This article was checked by ithenticate. ANNE SÜTÜNÜN EVLENME ENGELİ OLUŞTURMA ŞARTLARI. Şevket PEKDEMİR ÖZET

Transkript

1 , p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY Article Info/Makale Bilgisi Received/Geliş: Accepted/Kabul: Referees/Hakemler: Prof. Dr. Nuri KAHVECİ Doç. Dr. Osman ŞAHİN This article was checked by ithenticate. ANNE SÜTÜNÜN EVLENME ENGELİ OLUŞTURMA ŞARTLARI Şevket PEKDEMİR ÖZET İslam hukukuna göre kan akrabalığı ve evlenmeden doğan akrabalık gibi anne sütü de sürekli evlenme engeli oluşturur. Anne sütünün sürekli evlenme engeli oluşturduğu ayet ve hadislerde açık olarak belirtilmesine rağmen evlenme yasağının hangi şartlarda oluştuğuna sınırlı olarak yer verilmiştir. Konuyla ilgili hadislerin çeşitliliği ve ayetlerin farklı yorumlanması nedeniyle naslarla belirlenen şartlarda da ihtilaf edilmiştir. Gerek klasik kaynaklarımızda ve gerekse günümüzde yapılan birçok akademik çalışmada anne sütüne bağlı evlenme yasağı genellikle sistemleştirmeden ele alınmıştır. Fakihler nasla belirlenmeyen bazı durumlarda süt kardeşliğinin gerçekleşip gerçekleşmediğine kendi fıkıh bilgileri ile dönemin bilimsel seviyesi ve içtihat usullerine göre karar vermiştir. Bu makalede süt emzirmeden kaynaklanan evlenme yasağı anne, süt ve çocuk bakımından sistemleştirerek incelenmiştir. Araştırma esnasında göze, kulağa ve buruna anne sütü damlatılmasıyla evlenme engelinin gerçekleşmesi, klasik kaynaklarımızda yer alan bilgilerin yanında farmakoloji, kimya, gıda mühendisliği ve modern tıbbın anatomi verileri dikkate alarak değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra nazogastrik sonda ve Perkutan Endoskopik Gastrostomi gibi yeni beslenme şekillerinin evlenme engeli oluşturup oluşturmadığı araştırılmış anne sütüne ilaç, su ve yemek karıştırılmasının, annelerin sütlerinin karıştırılmasının, anne sütünün yoğurt ve benzerlerine dönüştürülmesinin hukuki sonuçları klasik kaynaklarla birlikte günümüzde yapılan modern bilimsel çalışmalar dikkate alarak değerlendirmiştir. Günümüzdeki araştırmalar anne sütünün yapısının korunduğu veya bozulduğu karışımlarda süte bağlı evlenme yasağının orana göre belirlenmemesi gerektiğini ortaya çıkarmıştır. Anahtar Kelimeler: Anne sütü, evlenme engeli, İslam hukuku, süt kardeşliği, sütanne Yrd. Doç. Dr. Ordu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Hukuku ABD, El-mek:

2 544 Şevket PEKDEMİR CONDITIONS CAUSING PROHIBITION OF MARRIAGE BY BREASTFEEDING ABSTRACT According to Islamic law, also breast milk creates a continuous ban to the marriage like consanguinity and marriage relationship. Although Islamic law, with verses and hadiths, always and clearly notes that marriage is prohibited during breastfeeding, it gives place in a limited way to conditions under which a prohibition of marriage occurs. Due to the variety of hadiths and different interpretations of verses, conditions identified by the nas 1 are disputed, as well. Both our classical sources and many of the recently carried out academic studies analyse the marriage ban depending on the breast milk without systematisation and nas (verse and hadith) and sisterhood of milk was identified according to their knowledge of Islamic law and level of the scientific knowledge and jurisprudence methods. In this article marriage ban due to breast milk was examined systematically in terms of mother, milk and children. During the study the supposedly occurence of the marriage ban by dropping breast milk to the eye, ear and nose is evaluated in the classical data sources together with the verdicts of the anatomy of modern medicine, pharmacology, chemistry and food engineering. Besides, such as nasogastric catheter and percutaneous endoscopic gastrostomy new feeding patterns were researched whether they make up a ban to the marriege or not. In addition, adding medicine, water and food to the breast milk, mixing the mothers breast milk and making yoghurt or similar food from the breast milk are analysed according to classical sources and recent and modern scientific studies. Today s studies have revealed that prohibitions on marriage in breastfeeding should not be determined according to the amount in the mix. This interpretation is valid for mixes where the structure of breast milk is maintained or changed. STRUCTURED ABSTRACT Although Islamic law, with verses and hadiths, always and clearly notes that marriage is prohibited during breastfeeding, it gives place in a limited way to conditions under which a prohibition of marriage occurs. Due to the variety of hadiths and different interpretations of verses, conditions identified by the nas 2 are disputed, as well. On the other hand, in the conditions not stated by the nas, canonists made decisions according to their knowledge of Islamic law and level of the scientific knowledge and jurisprudence methods. In this study, several results were obtained after the conditions of marriage during breastfeeding, which were regulated by jurisprudence according to the traditions and conditions of the time, were reevaluated according to present scientific data attained in medicine, pharmacology, 1 Nas: General name for hadiths and verses in Islamic tradition. 2 Nas: General name for hadiths and verses in Islamic tradition.

3 Anne Sütünün Evlenme Engeli Oluşturma Şartları 545 chemistry and food engineering. Besides, whether marriage will be prohibited in emergent situations was also dealt with. Results obtained in the study are as follows: 1. Our traditional sources state that after determining whether marriage is prohibited or not according to milk amount in cases where milk is mixed with other materials, certain interpreters of Islamic law asserted that when milk amount is much, prohibition on marriage is valid whereas when it is little, it is not valid. In these decisions, the idea that little amount is subject to and lost in the large amount was influential. Today s studies have revealed that prohibitions on marriage in breastfeeding should not be determined according to the amount in the mix. This interpretation is valid for mixes where the structure of breast milk is maintained or changed. According to current scientific research, mixes are grouped into two as physical and chemical mixes. Mixes, in which the structure of the materials is maintained, one is not lost in other and which is resolvable again are named as physical mixes whereas those whose structure is changed and a new material is formed are identified as chemical mixes. Accordingly; Marriage is prohibited in cases when a small amount of water is mixed into breast milk as well as in those when more is mixed. In other words, breast milk which has small amount of water and that has more water are the same in terms of legal consequences. This is because; breast milk mix is a physical mix. When it is mixed there is not any change either in breast milk or water and also one does not disappear within other. Therefore, drinking breast milk with water is not different from drinking it without mixing with water. A similar situation is also valid for breast milk mixed with animal milk. Similarly, total mix of breast milk that is obtained from different mothers and mixed in one cup is also a prohibition on marriage because mix formed by milks of different mothers is physical one. Each milk of different women in the mix maintains its biological structure. Thus, marriage is prohibited when breast milk which is not mixed with somebody else s milk is given to child as well as when other women s milks are mixed in one cup. That is, each woman whose milk is in the mix becomes the child s milk-mother. It is not important whether the amount in the mix is little or much. That decision should not be given according to the amount in the mix is more clearly seen in medicine-milk and chemical-milk mixes. This is because even very small amounts of these substances can change the milk s structure. It can give more harm than benefit to child. However, in cases when decision is made according to the amount, that breast milk in which there is a small amount of medicine should be accepted. We will state our assessment related to this situation in the following item. 2. Breast milk whose chemistry has changed does not cause prohibition on marriage because the milk has lost its quality. The milk whose structure has changed loses its quality, causing the prohibition of marriage mentioned in hadiths and verses. For example, as mentioned above, if medicine or chemicals mixed into breast milk change the milk s

4 546 Şevket PEKDEMİR structure, there is no prohibition on marriage because this mix can no longer be named as milk. That breast milk is turned into yoghurt or ayran and is given to child can also be considered in the same category because yoghurt cannot be turned into milk again. This situation shows that the structure of the milk changes as well as its name and thus it cannot be considered within the context of rada as stated by the nas. 3. Prohibition on marriage occurs when the mother breastfeeds the child as well as when the milk is dropped into the child s nose and mouth. In other words, the child s sucking the milk is not essential. Privacy occurs with the milk that feeds the child and feeds its bones and flesh. According to this, with today s nasogastric catheter and percutaneous endoscopic gastrostomy methods, prohibition for marriage during breastfeeding occurs because milk goes to child s stomach with both methods. Nasogastric catheter method is similar to dropping milk to child s nose that is mentioned in our traditional sources. On the other hand, in percutaneous endoscopic gastrostomy, which has been recently developed and is not mentioned in Islamic law books, feeding is provided with catheter that is directly placed into stomach. However, with the milk dropped into the eye and ear with injection marriage is not prohibited because these methods are not for feeding. Also, the milk does not reach to stomach. 4. Milk of the dead woman prohibits marriage because as the child who drinks the living woman s milk becomes a biological part of the mother, it also becomes so with the milk it gets until a certain time after she dies. Today s idea that even though physical death takes place, cell death occurs later, in other words, although the human dies, the organs maintain their vital functions was also influential in this evaluation. Some of our classical period canonists expressed this case as saying that even if one dies, her milk has not died yet. As the milk is not dead yet, its function to feed the child goes on. Nevertheless, the time period occuring for the prohibition on marriage should be identified. It is accepted that human body begins to decay within twenty-four hours under normal conditions, although it differs in different physical environments. Accordingly, breast milk given within the twenty-four hours after the death can be said to result with prohibition on marriage. Keywords: Breast milk, marriage ban, Islamic law, sisterhood of milk, wetnurse. Giriş Geçmişte ve günümüzde biçok hukuk sisteminde evlenme yasağı bazen din ve örfün etkisiyle bazen de kanunlarla düzenlenmiştir. Ancak kaynaklarda ifade edildiğine göre anne sütünün evlenme yasağı oluşturması sadece İslam hukukuna özel bir durumdur(karaman, 1999: 316; Yaman, 2002; 58). Ülkemizde ise 17 Şubat 1926 tarihli Türk Medeni Kanunu nda süt akrabalarla evliliğin geçersiz olduğu kararlaştırılmasına rağmen yürürlüğe girmeden ilgili kanun maddesi metinden çıkartılmıştır (Karaman, 1999: 316;; Yaman, 2002: 59). Anne sütüyle ilgili ayet ve hadisler değerlendirildiğinde emzirmenin çocuk için hak; aile için ise hukuki bir sorumluluk olduğu görülür. Günümüz bilimsel verileriyle anne sütünün besleyiciliği ve diğer pek çok faydasının tespit edilmiş olması Kur ân ve sünnetin bu konudaki yaklaşımının daha

5 Anne Sütünün Evlenme Engeli Oluşturma Şartları 547 iyi anlaşılması sonucunu doğurmuştur. Nitekim bir çok konunun genel olarak ele alındığı Kur ân da çocuğun emzirilmesine detaylı olarak yer verilmiştir( Bakara, 2/233; Nisa, 4/23; Lokman, 31/14; Ahkaf, 46/15). Süt akrabalığı İslam hukuk sistematiğinde özellikle Aile Hukuku içinde evlenmeyle doğrudan ilişkilidir. Süt emzirme Aile Hukuku nda evlenme yasağına sebep olsa da Ceza Hukuku, Ticaret Hukuku, Borçlar Hukuku ve Miras Hukuku gibi alanlarda etkisi yoktur. Sözlükte emmek anlamındaki rada Arapça رضع fiilinden türetilen masdar bir kelime olup ıstılahta belli vakitte çocuğun anneden süt emmesini ifade etmektedir (Zeylaî, 1313: II/181; Ayni, ts: IV/804). Çocuğun her hangi bir yaşta süt emmesi de rada kelimesinin kapsamındadır. Ancak emzirilenin yaşı hukuki neticeleri bakımından özellikle vurgulanmıştır. İslam hukukçuları sosyal hayatın çekirdeğini oluşturan ailenin kurulmasında süt yoluyla evlenme yasağının şartlarının belirlenmesine önem vermiştir. Söz konusu şartların tespitinde ayet ve hadisler belirleyici unsur iken nasların olmadığı alanlarda fakihin içtihat yeteneği belirleyici olmuştur. Çünkü konuyla ilgili naslarda anne sütünün evlenme yasağı oluşturduğu genel kural olarak belirtilirken şartların neler olduğuna ayrıntılı olarak yer verilmemiştir. Fakihin içtihat yeteneğini hukuk bilgisi yanında yaşadığı dönemin örfü ile bilimsel gelişmeleri etkilemektedir. Anne sütünün evlenme engeli oluşturması nasların dışında kalan geniş bir alanda içtihatla belirlenmiştir. Göze, kulağa süt damlatılması, hukne yoluyla vücuda süt zerk edilmesi, anne sütüne su, ilaç veya hayvan sütünün karıştırılması, annelerin sütlerinin karıştırılması, süt annenin yaşı ve medeni durumu içtihatla tespit edilen konulardandır. Gerek anne sütünün evlenme engeli oluşturma şartlarının çoğunun içtihatla belirlenmiş olması gerekse günümüzde modern tıp, kimya ve gıda mühendisliği alanlarındaki gelişmeler bu çalışmanın yapılmasında etkili olmuştur. Bu nedenle çalışmanın genel amacı klasik kaynaklarımızda yer alan bilgilerin sistemleştirilmesi ve anne sütünün evlenme yasağı oluşturmasının şartlarının son bilimsel veriler ışığında yeniden değerlendirilmesidir. 1. Sütanneyle İlgili Şartlar Evlenme engeli oluşturan sütün kaynağı olması sebebiyle anne, süt akrabalığının en önemli taraflarından biridir. İslam hukukçuları kadının süt anne olabilmesinin şartlarını tartışmışlardır. Bu bağlamda süt anne olabilmenin şartlarını ve bu konudaki görüşleri inceleyelim. a. Sütannenin Hayatta Olması Hayatta olan kadının sütüyle evlenme yasağının oluşacağı konusunda ittifak eden İslam hukukçuları ölen kadının sütünün hukuki sonuçlarında ihtilaf etmiştir. Bu konuda iki görüş oluşmuştur. 1. Ölen kadının sütü evlenme yasağı oluşturmaz. Çünkü kadının ölmesiyle sütü de ölür. Dolayısıyla ölen kadının sütü neces hükmündedir. Neces kabul edilen sütün çocuğa verilmesi haramdır. Haram yolla süt akrabalığı oluşmaz. Ancak sahih kabul edilen görüşe göre ölmeden önce anneden alınan sütle mahremiyet oluşur. Çünkü süt helal kabul edilen dönemde alınmıştır. Şafiiler ile Hanbelilerden Ebu Bekir bu görüştedir (Şirbînî, 1997: III/544; Nevevî, ts: XX/104; Maverdî, 1994: XI/376; Merdavi, 1957, III, 336; Bilmen, 1968: II,79). 2. Ölen kadının sütüyle evlenme yasağı oluşur. Çünkü anne ölse bile sütü ölmez. Annenin ölmesi sütün besleyiciliğine yani çocukta kemik ve et oluşumuna mani değildir. Kadın ölse de sütüyle beslenen çocuğun annenin biyolojik parçası olma şüphesi devam etmektedir. Ebû Sevr, Evzâî, Ebû Hanîfe, İmam Mâlik, Ahmed ibn Hanbel ve Zahirlerden oluşan İslam hukukçularının çoğunluğu bu görüştedir (Serahsi, ts: V/139; İbn Kudâme, ts: XI/316; İbn Hazm, 1352: X/9; Desuki, ts: II/502;

6 548 Şevket PEKDEMİR Karafî, 1994: IV/ 270; Ruayni, ts: V/535; Zeylaî, 1313: II/185; Kâsânî, 1986: IV/8; Mevsili, ts:466; Ezheri, ts: I/399; Zerkeşi, 1993: V/589; Bilmen, 1968: II/78,80). Günümüzde insanın ölmesine rağmen vücudun bazı kısımlarının hayati fonksiyonlarının bir süre devam ettiği bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Bu tespit ölen kadının sütünün evlenme yasağı oluşturacağı görüşünü daha da kuvvetlendirmektedir. Bu aşamada anne sütünün öldükten sonra ne zamana kadar evlenme mahremiyeti oluşturduğunun tespit edilmesi gerekir. Fukahanın bu konuda bir zaman belirlemediğini görüyoruz. Ancak günümüzdeki bilimsel verilerle bir kanaate ulaşılabileceği kanaatindeyiz. Modern tıpta vücudun bir bütün olarak ölmesine somatik ölüm/fizyolojik ölüm, organ, doku ve hücrelerin fonksiyonlarının son bulmasına hücresel ölüm/biyolojik ölüm denir. Çürüme yaşa, ortama, ısıya, neme, beslenme şekline ve vücut yapısına göre değişir. Günümüzde öldükten yirmi dört saat sonra çürümenin başladığı kabul edilmektedir (Erkol, 1994: 112,122). Buna göre öldükten sonra yirmi dört saat içinde kadının sütünün evlenme yasağı oluşturduğu söylenebilir. b. Sütannenin Yaşının Alt Sınırı Süt akrabalığının gerçekleşme şartlarını araştıran İslam bilginleri sütanne olabilme yaşını da tartışmıştır. Sütannenin yaşı konusunda oluşan görüşler şunlardır: 1. Emzirenin sütanne sayılabilmesi için en az dokuz yaşında olması gerekir. Çünkü kadınlar bu yaştan itibaren ergen olabilir. Dokuz yaşından büyüklerin süt anne kabul edilmesinde adet görme, evlenme ve doğurma şartı aranmaz. Bu görüş Hanefilere ve Şafiilere aittir(ibn Âbidin, 2003: IV/411; Şirbini, 1997: III/543,544; Nevevî, ts: XX/81; Bilmen, 1968: II/78). 2. Kadın her yaşta sütanne olabilir. Emzirenin yaşı süte bağlı mahremiyetin oluşmasına mani değildir. Çünkü sütanneyle evlenmeyi yasaklayan ayet mutlak olup yaşla ilgili sınır belirtilmemiştir. Süt emziren kaç yaşında olursa olsun çocuğun onun bir parçası olması şüphesi doğar. Çünkü küçük kız çocuğunun sütü de büyüklerin sütü gibidir. Maliki fakihlerin çoğunluğu bu görüştedir (Ruayni, ts: V/536 ). Bazı Maliki fıkıhçılar yaş sınırı olmamakla birlikte cinsel yeterliliği şart koşmaktadır(ruayni, ts: V/536; Ayrıca bkz. Merğînânî, ts: I/219). 3. Küçüğün sütüyle evlenme yasağı gerçekleşmez. Hanbeliler bu görüştedir (Merdavi, 1957: III/331). Bir rivayete göre Hanbeliler küçüklüğün sınırını dokuz yaş olarak belirlemiştir. Çünkü dokuz yaşından küçük kızın sütü kemiği geliştiren ve çocuğu besleyen hakiki süt niteliğinde değildir (Merdavi, 1957: III/332). 4. Doğuramayacak kadar yaşlı bir kadının sütü evlenme yasağı oluşturur. Malikiler ve Şafiiler bu görüştedir(ruayni, ts: V/536; Bilmen, 1968: II/78,79). Konuyla ilgili görüşler değerlendirildiğinde fakihlerin süt anne olabilmenin alt sınırını tespit etmeye çalıştıkları üst sınırla ilgili görüş beyan ettikleri ama bir yaş belirlemedikleri görülmektedir. Bu bağlamda bazı İslam bilginleri mükellef sayılma yaşı belirledikleri gibi sütanneliği için de yaş tespit etmiştir. Ancak ayet ve hadislerde çocuğun yaşıyla ilgili sınırlamalar olmasına rağmen sütannenin yaşıyla ilgili bir kaydın olmaması dikkat çekicidir. c. Sütannenin Cinsiyeti Klasik kaynaklarımızda erkeğin ve doğuştan çift cinsiyetli insanların yani hünsanın sütüyle evlenme yasağının oluşup oluşmayacağının ele alındığını görüyoruz. Bunların yanı sıra travestilerin süt anne olup olamayacağını da incelemek istiyoruz.

7 Anne Sütünün Evlenme Engeli Oluşturma Şartları 549 i.erkeğin Sütanneliği İslam hukukçuları يرضعن اوالدهن والوالدات (Bakara, 2/233) ayetine göre sütannenin kadın olması gerektiğini, erkeğin sütanne olamayacağını savunmuştur(serahsi, ts: V/132,133; Merğînânî, ts: I/219; İbn Kudâme, ts: XI/323; Zeylaî, 1313: II/185; Şirbini, 1997: III/543; Desuki, ts: II/502). Kaynaklarımızda Şâfiî fakihlerinden Kerâbîsî nin erkeğin sütüyle evlenme yasağının gerçekleşeceği görüşünde olduğu bilgisi yer almakla birlikte bu görüşe itibar edilmemiştir(ibn Kudâme, ts: XI/323; Nevevî, ts: XX/105, 107). Erkeğin sütünün olup olmayacağı yanı sıra süt olduğunda evlenme yasağı oluşturup oluşturmayacağı merak konusudur. Günümüzde stres veya ilacın yan etkisi gibi bazı nedenlerle vücut aşırı prolaktin ürettiğinde hamilelik ve emzirme dönemleri dışında göğüsten kendiliğinden beyaz, kokusuz ve renksiz süt gelebildiği tespit edilmiştir. Bu durum tıp literatüründe galaktore olarak ifade edilir(korkmaz ve diğerleri, 2011: 1; Özcan-Tamam-Soydan, 2012: 253; Gülsün - Evrensel- Verim, 2006: 39). Günümüzde modern tıpta galaktorenin erkekte de olabileceği kabul edilmektedir. Ancak erkeğin sütü ne miktar bakımından ne de besleyicilik bakımından kadının sütüyle karşılaştırılabilecek nitelikte değildir. Konuyla ilgili ayet ve hadisler değerlendirildiğinde Arapça dil bilgisi kuralları bakımından süte bağlı evlenme yasağının sadece kadının sütüyle oluşacağı anlaşılmaktadır. Buna karşılık erkeğin sütünün evlenme mahremiyeti oluşturduğuna gerek doğrudan gerekse dolaylı olarak işaret eden delil bulunmamaktadır. ii.hünsanın Sütanneliği Doğuştan çift cinsiyetli insanlar klasik kaynaklarımızda hünsa(ibn Kudâme, ts: XI/323; Nevevî, ts: XX, 106; İbn Âbidîn, 2003: IV/413), günümüzde tıp literatüründe hermafrodit olarak isimlendirilmektedir(karabay-hattat-öztan, 1981: 21; Alikaşifoğlu, 2003: 142). Hünsa/ hermafrodit kendisinde hem erkeklik hem de kadınlık organları bulunan kişi olarak tanımlanmıştır(karabay- Hatat-Öztan, 1981: 21; Uslu ve diğerleri, ts: 101). Bu kişiler cinsiyet bakımından ne tam olarak kadın ne de tam olarak erkektir. Geçmiş dönem fıkıhçılara göre hünsanın cinsiyeti organlardan baskın olana, idrar mahalline ve idrarın daha erken veya daha çok çıkmasına göre belirlenebilir(yazır, ts: II/ 380; Erdoğan, 2005: 205). İslam hukukçularının çoğunluğuna göre hünsanın kadın olduğu kuvvetli delillerle ispatlanırsa sütüyle evlenme yasağı gerçekleşir(ibn Âbidîn, 2003:IV/413; Şirbini, 1997: III/543; Nevevî, ts: XX/106,108). Cinsiyetinin tespit edilememesi durumunda hünsanın sütüyle evlilik engelinin oluşması konusundaki görüşler şu şekildedir: 1. Kadın veya erkek olduğu tespit edilemeyen hünsanın sütüyle evlilik engeli oluşmaz. Çünkü hünsanın erkek veya kadın olduğu konusu şüphelidir. Şüphe halinde ise süte dayalı mahremiyet gerçekleşmez. Hanefî, Şafiî ve Hanbelî alimlerinin çoğunluğu bu görüştedir(ibn ts: XI/323; İbn Âbidin, 2003: IV/412; Merdavi, 1957: III/332; Nevevî, ts: XX/106). 2. Kadın veya erkek olduğu tespit edilemeyen hünsanın sütüyle mahremiyet gerçekleşir. Malikiler bu görüştedir (Desuki, ts: II/502; Ceziri, 2003: IV/253; Bilmen, 1968: II,78). Malikiler hünsanın sütüyle mahremiyetin oluşmasını abdestten şüphe edilmesi durumunda abdestli kabul edilmeye kıyas yaparak bu sonuca ulaşmıştır. 3. Hünsanın sütüyle evlenme engelinin oluştuğuna karar verilmesi için cinsiyetinin tespit edilmesi beklenmelidir. Hanbeli fıkıhçılarından İbn Hamid bu görüştedir (İbn Kudâme, ts: XI/323; Nevevî, ts: XX/106; Merdavi, 1957: III/333).

8 550 Şevket PEKDEMİR iii. Travestinin Sütanneliği Kadınımsı hislere sahip olması sebebiyle karşı cins gibi giyinen, karşı cins gibi davranan erkeğe travesti denir (Tanrıverdi, 2008, III, 3234). Günümüzde batılı bazı bilim adamları gerek hünsanın gerekse diğer insanların cinsiyetlerinin duygusal aidiyete göre belirleneceğini hatta sonradan cinsiyet değiştirebileceğini kabul etmektedir(alikaşifoğlu, 2003: 144). Bazı İslam hukukçularına göre ise sadece kadın ya da erkek olduğu kesin olarak tespit edilemeyen hünsa-i müşkilin cinsiyeti kendini hangi cinse ait hissediyorsa ona göre belirlenir. Ancak cinsiyeti belli bir insanın kendini karşı cinsten hissettiği için cinsiyet değiştiremeyeceği görüşü hakimdir. Bu yaratılışı değiştirme olarak kabul edilir ve bir çok hadiste lanetlenmiştir(buhari, libas, 61). Buna rağmen cinsiyet değiştiren kişi hukuken cinsiyet değiştirmemiş gibidir. Yani doğduğu haldeki cinsiyetine göre muamele edilir( karaman.net/sc/00208.htm.). Bu durumda yaratılıştan erkek olan travestilerin sütüyle evlenme yasağının gerçekleşmeyeceğini söyleyebiliriz. d. Sütannenin Medeni Durumu Yukarıda belirtildiği gibi kadınlarda emzirme dönemleri haricinde de bazı nedenlere bağlı olarak süt oluşmaktadır. Bu durum süt emziren kadının evli veya bekar olmasının süte bağlı evlenme engeli oluşmasındaki neticelerinin tartışılmasına sebep olmaktadır. Bu konuyu bekarın sütüyle evlenme yasağının gerçekleşmesiyle ilişkilendirerek ele alacağız. 1. Bekarın sütüyle evlenme engeli oluşur. Ancak dokuz yaşından büyük olması gerekir. Çünkü dokuz yaşından küçüklerin sütü kemiği geliştiren ve çocuğu besleyen hakiki süt niteliğinde değildir. Bu görüş Hanefi ve Şafiilere aittir. Bir rivayete göre Ahmed ibn Hanbel de bu görüştedir(ibn Âbidîn, 2003: IV/411; Şirbini, 1997: III/543,544; Merdavi, 1957: III/332; Nevevî, ts: XX/8; Bilmen, 1968: II/78). 2. Her yaştaki bekar veya dul kadının sütüyle akrabalık oluşur. Bekarlık süt mahremiyetinin oluşmasına mani değildir. Çünkü süt anneyle evlenilemeyeceğini belirten ayet mutlak olup evlilikle takyid edilmemiştir. Aksi halde çocuğun emzirenin bir parçası olması şüphesi doğar. Çünkü bekar bir kadının sütü de insanı geliştirir. Maliki fakihler bu görüştedir(ruaynî, ts: V/536). 3. Bekarın ve hamile olmayan kadının sütü hukuki sonuç doğurmaz. Çünkü süt, genellikle evli ve hamile kadınlarda oluşur. Çocukların bekar ve hamile olmayan kadınların sütüyle beslenmesi geleneği oluşmamıştır. Ayrıca bekar ve hamile olmayan kadınların sütü evlenme yasağı oluşturan süt niteliğinde değildir. Erkeğin ve hayvanın sütüyle aynı hükümdedir. Bir rivayete göre Ahmed ibn Hanbel bu görüştedir(ibn Kudâme, ts: XI/324; Merdavi, 1957: III/332; Bilmen, 1968: II/80). Bekarın sütüyle evlenme yasağının oluşup oluşmadığının belirlenmesi için ilgili ayetteki süt annelerinizle evlenmeniz haram kılındı ifadesinden evliliğin kastedilip edilmediği tespit edilmelidir. İlk bakışta bir kadının evlenmeden anne olamayacağı düşünüldüğünde zımnen bekarın süt anne olamayacağı akla gelmektedir. Ancak bekar da olsa emzirenin çocuğun süt annesi olacağı kabul edilirse süt annelik için evliliğin şart olmadığı söylenebilir. Bu durumda ayetin mutlak oluşu nedeniyle bekarın sütüyle evlenme yasağının oluşacağı görüşü daha kuvvetli görülmektedir. e. Sütannenin Bilinmesi Süte bağlı evlenme yasağının gerçekleşmesi için süt annenin kim olduğunun kesin olarak bilinmesi gerekir. Süt annenin kim olduğu konusunda şüphe edilirse evlilik yasağı oluşmaz. Çünkü nikahta asıl olan ibahadır. İbaha şüphe ile kalkmaz. Örneğin kadınlar emzirdiği çocukları hatırlamıyorsa veya çocuğu bir çok kadın emzirmediği bilinmesine rağmen kimlerin emzirdiği kesin

9 Anne Sütünün Evlenme Engeli Oluşturma Şartları 551 olarak bilinmiyorsa süte bağlı evlenme yasağı gerçekleşmez (Mevsîlî, ts: 467; İbn Abidin, 2003: IV/393). f. Sütannenin Dini Müşrik, mecusi ve ehli kitaptan bayanın süt anneliği haram olmamakla birlikte kerih görülmüştür. Çünkü bunlar dinen yasaklanan gıdalarla beslenir. Süt ve diğer gıdalar ise insanların ahlakını etkiler. Bu görüş Hz. Peygamberin facirin emzirmesini yasaklamasına ve Hz. Ömer in sözüne dayandırılmıştır (Buhutî, 1997: IV/399; Karafî, 1994: IV/277; Bilmen, 1968: II/92). Konuyu ehli kitaptan bir kadınla evlenilmesi ile evlilik bağı olmadan isteğe bağlı olarak veya zorunluluk bakımından değerlendirebiliriz. Müslüman erkeklerin ehli kitap kadınlarla evlenmesine izin verildiğine göre süt anneliğine de izin verilmiş olmalıdır. Çünkü çocuğu emzirme görevi ilk olarak annenindir. Buradan zorunlu hallerde de ehli kitaptan bir kadının Müslüman çocuğu emzirebileceği sonucuna ulaşabiliriz. Ancak evlilik ve zorunluluk olmadığı durumlarda haramla beslenme ihtimali sebebiyle Müslüman olmayan kadınların süt anneliği tercih edilmemelidir. 2. Çocukla ilgili Şartlar Anne sütüyle evlenme yasağının oluşmasında anne kadar önemli diğer taraf ise çocuktur. Klasik kaynaklarımızda çocuğun doğal yollarla emzirilmesi veya sütün ağzına ve burnuna damlatılması yanında gözüne ya da kulağına damlatılması veya vücudunun herhangi bir yerine zerk edilmesi gibi şekillerle süte bağlı evlenme yasağının gerçekleşip gerçekleşmeyeceği tartışılmıştır. Bunların yanı sıra günümüzde ortaya çıkan yeni beslenme şekilleriyle süte bağlı evlenme engelinin oluşup oluşmayacağını inceleyeceğiz. a. Çocuğun Emzirilmesi Rada denildiğinde akla ilk gelen çocuğun emzirilmesidir. Bu bağlamda fukaha süte bağlı evlenme yasağının oluşmasında emzirmenin şart olup olmadığı konusunu tartışmıştır. Bu nedenle bu başlıkta süt akrabalığın oluşması için emzirmenin zorunluluğu hakkında oluşan görüşlere yer vereceğiz. Diğer yöntemlerle evlenme yasağının oluşmasını ise müstakil olarak ele alacağız. Süte bağlı evlenme yasağının gerçekleşmesi için çocuğun emzirilmesinin şart olup olmadığı konusunda iki görüş oluşmuştur. 1. Süt akrabalığının kurulması için çocuğun emzirilmesi şarttır. Çocuğu emzirmeden süte bağlı evlenme yasağı oluşmaz. Çünkü süt emziren anneleriniz size haram kılındı (Nisa, 4/23) ayeti ile Nesep yoluyla haram olanlar süt yoluyla da haram olur ( Buhari, Şehadet, 7; Müslim, Radâ,2; Tirmizi, Radâ, 1; Ebû Davud, Nikah,7) hadisinde süte bağlı evlenme yasağının oluşması rada fiiliyle ifade edilmiştir. Rada ise kadının çocuğa göğsünden süt emzirmesidir. Bu nedenle beslenme olsa bile kapta biriktirilen sütün çocuğa içirilmesi, ağzına ve burnuna damlatılması veya hukne yoluyla vücuduna zerk edilmesi evlenme yasağı oluşturan rada kapsamında değildir. Zahiriler bu görüştedir(ibn Hazm, 1352: X/7). 2. Süte bağlı evlenme engelinin kurulması için çocuğun emzirilmesi şart değildir. Sütün çocuğun midesine ulaşmasıyla açlığı gideren, kemiği ve eti geliştiren anne sütü evlenme yasağı oluşturur. İslam hukukçularının çoğunluğu bu görüştedir(ibn Rüşd, 1995: III/1314). Anne sütünün evlenme engeli oluşturmasının rada nın kelime anlamına dayandırılmasının doğru olmayacağı kanaatindeyiz. Kavramların kelime anlamıyla hüküm verme yerine nasların bütünün değerlendirilerek bir kanaate ulaşmanın daha doğru olacağını düşünüyoruz ( Pekdemir, 2015: 549).

10 552 Şevket PEKDEMİR b. Sütün Çocuğun Ağzına ve Burnuna Damlatılması Anne veya çocukta sağlık problemleri gibi mani bir durum yoksa genel olarak anne sütü emzirerek verilir. Emzirmenin mümkün olmadığı durumlarda ise süt çocuğun ağzına damlatılmaktadır. Bunun yanı sıra kaynaklarımızda sütün çocuğun burnuna damlatılmasına da yer verilmiştir. Fıkıh literatüründe anne sütünün çocuğun ağzına damlatılmasına vecur/ الوجور, burnuna damlatılmasına suut/ السعوط denir (İbn Kudâme, ts: XI/313; Şirbini, 1997: III/545; Nevevî, ts: XX/90; Desuki, ts: II/502; Ruaynî, ts: V/536; Zerkeşi, 1993: V/588). Çocuğun burnuna veya ağzına süt damlatılarak evlenme yasağının gerçekleşmesi konusunda farklı görüşler oluşmuştur. i. Sütün ağza ve burna damlatılması rada gibidir. Çocuğun ağzına veya burnuna damlatılan anne sütü evlenme engeli oluşur. Çünkü gerek ağızdan gerekse burundan damlatılan süt çocuğun midesine ulaşır. Mideye ulaşan süt ise hadisteki ifadesiyle eti oluşturur ve kemikleri geliştirir. İslam hukukçularının çoğunluğu bu görüştedir (eş-şâfiî, 2001: VI/76; Serahsi, ts: V/135; İbn Kudâme, ts: XI/313; Şirbini, 1997: III/545; Ruaynî, ts: V/536; Desuki, ts: II/503; Merdavi, 1957: III/336; Karafî, 1994: IV/274; Zeylaî, 1313: II/185; el-ezherî, ts: I/399; Mevsili, ts: 466; Maverdi, 1994: XI/372; Bilmen, 1968: II/78). ii. Sütün çocuğun ağzına ve burnuna damlatılmasıyla evlenme engeli oluşmaz. Çünkü naslarda yer alan rada fiili çocuğun anneden süt emmesini ifade eder. Sütün çocuğun burnuna veya ağzına damlatılması rada değildir. Zahiriler bu görüştedir(ibn Hazm, 1352: X/7; İbn Kudâme, ts: XI/313; Maverdi, 1994: XI/372; Zeydan, 1992: VI/254 ). Hanbeli fıkıhçılarından Ebu Bekir in de gerek suut gerekse vecurla evlenme yasağının oluşmayacağı görüşünü benimsediği nakledilmektedir(ibn Kudâme, ts: XI, 313; Merdavi, 1957: IX, 336). iii. Çocuğun ağzına damlatılan sütle mahremiyet gerçekleşir. Ancak buruna damlatılan sütle gerçekleşmez. Çünkü suut rada değildir. Ata el-horasani bu görüştedir(ibn Kudâme, ts: XI, 313). Günümüzde beslenme bozukluğu veya yetersizliği olanların burun kanalından nazogastrik sondayla beslenmesi tercih edilmektedir. Bu yöntem 4-6 hafta veya daha kısa süreli beslenmelerde kullanılmaktadır. Daha uzun süreli beslenmelerde ve nazogastrik tüpün uygulanamadığı durumlarda hastaların midesine endoskopi ile bir tüp takılarak Perkutan Endoskopik Gastrostomi yöntemi uygulanmaktadır(kabaçam- Özden, 2009: ; Çelik, 2013: 108; Cantez ve diğerleri, 2013: 211; Yılmaz ve diğerleri, 2013: 68). Evlenme yasağı oluşturan sütün çocuğun midesine ulaşmasını yeterli kabul eden İslam hukukçularının çoğunluğuna göre nazogastik sonda yoluyla süte bağlı evlenme yasağının oluştuğunu söyleyebiliriz. c. Sütün Çocuğun Gözüne ve Kulağına Damlatılması Sütün göze ve kulağa damlatılmasıyla evlenme engelinin oluşup oluşmadığı konusunda klasik kaynaklarımızdaki görüşleri aktardıktan sonra bu organlara damlatılan sıvının mideye ulaşma imkanını modern tıp verilerine göre tespit ederek değerlendirmek istiyoruz. İslam hukukçularının çoğunluğuna göre göze ve kulağa damlatılan sütle evlenme yasağı oluşmaz (Serahsi, ts: V/135; Desuki, ts: II/503; Aynî, ts: IV/826; Mevsili, ts: 466; Zeylaî, 1313: II/185; Şirbini, 1997: III/545; Nevevî, ts: XX/101; Bilmen, 1968: II/79). Hatta Malikiler çocuğun karnına gittiği kesin olarak bilinse bile göze veya kulağa damlatılan sütle mahremiyetin oluşmayacağını ifade etmiştir(ceziri, 2003: IV/225). Bilimsel araştırmalar kulak zarı yırtık değilse damlatılan sütün yutağa kadar ilerleyemeyeceğini göstermiştir. Çünkü kulak zarı dışta deri, içte mukoza ve ortada fibröz doku olmak üzere sıvının geçemeyeceği üç tabakalı bir yapıdan oluşmaktadır. Eğer kulak zarı yırtıksa

11 Anne Sütünün Evlenme Engeli Oluşturma Şartları 553 kulağa damlatılan süt orta kulak ile farenks/pharynx arasındaki tüpten/östaki borusu geçerek yutağa ulaşabilir(arıncı- Elhan, 1997: II/470,473). Gözde ise durum kulağa göre biraz daha kolaydır. Çünkü göz yaşının fazlası kanallar vasıtasıyla emilerek burun boşluğuna ulaşmaktadır. Burun boşluğundaki bir sıvı da yutağa ulaşabilir(arıncı- Elhan, 1997: II/462). 3 Konuyla ilgili tartışmaların göze ve kulağa damlatılan ilaçla orucun bozulup bozulmamasıyla ilişkilendirilmesinden kaynaklanan nazari fıkıh faaliyetinin sonucu oluştuğunu düşünüyoruz. Öncelikle Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulunun 22 Eylül 2005 tarihli mütalaasında ve İslam Konferansı Teşkilatına bağlı İslam Fıkıh Akademisinin X. Dönem toplantısında göz ve kulak damlalarının oruç bozmayacağının kararlaştırdığını belirtmeliyiz. Bu kararın klasik dönem İslam hukukçularının çoğunluğunun kulağa ve göze damlatılan sütle evlenme engelinin oluşmayacağı görüşüyle tutarlılık gösterdiğini ifade etmeliyiz. Bu bağlamda gerek beslenme organı olmamasını gerekse bir çok kurulun bu organlara damlatılan ilaçla orucun bozulmadığı kararlarını dikkate alarak göze ve kulağa damlatılan sütün hadislerde belirtildiği gibi çocuğu besleyen, açlığını gideren, kemiği ve eti oluşturan süt niteliğini taşımadığını dolayısıyla evlenme yasağının oluşturmadığını söyleyebiliriz. d. Sütün Çocuğa Hukne Yoluyla Zerk Edilmesi Fıkıh literatüründe hukne dar anlamda makattan geniş anlamda ise herhangi bir yerden vücuda ilaç enjekte edilmesidir(nevevi, ts: XX/98; Desuki, ts: II/503; Erdoğan, 2005: 201). Hukne yoluyla süt akrabalığının gerçekleşip gerçekleşmeyeceği konusunda ihtilaf edilmiş olup şu görüşler oluşmuştur: i. Hukne yoluyla idrar yolundan ve makattan zerk edilen sütle evlenme yasağı oluşmaz. Çünkü evlenme yasağının sebebi sütün vücuda girmesi değil çocuğun annenin parçası olmasını gerektirecek beslenmedir. Süt mideye ulaşmayınca çocuk annenin parçası olmaz. İslam hukukçularının çoğunluğu bu görüştedir(serahsi, ts: V/135; Aynî, ts: IV/826; Mevsili, ts:466; Şirbini, 1997: III/545; Nevevî, ts: XX/101; Merdavi, 1957: III/338; Merğînânî, ts: I/219; Nevevi, ts:, XX/98; Maverdi, 1994: XI/373; İbn Âbidin, 2003: IV/413; İbn Hazm, 1352: X/7; Zeylaî, 1313: II/185; Bilmen, 1968: II/79; Zeydan, 1992: VI/255). ii. Hukne yoluyla süt akrabalığı oluşur. Çünkü bu yolla oruçlunun orucu bozulmaktadır. İmam Muhammed ile Müzeni bu görüştedir(serahsi, ts: V/135; Merğînânî, ts: I/219; Ezherî, ts: I/399; Nevevî, ts: XX/98; Mevsili, ts: 466; Maverdi, 1994: XI/373; Bilmen, 1968: II/79). iii. Hukne yoluyla süt akrabalığının gerçekleşip gerçekleşmediği sütün çocuğa veriliş amacına göre belirlenir. Eğer süt çocuğa gıda maksadıyla verilirse evlenme engeli gerçekleşir. Tedavi maksadıyla verilirse evlenme yasağı gerçekleşmez. Malikiler bu görüştedir(desuki, ts: II/503; Zeydan, 1992: VI/255). Bazı fakihlerin hukne yoluyla süt akrabalığının gerçekleşip gerçekleşmediği konusunu göze ve kulağa süt damlatılmasında olduğu gibi orucun bozulup bozulmamasıyla ilişkilendirdiğini görüyoruz. Öncelikle hukne yönteminin beslenme şekli olmadığını daha çok tedavi amacıyla uygulandığını ifade etmeliyiz. Çünkü beslenme yetersizliği olanlar ağızdan ve burundan veya doğrudan mideye sondayla beslenmektedir. Bunların yanı sıra anatomik incelemeler normal şartlarda insana makattan verilen su ve süt gibi maddelerin mideye ulaşmadan geri atıldığını göstermektedir. 3 Göze ve kulağa damlatılan sütle evlenme yasağı oluşmasını değerlendiren Ordu Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı başkanı Prof. Dr. Orhan BAŞ göz ve kulaktan vücuda girmesi muhtemel süt miktarının beslenme niteliğinde olmadığını mideye ulaşamadığını ifade etmektedir. Bu değerlendirmeden de göze ve kulağa damlatılan sütle evlenme yasağı oluşmayacağı anlaşılmaktadır.

12 554 Şevket PEKDEMİR İnsana makattan verilen sütün normal şartlarda 10-12cm uzunluğunda rektumdan daha ileriye gitmesi imkansızdır. Çünkü sindirilen besinlerin atıkları dışkılamaya kadar geçici bir süre rektumda depolanmakta sonra 4cm uzunluğundaki canalis analis yoluyla dışarı atılmaktadır(arıncı- Elhan, 1997: 323,330). 4 Nitekim Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu 22 Eylül 2005 tarihinde fitil kullanmanın, gida niteliği taşımayan lavman yaptırmanın -suyun bağırsaklara verilmesinden sonra bekletilmeyip bağırsakların hemen temizlenmesi kaydıyla- oruç bozmayacağını kararlaştırmıştır. Dolayısıyla hukne yoluyla süt akrabalığının gerçekleşmeyeceği görüşünün daha kuvvetli olduğunu söyleyebiliriz. e. Sütün Perkutan Endoskopik Gastrostomi Yöntemiyle Verilmesi Klasik kaynaklarımızda yer almayan Perkutan Endoskopik Gastrostomi, dışarıdan mideye yerleştirilen sondayla beslenme yöntemidir. Bu yolla süte bağlı evlenme yasağının gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini fukahanın sütün mideye ulaşması ve rada fiiline yükledikleri anlama göre değerlendirebiliriz. Zahirilere göre bu yöntemle evlenme yasağı oluşmaz. Çünkü emzirme fiili gerçekleşmemektedir. Buna karşılık İslam hukukçularının çoğunluğuna göre dışarıdan bir sondayla mideye ulaştırılan sütle evlenme mahremiyeti gerçekleşir. Çünkü süt çocuğun midesine ulaşmaktadır. f. Sütün Çocuğa Belli Miktarda Verilmesi Süt akrabalığının oluşmasında çocuğun emzirilmesi veya başka yollarla çocuğa süt verilmesi kadar önemli olan diğer bir konu da sütün ne kadarının evlenme yasağı oluşturduğudur. Bu konudaki görüşler şunlardır: 1. Anne sütünün çoğu gibi azı da evlenme engeli oluşturur. Süte bağlı evlenme engelinin oluşmasında sütün miktarına itibar edilmez. Önemli olan sütün çocuğun midesine ulaşmasıdır. Bu görüş Hz. Ali, İbn Abbas, İbn Mes ud, İbn Ömer, Evzâî, Sevrî, Ebû Leys ile Hanefi ve Maliki fakihlere aittir(serahsi, ts: V/134; Zeylaî, 1313: II/181; Aynî, ts: IV/807; Desuki, ts: II/502; Ruaynî, ts: V/535; Nevevi, ts: XX/91; Maverdi, 1994: XI/361; Bilmen, 1968: II/79). Bir rivayete göre Ahmed b. Hanbel de bu görüştedir (İbn Kudâme, ts: XI/310; İbn Rüşd, 1995: III/1309; Aynî, ts: IV/805; Zeylaî, 1313: II/181; Zerkeşi, 1993: V/584). Ebû Leys yanılarak bu konuda icma olduğundan bahsetmiştir(ibn Kudâme, ts: XI/310; Aynî, ts: IV/805;Zeylaî, 1313: II/182). Bu görüşteki İslam hukukçularının delilleri şunlardır: i. Sütanne ile evlenmeyi yasaklayan süt emziren anneleriniz size haram kılındı ( Nisa, 4/23) ayeti mutlak olup evlenme yasağının oluşması için her hangi bir miktar zikredilmemiştir. Sütte belirli bir miktarı şart koşmak ya hadisle ayete ilave sayılır ya da sahih olmayan hadisle Kur ân ın hükümsüzleştirilmesi olur. Halbuki haber-i vahid ile ayete ilave yapılmaz(serahsi, ts: V/134; Zeylaî, 1313: II/181; Aynî, ts: IV/ ). ii. Birçok sahih hadiste sütün evlenme engeli oluşturmasında belli bir miktardan bahsedilmemiştir. Örneğin Radâ nın azı da çoğu da haramlık oluşturur. ( Nesai, Nikah, 51; Darekutni, Sünen, V, 302) hadisinden süt akrabalığının oluşmasında miktara itibar edilmemesi gerektiği anlaşılmaktadır. Nitekim Nesep yoluyla haram olanlar süt yoluyla da haram olur ( Buhari, Şehadet, 7; Müslim, Radâ,2; Tirmizi, Radâ, 1; Ebû Davud, Nikah,7) hadisi ile Doğumdan 4 Ordu Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı başkanı Prof. Dr. Orhan Baş makattan anne sütü vermenin beslenme şekli ve niteliğinde olmadığını mideye ulaşmadan geri atıldığını ifade etmektedir. Bu açıklama da çocuğa makattan verilen anne sütünün evlenme yasağı oluşturmadığı görüşünü desteklemektedir.

13 Anne Sütünün Evlenme Engeli Oluşturma Şartları 555 haram olanlar süt yoluyla da haram olur (Nesâî, Nikah, 49; Malik, Rada,3) hadisinde de belirli bir miktardan bahsedilmeksizin mutlak ifade kullanılmıştır(aynî, ts:,iv/807; Zeylaî, 1313: II/181). iii. Bir veya iki emzirme haram etmez (Müslim, Radâ,5; Tirmizi, Radâ, 3; Ebû Davud, Nikah,11; Nesâî, Nikah, 51) hadisini Urve b. Zübeyr Hz. Ayşe den rivayet etmiştir. Kendisine sorulduğunda bir damla da olsa çocuğun ilk iki yaşında emzirilmesiyle süt akrabalığının gerçekleşeceğini söylemiştir. Bu durum hadiste ızdırap olduğunu gösterir. Çünkü ravi rivayet ettiği hadise aykırı davranmıştır. Ravinin rivayet ettiği hadise aykırı davranması hadisin sağlamlığı konusunda şüphe doğurur. Çünkü hadis sahih olsaydı ravi onunla amel ederdi(aynî, ts: IV/808). iv. İlk dönemlerde evlenme engelinin on defa emmeyle gerçekleştiği miktarın daha sonra beş emmeyle neshedildiği hadisi zayıftır. Çünkü Hz peygamber döneminde tilavet edilen bir ayet onun vefatından sonra Kur an dan kaldırılamaz. Yani, Hz. Peygamberden sonra nesh olmaz. Aksi durum Kur ân dan bir çok ayetin kaybolduğunu ve bazı ayetlerin sahabeler tarafından kaydedilmediğini iddia eden grupların söylemlerini kuvvetlendirir(serahsi, ts: V/134; Zeylaî, 1313: II/182; Aynî, ts: IV/810). v. Bir veya iki emzirme haram etmez ( Müslim, Radâ,5; Tirmizi, Radâ, 3; Ebû Davud, Nikah,11; Nesâî, Nikah, 51) hadisi haramlığı sadece emme fiiline bağlayan ayetle kaldırılmış ya da nesh edilmiştir(aynî, el-binâye, IV, 808). 2. Süte bağlı evlenme yasağı üç emmeyle gerçekleşir. Bir veya iki emmeyle süt akrabalığı oluşmaz. Ebû Sevr, Ebû Ubeyd, İbn Münzir bu görüşü benimsemiştir(ibn Kudâme, ts: XI/310,311; İbn Rüşd, 1995: III/1309; Nevevi, ts: XX/91;Maverdi, 1994: XI/361). Sahabeden Zeyd b. Sabit in de bu görüşte olduğu ifade edilmektedir(nevevi, ts: XX/94; Merdavi, 1957: III/334; Maverdi, 1994: XI/361). Bu görüşü savunanlara göre Hz. Peygamberden nakledilen Bir veya iki emme haram etmez ( Müslim, Rada, 5) hadisi süt akrabalığının en az üç emmeyle gerçekleştiğini göstermektedir. Bu rivayetler sahih olup ayette geçen mutlak emzirme fiilini üç emmeyle sınırlandırmıştır(ibn Hazm, 1352: X/14; Nevevi, ts: XX/91). 3. Süte bağlı evlenme yasağı beş emmeyle gerçekleşir. Sahabeden İbn Zübeyr ve Hz. Ayşe, Tabiinden Said b. el-müseyyeb, Tavus ile Şâfiîler, Hanbeliler ve Zahiriler bu görüştedir(şafii, 2001: VI/ 76; İbn Kudâme, ts: XI/310; İbn Hzam, 1352: X/9; Şirbini, 1997: III/546; Nevevî, ts: XX/94; Merdavi, 1957: III/334; Maverdi, 1994: XI/361; Bilmen, 1968: II/79,80). Hz. Peygamberden nakledilen bazı sahih hadislerde süt kardeşliğinin oluşmasının beş emmeyle sınırlandırılması bu görüşteki fukahanın en önemli delillerindendir(ibn Kudâme, ts: XI/311; Nevevi, ts: XX/ 91). Konuyla ilgi rivayet şu şekildedir. Kur"an-ı Kerim de bilinen on defa süt emmek haram kılar şeklinde ayet vardı. Sonra bilinen beş defa emmekle neshedildi. Resulullah vefat ettiğinde bunlar okunuyordu. ( Müslim, Radâ,6 ; Ebû Davud, Nikah, 11;Tirmizi, Radâ,3; Nesâî, Nikah, 51). Hz. Ayşe den nakledilen rivayete göre, Sehle bint Süheyl Hz. Peygambere gelip Ey Allah ın Resulü! Salim in eve gelmesinden ötürü Ebu Huzeyfe nin yüzünde bir hoşnutsuzluk görüyorum. dediğinde Hz Peygamber Onu beş defa emzir. buyurdu. Sehle Bu, büyük bir adam, onu nasıl emzireceğim? deyince, Hz. Peygamber tebessüm ederek Onun büyük adam olduğunu biliyorum. ( Müslim, Radâ, 7; Ebu Davud, Nikah, 10; Nesâî, Nikah, 53; İbn Mâce, Nikah, 36; Malik, Radâ, 2) buyurur (Nevevi, ts: XX, 85). Aynı hadis şu şekilde de rivayet edilmiştir. Ebu Hzeyfe nin mevlası Salim onlarla birlikte aynı evde yaşıyordu. Bir gün Sehle Hz. Peygambere gelerek: Salim artık ergenlik çağına gelmiş,

14 556 Şevket PEKDEMİR olanları idrak ediyor. Bununla beraber yanıma geliyor ve ben Ebu Huzeyfe nin bundan rahatsızlık duyduğunu hissediyorum. deyince Hz. Peygamber Sehle ye Git onu emzir, artık senin için bir mahrem olur. Ebu Huzeyfe nin terddütleri kaybolur. Karşılığını verir. Sehle daha sonra gelip onu emzirdiğini ve Huzeyfe nin tereddütlerinin kaybolduğunu ifade etmiştir(müslim, Rada, 7). 4. Hz. Hafsa ve bir grup İslam bilginine göre süte bağlı evlenme yasağı on emmeyle gerçekleşir(ibn Kudâme, ts: XI/311; Aynî, ts: IV/805; İbn Rüşd, 1995: III/1309). Yukarıda da görüldüğü gibi Kur an da evlenme yasağı oluşturan süt miktarndan bahsedilmemektedir. Bazı hadislere dayanılarak üç, beş ve on gibi emzirmeyle süte bağlı evlenme yasağının oluşacağından bahsedilmektedir. Sütün çoğu gibi azının da evlenme yasağı oluşturacağını savunan fakihlerin delillerinin daha kuvvetli olduğu kanaatindeyiz. Ayrıca emme sayısının nasıl belirleneceği konusunda ihtilaf edilmesi(ibn Kudame, ts: XI/312) ihtiyatlı davranılması bakımından bu görüşü desteklemektedir. Beslenme bakımından değerlendirildiğinde ise sütün az veya çok olması açlığın giderilmesinde farklı olsa da vücudun parçasını oluşturması bakımından aynıdır. Bu da anne sütünün evlenme yasağı oluşturmasındaki hikmetle uyuşmaktadır. g. Çocuğun Yaşı İslam hukukçularının çoğunluğu rada yı belli bir vakitte çocuğun anneden süt emmesi olarak tanımlarken çocuğun yaşına atıfta bulunmuştur. Bu bağlamda çocuğun kaç yaşına kadar emzirilmesinin evlenme engeli oluşturduğu tartışılmıştır. Konuyla ilgili görüşler şu şekilde sıralanabilir. 1. Süte bağlı evlenme yasağı 0-2 yaş aralığındaki çocukların emzirilmesiyle oluşur. İki yaşından gün alan çocukların emzirilmesiyle evlenme engeli oluşmaz. Hz. Ömer, Hz. Ali, İbn Mesud, İbn Abbas, Ebû Hureyre, İmam Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel ile Hanefilerden Ebu Yusuf ve İmam Muhammed olmak üzere İslâm hukukçularının çoğu bu görüştedir(ibn Kudâme, ts: XI/319; Şirbini, 1997: III/545; Aynî, ts: IV/810; İbn Abidin, 2003: IV/393; Nevevî, ts: XX/85; Merdavi, 1957: III/333; Maverdi, 1994: XI/367; Bilmen, 1968: II/81). Bu görüşteki fukahanın delilleri şunlardır: i. Kur ân da Çocuğun sütten kesilmesi, iki yıl içindedir. ( Lokmân 31/14), Onun taşınması ve sütten kesilmesi, otuz aydır. ( Ahkâf 46/15) buyrularak süte bağlı evlenme engeli oluşma yaşının çocukta ilk iki yıl olduğu belirtilmiştir (İbn Kudâme, ts: XI/320; Şirbini, 1997: III/545; Nevevi, ts:, XX/86; Maverdi, 1994: XI/367). ii. Süt akrabalığı ancak ilk iki yıl içinde gerçekleşir. ( Tirmizî, Radâ, 5;Malik, Radâ, 1) hadisi iki yaşından büyük çocukların emzirilmesinin evlenme yasağı oluşturmadığını belirtmektedir (Şirbini, 1997: III/545; Nevevi, ts: XX/86; Maverdi, 1994: XI/367). Sütten kesildikten sonra radâ yoktur. ( Tirmizî, Radâ, 5) hadisinde sütten kesildikten sonra evlenme engelinin olmayacağı ifade edilmiştir. Ayette ise çocuğun sütten kesilme yaşı iki yıl olarak ifade edilmiştir (Nevevi, ts: XX/86; Maverdi, 1994: XI/367). Radâ, eti oluşturan ve kemikleri geliştiren emmedir. (Ebu Davud, Nikah, 9), Radâ, bağırsakları açan emmedir. ( Tirmizî, Radâ, 5) hadislerinden evlenme engeli oluşturan sütün bedensel gelişimine katkısı olduğu anlaşılmaktadır. Anne sütü ancak küçük yaşlarda bu fonksiyonu gerçekleştirir. Anne sütü yetişkinlerde hadiste belirtilen etkiyi göstermez( el-fahl, ts: 82). Büyüğün emmesiyle süt akrabalığının kurulmadığını ifade eden cumhurun bu konuda dayandıkları önemli hadislerden biri de Hz. Ayşe den rivayet edilen Yanımda bir adam otururken Allah Resulü girdi ve kızdı. Yüzünden kızgınlığı belli oluyordu. Bunun üzerine Ayşe Bu benim süt kardeşimdir dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber Sütkardeşlerinizin kim olduğuna iyi bakın!

15 Anne Sütünün Evlenme Engeli Oluşturma Şartları 557 Çünkü Radâ açlık sadece sütle giderildiğinde muteberdir (Buhari, Nikah, 21; Müslim, Rada, 7; Ebu Davud, Nikah, 9; Nesâî, Rada, 51) hadisidir(ibn Kudâme, ts: XI/320; Nevevi, ts: XX/87). Bu hadise göre büyüğün süt kardeşliği geçerli olsaydı Hz. Peygamber hem kızmazdı hem de devamında Radâ açlık sadece sütle giderildiğinde muteberdir ( Buhari, Nikah, 21; Müslim, Rada, 7; Ebu Davud, Nikah, 9; Nesâî, Rada, 51) buyurmazdı. 2.Süt akrabalığı iki yıl bir ay veya iki yıl iki aydan küçük çocukların emzirilmesiyle oluşur. İki yılın üstündeki bir veya iki aylık süre sütten kesilen çocuğun ek gıdalarla beslenmeye alışması için gereklidir. Bu görüş İmam Malik e dayandırılmaktadır(ibn Rüşd, 1995: III/1313; Ruaynî, ts: V/537; Karafî, 1994: IV/272; Ezherî, ts: I/399; Nevevî, ts: XX/86; Bilmen, 1968: II/81). 3. Süte bağlı evlenme yasağı 0-30 aylık çocukların emzirilmesiyle gerçekleşir. Çünkü Onun taşınması ve sütten kesilmesi, otuz aydır. (Ahkaf, 46/15) ayetinde hamilelik ve sütte ayrılma için tek müddet verilmiştir. Bu durum iki farklı kişide alacağı olanın Alacaklarım için bir yıl vade veriyorum dediğinde sürenin her bir kişi için geçerli olmasına benzer. Dolayısıyla sütten ayrılma müddeti otuz ay olmalıdır. İki yıldan sonra rada olmaz. (Malik, Rada, 1; Darekutni, Sünen, V, 307; Buhari, Nikah, 21) hadisi ise iki yıldan sonra çocuğun emzirilme zorunluluğunun olmadığını ifade eder. Bu nedenle anne boşandıktan sonra çocuk iki yaşını geçmiş ise babayı süt annenin ücretini ödemeye zorlayamaz (İbn Âbidîn, 2003: IV/395; Ayni, ts: IV/812; Zeylaî, 1313: II/182). Ebu Hanife bu görüştedir(serahsi, ts: V/136; Merğînânî, ts: I/217; İbn Abidin, 2003: IV/395; Zeylaî, 1313: II/182; Bilmen, 1968: II/81). 4. Süte bağlı evlenme engeli 0-36 aylık çocukların emzirilmesiyle gerçekleşir. Bu süreden sonraki emzirme süte bağlı evlenme engeli oluşturmaz. Hanefilerden Züfer bu görüştedir(serahsi, ts: V/136; Aynî, ts: IV/810). 5. Büyüğün emzirilmesiyle küçüğün emzirilmesi evlenme mahremiyeti oluşturması bakımından aynıdır. Buna göre her yaşta süte bağlı evlenme engeli gerçekleşebilir. Çünkü Sehle bint Süheyl, Salim in süt annesi olmuştur(müslim, Radâ, 7; Ebu Davud, Nikah, 10; Nesâî, Nikah, 53; İbn Mâce, Nikah, 36). Hz. Ayşe, Ebu Leys, Ata ile Davud b. Ali ve İbn Hazm bu görüştedir(ibn Kudâme, ts: XI/319; Nevevi, ts: XX/85; İbn Rüşd, 1995: III/1311; Bilmen, 1968: II/81). Sahabeden Hz. Ayşe nin dışında hiçbir kimse bu hadisle hükmetmemiştir. İslam hukukçularının çoğunluğu bu durumu Salim e özel bir ruhsat olarak değerlendirmiştir (İbn Kudâme, ts: XI/320; Nevevi, ts: XX/87; Şirbini, 1997: III/546). Çünkü Sehle, Salim in hizmetiyle yaşamını sürdürebiliyordu. Ancak ikinci bir ev olmadığından beraber yaşıyorlardı(fahl, ts: 82). Süt akrabalığının oluşmasında yaş sınırı olmadığını savunanlara göre bu hükmün Salim e özel olduğu görüşü zanna dayanır. Çünkü söz konusu özel durum Hz. Peygamber tarafından bildirilmemiştir. Ayette belirtilen süre emzirenin nafakasının ve ücretinin iki yıl babanın sorumluluğunda olduğunu göstermektedir. 6. Büyüğün emzirilmesi sadece ihtiyaç halinde evlenme engeli oluşturur. İhtiyaç yoksa evlenme engeli oluşturmaz. İbn Teymiyye bu görüştedir(ibn Teymiyye, 2005: XXXIV/41). İbn Teymiyye Salim in emzirilmesiyle evlenme yasağının oluşmasını ihtiyaç olarak değerlendirerek hadisin mensuh olmadığını aynı durumdaki aileler için ihtiyaç anında büyüğe süt verilmesiyle de mahremiyet oluşacağını ifade etmektedir. 7. Süte bağlı evlenme yasağının oluşması için bir, dört, on beş, yirmi hatta kırk yaşlarından da bahsedilmektedir(aynî, ts: IV/810). Ancak bu görüşler bir rivayet olarak yer almaktadır. Diğer görüşlerde olduğu gibi tartışılmamıştır.