, 18 i süvari) olup ancak her kolorduya ayrıca 2 fırka seyyar hastane, 2 seyyar fırka parkı, 1 yarım süvari topçu parkı, asker, beygir ve arabadan ibaretti Muhafız veya Menzil Kıtaları 2. derecedeki hareketlerle menzil hizmetlerine ve seyyar orduyu takviyeye memur olan ordunun bu kısmı: - Kale muhafız kıtaları; Rus ordusunda 61 kale piyade taburu ve 41 kale topçu taburu vardı. Taburların seferi mevcudu 1200 savaşçı idi. - İhtiyat kıtaları; Orduda 164 ihtiyat taburu mevcuttu. - Müstahfiz kıtaları; Esasen mahallî ve dâhilî hizmetlere memur olmakla beraber icabında ihtiyat ve kale kıtalarını takviye edeceklerdi. Seferberlikte bunlardan 134 tabur teşkil edilmiştir İkmal Kıtaları Bu kıtalar savaşta meydana gelecek zararları doldurmayla görevli idiler. Bu ikmal kıtaları; - Piyade İkmal Taburları; 4 er bölüklü olan bu tip taburlardan, seferberlikte yaklaşık her alaya 1 tane düşecek surette; 152 tabur silahlandırıldı.

13 Osmanlı Rus Savaşında Kafkas Cephesi nde Tarafların Askeri Kuvvetleri Süvari İkmal Bölükleri; her alaya 1 bölük hesabıyla 56 ikmal bölüğü meydana getirildi. - Topçu İkmal Kıtaları; 25 piyade, 3 süvari ikmal bataryası teşkil olundu. - İstihkam İkmal Kıtaları; Toplam 4,5 taburdan ibarettir Muavin Teşkilâtı Talim ve jandarma kıtaları, ceza bölükleri askerî müesseseleri mürettebatı (topçu ve fennî imalathaneler ve fabrikalar ve hastaneler) gibi doğrudan doğruya savaşa girmeyen kıtalardan meydana gelmekteydi Rus Ordusu nun Silah Gücü Rus ordusunda 3 cins hafif silah vardı: - Berdan No. 2 tüfeği, 10,6 milimetre çapında olup ilk hızı saniyede 442 m. son tesirli menzili 1450 adımdı. - Kranka tüfeği, 15,2 milimetre çapında ve ilk hızı saniyede 305 m. Son menzilleri 600 adımdan ibaretti. - Karle tüfeği, balistik vasıfları Kranka nınkilerine benzer özellikler göstermekle beraber, kapsüllü ve bir de fişeğinin kağıttan olması gibi mühim farkları vardı. Cephane; Rus ordusunda her asker 48 i kütükte ve 12 si çantada bulunmak üzere 60 fişek taşımakta idi. Nişancı taburlarında da her tüfek için 184 fişek taşınıyordu. Süvari Dragon Alayları, tüfek ve kılıçtan başka süngüde taşımaktaydılar. Bütün başçavuşlara, astsubaylara ve ordu süvarisindeki tüfeksiz neferlere birer Smith Wesson sisteminde rovelver verilmişti. Sahra Topçusu; sahra bataryalarındaki toplar kamalı ve 9,4,3 fundluk olup tunçtan imal edilmişlerdi. 9 fundluk topların çapı 10,67 cm, 4 fundluk topların çapı 8,68 cm, 3 fundluk topların çapı ise 7,62 cm idi (Sedes, 1935: ) Personel ve Sağlık Hizmetleri Rus hükümeti, 1 Kasım 1876 da Osmanlı Devleti ne karşı seferberlik ilan ettiği zaman, ordunun önemli eksiklerinin başında subay rütbesinde bulunan personel azlığı ciddi bir sorun oluşturmaktaydı. Bu noksanlıkların giderilmesi için evvela orduda görev yapan subayların emeklilikleri durduruldu. Emekli olan subayların savaş durumundan dolayı yeniden göreve alınması, 1877 yılında askerî okullardan mezun olup orduya katılan subayların terfi ettirilmesi, astsubay ve gönüllülerin sınavsız subay olarak alınması gibi birtakım önlemler alınarak ordunun eksiklikleri giderilmeye çalışıldı. Bu acil askerî tedbirler sayesinde Rus ordusuna subay katılmış oldu (Südan, 1985: 50). Ordunun sağlık hizmetleri yönünden oldukça eksiklikleri mevcuttu. Sağlık alanında bu eksikliklerin giderilmesi için alınan karar çerçevesinde Rusya da bütün doktor ve sağlık personeli göreve çağrıldı. Bu şekilde orduya doktor, 806 eczacı, 377 veteriner katılmasına rağmen sağlık personel yetersizliği savaş boyunca kendini hissettirdi (Sedes, 1935: 159) Lojistik (Ulaşım ve Nakliye) Durumu Osmanlı-Rus Harbi öncesi lojistik bakımından ileri olan devlet Rusya idi. Osmanlı Devletinde demiryolları ağı çok azdı ve diğer ulaşım şartları açısından da Rusya dan daha kötü durumdaydı.

14 296 Hakkı YAPICI Rus ordusunun Kafkasya Cephesindeki lojistik hareket alanı; Moskova Kozlow Woronyez Rostow Wladikawkaz yolu ile Oskova Kursk Lozowyw Rostow Poti Tiflis demiryolu güzergâhı olarak uzanmaktaydı. Bu yolların tek hatlı olmaları, zayıf yapılmış bulunmaları, lüzumu kadar yan hatlar ve makasların olmaması lojistik faaliyetleri sekteye uğratmaktaydı. Ancak herşeye rağmen Rusya gibi geniş bir memleketten toplanan kalabalık bir orduyu Besarabya sınırına nakil hususunda demiryollarınından yüksek derecede istifade edilmesi, başarılı bir lojistik faaliyet olarak görülmektedir (Sedes, 1935: ). Rusya nın ulaşım ve nakliye alanında gösterdiği bu başarı savaş süresince Rus ordularına büyük avantaj sağladığı gibi muharebenin Ruslar tarafından kazanılmasında önemli bir etken olmuştu Rus Ordusu nun Doğu Cephesi ndeki Askerî Mevcudiyeti Tablo: 2.9. Rus orduları aşağıda şu şekilde gösterilmektedir: (Norman, 1877: 54). Nefer Top Kıta Süvari Alayı Piyade Taburu Kars cihetinde Ardahan cihetinde Bayezid ve Eleşkird Toplam Bir başka kaynağa göre ise Kafkasya cephesinde Ruslara ait piyade askeri, süvari askeri ve 128 adet top bulunmaktaydı (Norman, 1877: 54). SONUÇ Tarihimizde 93 Harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus Savaşı hem Rumeli de hem de Doğu da iki ayrı cephede cereyan etmiş, Türk Ordusunun ezeli düşmanı olan Rusya ile tek başına yaptığı son büyük savunma savaşıdır. Savaşın neticeleri sadece Osmanlı İmparatorluğu nu değil, Avrupa nın büyük devletlerini de oldukça etkilemiştir. Rusya nın, Kırım Savaşı nın intikamını almak için yaptığı bu muharebe, Osmanlı Devleti nin çok önemli kayıplar vermesine sebep olmuştur. Savaşı sonunda imzalanan Berlin Antlaşması da açıkça göstermiştir ki, bu tarihten sonra Osmanlı Devleti, Avrupa Devletleri tarafından yalnız bırakılarak, kendi kaderine terk edilmiştir. İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu nun toprak bütünlüğünü koruma politikasını bir tarafa bırakarak, sömürgelerini koruma adına Rus tehlikesini perdelemek için Kıbrıs Adası na çıkmayı başarmıştır. Osmanlı Devleti nin bu muharebeye tam olarak hazırlanmadan girmesi, bu eksikliklerin savaş boyunca tamamlanama fırsatı bulamaması mağlubiyeti getiren faktörler arasında yer alır. Bilhassa cepheler arası emir komuta zincirinin sağlıklı kurulamaması, komutanlar arası anlaşmazlık ve kıskançlık yenilgide önemli paya sahiptir. Ayrıca muharebe esnasında toplanan muavene askerleri ile müstahfaz kuvvetlerinin her türlü eğitimden yoksun oluşları, yeteri kadar süvari birliklerinin eksikliği de bu yenilginin başlıca nedenlerinden birisi olarak ifade edilebilir. Bu muharebede her ne kadar Osmanlı kuvvetleri askerî ve teçhizat yönünden zayıf olduğu görülmüşse de Rus ordusu da pek parlak bir durumda değildir Osmanlı-Rus Savaşı nda Dördüncü Ordu Kumandanı olan Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Kafkas Cephesi nde vuku bulan muharebelerde sevk ve idare yönünden oldukça başarılı işler yapmıştır. Ancak Doğu Cephesi nin İstanbul dan uzak oluşu, lojistik faaliyetlerin gereği gibi sağlanamaması işleri zora sokmuştur. Savaş esnasında acil ihtiyaç olan her türlü teçhizat ve malzeme cepheye zamanında kavuşturulamamıştır. Ordumuzda baş gösteren tifo da savaşın Osmanlı Devleti

15 Osmanlı Rus Savaşında Kafkas Cephesi nde Tarafların Askeri Kuvvetleri 297 aleyhine neticelenmesinde büyük ölçüde etkili olmuştur. Bu salgın hastalık yüzünden rütbeli rütbesiz pek çok Osmanlı askeri hayatlarını kaybetmişlerdir. Bir yıla yakın süre devam eden bu savaşta Rus ordularının askeri kuvveti Osmanlı ordusuna göre daha disiplinli ve cephane, silah mühimmat bakımından daha üstün olduğu açıkça görülmektedir. Bilhassa Rusya bu savaşta telgraf hatlarını ve demiryolunu çok iyi kullanmaları savaşın seyrini değiştiren önemli bir etken olmuştur. Osmanlı ordusunda iletişimde yaşanan olumsuzluklar, komutanlar arasında anlaşmazlık, savaşın Yıldız Sarayından idare edilmesi felaketi kaçınılmaz bir hale getirmiştir. KAYNAKÇA Arşiv Vesikaları BOA. Y. PRK. ASK, nr.1/42 BOA, Yıldız Askeri Hususi, (YA. HUS), nr.159/33-e. ATASE Arşivi; Kutu: 84, Gömlek: 50, Belge: ATASE Arşivi; Kutu: 36, Gömlek: 158, Belge: Eserler Acar, Kezban (2004). Başlangıçtan 1917 Bolşevik Devrimi ne Kadar Rusya Tarihî, Nobel Yayınları, Ankara. Eralp, T. Nejat (1993). Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silah Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğu nda Kullanılan Silahlar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,. Frederrick William Von Herbert (1990). Plevne Müdafaası, (çev: Ali Kurdoğlu), İzmir, Gazi Ahmed Muhtar Paşa; Anılar -2- Sergüzeşt-i Hayatım ın Cild-i Sanisi, (Sadeleştiren: Nuri Akbayar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Gülsoy, Ufuk (2000). Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, İstanbul. Komisyon, (1963). Mufassal Osmanlı Tarihi, c. VI, İstanbul. Mehmed Arif (2006). Başımıza Gelenler, Mürettibin-i Osmaniye Matbaası, İstanbul. Norman, C. B (1877). Armenıa, And Thw Campaıgn Of, London,. Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, İstanbul. Sedes, İ. Halil (1935) Osmanlı Rus ve Romen Harbi, c. I, İstanbul Askeri Matbaa. Süer, Hikmet (1993) Osmanlı-Rus Harbi Rumeli Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Askeri Tarih Yayınları, Ankara,. Sükan, Şadi (1985). Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihî, Osmanlı Devri, Osmanlı- Rus Harbi, Kafkas Cephesi Harekâtı, c. II., Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara. Tozlu, Selahattin (1991). Zivin Savaşı ndan Berlin Antlaşması na Kadar Erzurum (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Erzurum.