T.C. SÜLEYMAN DEMĠREL ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMĠREL ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ FARKLI ORTAM KOġULLARINDA YAġAYAN SUDAK BALIĞI (Sander lucioperca ) SOLUNGAÇLARININ HĠSTOKĠMYASAL YAPISI SEVAL KELEK DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Kenan ÇINAR YÜKSEK LĠSANS TEZĠ BĠYOLOJĠ ANABĠLĠM DALI ISPARTA

2 ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... ii ABSTRACT... iii TEŞEKKÜR... iv ŞEKİLLER DİZİNİ... v ÇİZELGELER DİZİNİ... x 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM ARAŞTIRMA BULGULARI Eğirdir Gölü Kovada Gölü Karacaören II Baraj Gölü TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi FARKLI ORTAM KOġULLARINDA YAġAYAN SUDAK BALIĞI (Sander lucioperca) SOLUNGAÇLARININ HĠSTOKĠMYASAL YAPISI Seval KELEK Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Kenan ÇINAR Bu tez çalışmasında, farklı ortam koşullarına sahip Kovada, Eğirdir ve Karacaören II Baraj Gölleri nde yaşayan Sudak balığı (Sander lucioperca) solungaçlarının mukosubstans özelliklerinin belirlenmesi amaçlandı. Uygulanan histokimyasal boyama yöntemleri sonucunda, her üç gölden temin edilen balık solungaçlarındaki mukus hücrelerinde histokimyasal olarak farklılıklar belirlendi. Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balık solungaçlarında nötral glikokonjugat içeren mukus hücre sayısının diğer göllerden alınan balıkların solungaçlarındakilere göre daha fazla olduğu tespit edildi. Kovada ve Karacaören II Baraj Gölü nden alınan balıkların solungaçlarında asidik glikokonjugat içeren mukus hücre yoğunluğunun birbirine yakın olduğu saptandı. Çalışılan üç gölden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinin asidik glikokonjugat bakımından güçlü olduğu fakat Kovada Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarında bu glikokonjugatın daha güçlü olduğu belirlendi. O-sülfat esterli glikokonjugatların Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarının mukus hücrelerinde güçlü reaksiyon gösterdiği tespit edildi. Ancak Kovada ve Eğirdir Gölleri nden alınan balıkların solungaç mukus hücrelerinde bu glikokonjugata rastlanmadı. Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balıkların solungaç mukus hücrelerinde sülfatlı asidik glikokonjugatların diğer göllerden alınan balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerine oranla çok güçlü olduğu belirlendi. Kovada ve Karacaören II Baraj Gölleri nden alınan balıkların solungaç mukus hücrelerinde sülfatlı ve karboksilli glikokonjugatların güçlü, Eğirdir Gölü nden alınan balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinde bu glikokonjugatların orta şiddette reaksiyon gösterdiği tespit edildi. Anahtar Kelimeler: Sander lucioperca, solungaç, histokimya, glikokonjugat. 2010, 72 sayfa 3

4 ABSTRACT M. Sc. Thesis THE HISTOCHEMICAL STRUCTURE OF GILLS OF SANDER (Sander lucioperca) LIVING ON DIFFERENT ENVIRONMENT CONDITIONS Seval KELEK Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Natural Sciences Department of Biology Supervisor: Asist. Prof. Dr. Kenan ÇINAR In this study, it was aimed to determine the mucısubstance features of the gills of sander (Sander lucioperca) living in Kovada, Eğirdir and Karacaören II Dam Lake which have different environment conditions. As a result of applied histochemical staining methods, it was determined that there was histochemical differences in fish gills obtained from each three lakes. It was established that the number of mucus cells containing neutral glycoconjugate in fish gills obtained from Karacaören II Dam Lake more than obtained from the other lakes. It was appointed that the density of mucus cells containing acidic glycoconjugate was close to each other in fish gills received from Kovada and Karacaören II Dam lakes. It was detected that mucus cells in fish gills received from each three lakes were strong in terms of acidic glycoconjugate but this glycoconjugate was stronger in fish gills obtained from Kovada Lake. It was determined that the glycoconjugates with O-sulphated ester were showed strong reaction in mucus cells of fish gills received from Karacaören II Dam Lake. But this glycoconjugate was not encountered in mucus cells of fishes gills obtained from Kovada and Eğirdir Lakes. It was identified that the sulphated acidic glycoconjugates were absolutely strong in mucus cells of fish gills obtained from Karacaören II Dam Lake compared to mucus cells of fish gills taken from the other lakes. It was determined that sulphated and carboxylated glycoconjugates showed strong reaction in mucus cells of fish gills taken from Kovada and Karacaören II Dam Lakes and moderate reaction in mucus cells of fish gills obtained from Eğirdir Lake. Key Words: Sander lucioperca, gill, histochemistry, glycoconjugate. 2010, 72 sayfa 4

5 TEġEKKÜR Bu tez çalışmasında konunun bulunmasında, yürütülmesinde, planlanıp son aşamaya kadar getirilmesinde büyük emeği olan sayın danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Kenan Çınar a; yardımlarından dolayı sayın hocam Arş. Gör. Emel Demirbağ a ve çalışma arkadaşım Nagehan Çimenoğlu na teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca projeme destek veren Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na teşekkür ederim. Tezimin materyal temini esnasında sonsuz desteği olan kuzenlerime ve aileme teşekkür ederim. Seval KELEK ISPARTA,

6 ġekġller DĠZĠNĠ Şekil 3.1 Sander lucioperca (Sudak) Şekil 4.1 Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerde PAS (+) mukus hücreleri. PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.2 Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.3 Primer lamelin uç kısmında mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.4 Primer (kalın oklar) ve sekonder (ince ok) lamellerde yerleşim gösteren mukus hücreleri. AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.5 Sekonder (ince ok) ve primer (kalın ok) lamellerde yerleşim gösteren mukus hücreleri. AB ph 2.5/PAS Bar: 50 µm Şekil 4.6 Primer lamel ucunda nötral ve asidik mukosubstansı birlikte içeren(ince ok) ve AB (+) içeren hücre(kalın ok) AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.7 Primer lamel ucunda yerleşim gösteren mukus hücreleri (oklar). AB ph 0.5. Bar: 50 µm Şekil 4.8 Primer lamellerde yoğun şekilde (oklar) yerleşim gösteren mukus hücreleri. AB ph 0.5. Bar: 50 µm Şekil 4.9 Primer (kalın ok) ve sekonder (ince ok) lamellerde mukus hücreleri. AF. Bar: 50 µm Şekil 4.10 Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). AF. Bar: 50 µm Şekil 4.11 Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerinde mukus hücreleri. AF/AB ph 2.5.Bar: 50 µm µm Şekil 4.12 Primer lamel ucunda mukus hücreler (oklar). AF/AB ph 2.5. Bar: 50 µm 22 Şekil 4.13 Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). KOH/PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.14 Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamelde mukus hücreleri. KOH/PAS. Bar: 50µm Şekil 4.15 Primer lamellerde mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm 23 Şekil 4.16 Sekonder lamelde (ok) mukus hücreleri. Metilasyon/AB. Bar: 50 µm µm 23 Şekil 4.17 Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm µm Şekil 4.18 Primer lamelde mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/KOH /AB. Bar: 50 µm Şekil 4.19 Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/KOH/AB. Bar: 50 µm Şekil 4.20 Sekonder lamelde yerleşen mukus hücresi (ok). Metilasyon/KOH/AB. Bar: 50 µm

7 Şekil 4.21 Solungaçların primer lamellerinin orta ve dip bölgelerinde sekonder bulundurmayan kısımları (oklar). HE. Bar: 50 µm Şekil 4.22 Primer lamellerin uçlarında genişlemiş kan damarları (oklar). HE. Bar: 50 µm Şekil 4.23 Sekonder lamellerin uçlarında genişlemiş kan damarları (oklar). HE. Bar: 50 µm Şekil 4.24 Sekonder (ince ok) ve primer(kalın ok) lamellerde mukus hücreleri. PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.25 Primer lamelin ucunda mukus hücresi(ok). PAS metodu. Bar: 50 µm Şekil 4.26 Primer uçta AB ph 2.5 (+) mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.27 Sekonder (ince ok) ve primer (kalın ok) lamelerde AB ph 2.5 (+)mukus hücreleri. AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.28 Primer lamellerde AB (+) baskın mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.29 Primer lamel ucunda nötral ve asidik glikokonjugat içeren (ince oklar) ve AB ph 2.5 (+) baskın (kalın ok) mukus hücreleri. AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.30 Primer lamel ucunda mukus AB ph 0.5 (+)hücreleri (ok). AB ph 0.5. Bar: 50 µm Şekil 4.31 Primer (kalın ok) ve sekonder (ince ok) lamellerde AB ph 0.5 (+) mukus hücreleri. AB ph 0.5. Bar: 50 µm µm Şekil 4.32 Primer (ince oklar) ve sekonder (kalın ok) lamellerde mukus hücreleri. AF. Bar: 50 µm Şekil 4.33 Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). AF. Bar: 50 µm Şekil 4.34 Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerde AB ph 2.5 (+) baskın mukus hücreleri. AF/AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.35 Primer lamel ucunda AB ph 2.5 (+) mukus hücresi (ok). AF/AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.36 Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerde siyalik asitli glikokonjugatlı hücreler. KOH/PAS. Bar: 50 µm µm Şekil 4.37 Primer lamel ucunda siyalik asit içeren mukus hücreleri (ok). KOH/PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.38 Primer (kalın ok) ve sekonder (ince ok) lamellerde sülfatlı mukus hücreleri. Metilasyon/AB. Bar: 50 µm

8 Şekil 4.39 Primer lamel ucunda sülfatlı mukus hücresi (ok). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm Şekil 4.40 Primer (kalın ok) ve sekonder (ince ok) lamellerde karboksili mukus hücreleri. Metilasyon/KOH/AB. Bar:50 µm Şekil 4.41 Primer lamel ucunda karboksili mukus hücre (ok). Metilasyon/KOH/AB. Bar:50 µm Şekil 4.42 Primer lamel ucunda tat tomurcuğu (ok). HE. Bar: 50 µm Şekil 4.43 Primer uçta PAS (+) mukus hücreleri (oklar). PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.44 Primer lamelin orta kısmında bulunan PAS (+) (oklar) mukus hücreleri. PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.45 Primer lamelin dip bölgesinde bulunan mukus hücreleri (oklar). PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.46 Primer uçlarda yerleşim gösteren mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.47 Sekonder lamellerde bulunan mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.48 Primer lamelin orta bölgede AB ph 2.5 (+) hücreler. AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.49 Primer lamelin dip bölgede bulunan mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.50 Primer lamel ucunda nötral ve asidik glikokonjugatları birlikte içeren mukus hücresi (oklar). AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.51 Sekonder lamellerde bulunan mukus hücresi (ok). AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.52 Primer lamelin dip kısmında bulunan AB(+) (ince ok) ve eşbaskın (kalın ok) mukus hücreleri. AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.53 Primer lamelin orta kısmında bulunan AB (+) (kalın ok) ve eşbaskın halindeki mukus (ince ok) hücresi. AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm Şekil 4.54 Primer lamellerin uçlarında mukus hücreleri (oklar). AB ph 1.0. Bar: 50 µm Şekil 4.55 Sekonder lamellerde bulunan mukus hücresi (ok). AB ph 1.0. Bar: 50 µm Şekil 4.56 Primer lamelin dip bölgesinde mukus hücresi (ok). AB ph 1.0. Bar: 50 µm Şekil 4.57 Primer lamelin orta bölgesinde mukus hücreleri (oklar). AB ph

9 Bar: 50 µm Şekil 4.58 Primer lamelin uç bölgelerinde AB ph 0.5 (+) mukus hücreleri (oklar). AB ph 0.5. Bar: 50 µm Şekil 4.59 Primer lamelin orta bölgesinde mukus hücreleri (oklar). AB ph 0.5. Bar: 50 µm Şekil 4.60 Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerde mukus hücreleri. AB ph 0.5. Bar: 50 µm Şekil 4.61 Primer lamelin dip bölgesinde mukus hücreleri (oklar). AB ph 0.5. Bar: 50 µm Şekil 4.62 Primer lamellerin uçlarında mukus hücreleri (oklar). AF. Bar: 50 µm Şekil 4.63 Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerde mukus hücreleri. AF. Bar: 50 µm Şekil 4.64 Primer lamellerin orta bölgelerinde AF(+)hücreler (oklar). AF. Bar: 50 µm Şekil 4.65 Primer lamelin ucunda AF ve AB (+) glikokonjugatları eşit miktarda içeren mukus hücreleri (oklar). AF/AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.66 Primer lamellerin dip bölgesinde mukus hücreleri (oklar). AF/AB ph 2.5.Bar:50 µm Şekil 4.67 Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerde mukus hücreleri. AF/AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.68 Primer lamel ucunda Metilasyon/AB (+) mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm Şekil 4.69 Primer lamellerin orta bölgesinde mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm Şekil 4.70 Primer lamellerin dip bölgesinde mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm Şekil 4.71 Sekonder lamelde mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm Şekil 4.72 Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/KOH/AB ph 2.5. Bar: 50 µm Şekil 4.73 Primer lamelin orta (oklar) bölgesinde mukus hücreleri. Metilasyon/KOH/AB ph 2.5. Bar: 50 µm

10 Şekil 4.74 Primer lamelin dip bölgesinde mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/KOH/AB ph 2.5. Bar: 50 µm

11 ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Çizelge 3.1 Histokimyasal boyama yöntemleri ve glikokonjugat özellikleri Çizelge 4.1 Alınan su numunelerine ait analiz sonuçları Çizelge 4.2: Alınan su numunelerinde ağır metal analiz sonuçları Çizelge 4.3. Eğirdir, Kovada ve Karacaören II Baraj Göllerinde sudak balığı solungaçların primer ve sekonder lamellerde ve primer uçlarda dağılım gösteren mukus hücrelerin yoğunluğu Çizelge 4.4. Eğirdir, Kovada ve Karacaören II Baraj Göllerinde sudak balığı solungaçların primer ve sekonder lamellerde ve primer uçlarda dağılım gösteren mukus hücrelerin reaksiyon şiddeti

12 1. GĠRĠġ Sudak (Sander lucioperca) Perciade familyasına ait karnivor bir tatlı su balığıdır. Boyu cm, ağırlığı kilogram kadardır. Sırt yüzgeçleri hemen hemen birbirine değer. Vücutlarının üst kısmı koyu zeytin yeşili, yanları parlak gümüş rengine döner; genellikle 8 koyu ve parlak dikine şerit vardır. Çok yırtıcı balıklardır. Derin suları tercih ederler. Nisan-Mayıs ayları arasında yumurta bırakır. Gündüzleri dipte geçirip, avlanmak için sabah erken veya akşama doğru su yüzeyine çıkar. Sudak tipik ılık ve sakin su balığıdır ve suyu çok berrak olmayan akarsu, göl ve baraj göllerinde kumlu tabanları tercih eder. Hafif bulanık sulara dayanıklıdırlar; oksijene duyarlıdırlar. Tatlı su balığı olmasına karşın %0,6 tuzlulukta da rahatça yaşayabilirler (Özyurt ve Avşar, 2002; Alagöz, 2005; Çağıltay, 2007). Beslenmesi tamamen diğer canlı balıklara dayandığı için kültür şartlarında yapay üretimi yapılamaz. Ancak diğer balıkların (Abramis, Rutilus, Perca, Coregonus, Cyprinus, Copoeta, Leuciscus, Chondrostoma v.b.) çok bulunduğu doğal göllere aşılanarak stoklar daha ekonomik şekle dönüştürülebilir. Bu amaçla, memleketimizin bazı doğal göl ve barajları adı geçen balıklarla aşılanarak içsularımız daha prodüktif hale getirilmiştir. Bununla beraber, bu balıkların doğal sularımıza aşılanması bir taraftan da kötü sonuçlar ortaya koymuştur. Göldeki diğer formların tüketilmesi sonucu gıda zincirinde bir kopukluk meydana gelmiş, dolayısıyla doğanın dengesi bozulmuştur (Geldiay ve Balık, 1999). Buna ek olarak, bu ortama değişik kökenli (endüstriyel, evsel) kullanılmış atık suların karışması halinde sulardaki çözünmüş madde miktarı yükselir, oranı değişir. Bu oranlardan flora ve fauna elemanları bilhassa balıklar zarar görürler. Biyolojik çeşitlilik azalır. Kirli sularda oksijen yetersizliği nedeniyle yaşam sınırlanmıştır. Kirli suların süspansiyon haline getirdiği katı atıkların zeminde birikmesi sonucu bu tip ortamlarda yaşayan balıkların gıdasını oluşturan flora ve fauna elemanları gelişmez ve su giderek verimsiz hale dönüşür. Kirlilik kaynağında suyun fiziksel ve kimyasal parametrelerdeki değişimlere hassas olan canlılar ortadan kalkarlar. Yalnızca çok az canlı türü bu değişime uyum göstererek ortamdaki varlığını sürdürebilir (Cirik ve Cirik, 2005). Dünya nüfusunun hızla artması, suya olan ihtiyacın giderek artmasına neden olmaktadır. Bununla birlikte bu ihtiyacın karşılandığı su kaynakları sınırlıdır. Buna 12

13 ek olarak, artan endüstriyel ve ticari faaliyetler sonucu oluşan katı veya sıvı atıklar mevcut su kalitesinin bozulmasını hızlandırmaktadır. Dolayısıyla, mevcut suyun miktar ve kalite olarak korunması veya kontrol edilmesinin önemi her geçen gün daha da artmaktadır. Yüzey ve yer altı sularının kalitesi, yörenin nüfus yoğunluğuna, endüstriyel ve ticari faaliyetlere, arazi kullanım durumuna, ekolojik ve hidrolojik yapı ile su kirliliği kontrolü konusunda alınacak tedbirlere bağlıdır. Atık sularda bulunan mikroorganizmalar, organik maddeler, nütrientler (azot ve fosfor), ağır metaller, inorganik tuzlar, askıda katı maddeler ve organik kimyasalların su kaynaklarına karışması sonucu oluşan olumsuz çevre koşulları su ve toprak canlılarının ölmesine ve dolayısıyla ekolojik dengenin bozulmasına neden olmaktadır (Çınar, 2008). Balıklarda ağır metaller solungaçlarda, besin ve tüm vücut yüzeyinden absorbsiyon şeklinde alınırlar. Solungaçlar su ile doğrudan ilişkide olduklarından, ortamdaki ağır metal gibi kirleticilerin hedef organıdır (Cirik ve Cirik, 2005). Ülkemizde yaygın olarak bulunan Sudak balığı bu tez çalışmasında üç ayrı gölden (Eğirdir, Kovada ve Karacaören II Baraj Gölleri) temin edilmiştir. 13

14 1. KAYNAK ÖZETLERĠ Diğer omurgalılarda olduğu gibi balıklarda da solunum sistemi hava ile kan arasında gaz değişimi sağlar (Geldiay ve Balık, 1999; Sarıhan ve Cengizler, 2006; Timur, 2006). Balıklarda solungaçlar başlıca solunum organı olmakla beraber, bazı balıklarda özellikle pulsuz ve pulları çok küçük olan yılan balıklarında solunuma yardımcı olmak üzere ayrıca deri solunumu gelişmiştir (Demir, 2006; Sarıhan ve Cengizler, 2006; Timur, 2006; Timur, 2008). Balıkların ontogenezisleri süresince deriden başka, primordiyal (ilk yüzgeç) yüzgeçler, tek yüzgeçler, pektoral yüzgeçler ve bol kan damarıyla sarılmış vitellus kesesi solunum organı olarak iş görmektedir (Baran ve Timur, 1983; Demir, 2006). Ancak bazı erişkin balıklarda solunuma yardımcı olmak üzere bazı organlarda modifikasyonlar oluşmuştur. Bunlar, ağız boşluğu, bağırsak ve gaz kesesinin değişikliğe uğraması sonucu oluşmuş solunum yapılarıdır (Geldiay ve Balık, 1999; Demir2006). Solungaçlar, yutak bölgesinde, her iki yanda içten dışa doğru uzanan cep ya da yarıklar içinde bulunurlar (Demir, 2006; Sarıhan ve Cengizler, 2006; Timur, 2008). Türlere göre cep sayısı değişmektedir. Her cep, bir iç açıklıkla yutağa (Baran ve Timur, 1983), dış açıklıklar ise kimi cinslerde ayrıdır; fakat kimilerinde her iki yandaki cepler birer ortak kanala açılır ve bu ortak kanallar, son solungaç cebi çiftinin arkasında birer delikle dışarı açılırlar (Demir, 2006). Cepler, birbirlerinden ince bir diyafram ile ayrılır, vücut duvarına yapışır ve dıştan branşiyal sepetle desteklenirler (Baran ve Timur, 1983; Demir, 2006; Timur, 2006). Her cebin üst ve alt yüzeyinde primer lamel (filament) adı verilen ve ikinci katı (sekonder lamel) bulunan çok sayıda solungaç filamenti yer alır. İki komşu filamentin birbirine bakan yüzündeki lameller birbiri arasına girecek biçimde dizilmişlerdir. Solunum suyunun bu diziliş nedeniyle oluşan dar kanalcıklardan geçişi, lamellerdeki kanla solunum suyu arasında sıkı bir difüzyon ilişkisine olanak verir (Kuru, 1999; Bruno and Poppe, 1996; Demir, 2006; Timur, 2006; Timur, 2008). Böylece geniş bir solunum yüzeyi küçük bir bölgede yerleşir (Baran ve Timur, 1983; Timur, 2006). 14

15 Lamellerin büyüklüğü ve sayısı, solungacın anatomik solunum alanını belirler (Sarıhan ve Cengizler, 2006; Timur, 2006). Bu alan, kemikli balıklarda ortalama 490 mm 2 /g olarak hesaplanmıştır (Timur, 2006). Solungaç filamentleri interbranşiyal septumun her iki kenarında yer alır. İnterbranşiyal septumun bir kenarındaki bir seri lamel (filament) Yarım solungaç (hemibranş) olarak isimlendirilir. İnterbranşiyal septumu aralarında kapatan yarım solungaçlar ise Tam solungacı (holobranş) oluşturur. Filamentlerin sayısı balık türünün büyüklük ve beslenme alışkanlığı gibi faktörlere göre değişiklik gösterse de toplam sayıları birkaç yüzü bulmaktadır (Jobling, 1995; Fernandes, 1996; Demir, 2006; Sarıhan ve Cengizler, 2006). Solungaç filamentlerinin her biri vasküler ağ içerir. Kan yüzeye yakın olarak gelir ve bu da gaz değişimini kolaylaştırır. Her solungaç filamentinin içerdiği sekonder lameller ana gaz değişim yeridir (Baran ve Timur, 1983; Demir, 2006; Sarıhan ve Cengizler, 2006). Aynı zamanda sekonder lameller asit-baz dengesinin sağlandığı, osmoregülasyon olaylarının düzenlendiği ve azotlu atık maddelerin atıldığı yerdir (Norman, 1963; Hughes, 1984; Randall and Brauner, 1998; Evans, 1999). Teleost balıklarda bazı azot atıkları örneğin amonyak, solungaç filamentlerindeki bez hücreleri tarafından atılır. Solungaçlar böbreklere üriner organ olarak da yardımcı olurlar (Baran ve Timur, 1983; Demir, 2006). Kıkırdaklı balıklarda olduğu gibi iskelete ait solungaç kemerleri farinksin etrafında solungaçları desteklerler. Kemikli balıklarda solungaç kemerlerinin sayısı azalarak beşe inmiştir. Öndeki ilk dört çift solungaç kemerleri birkaç parçacıktan oluşur ve arka yüzlerinde iki sıra halinde ince solungaç filament dizileri içerir. Bu diziler tabanda solungaç bölmesi (septumu) ile bağlanır. Son çift solungaç kemerleri faringeal kemiğe dönüşür ve solunumda rol oynamaz, tek bir kemik parçasından ibaret olup üzerinde diş içerir (Cyprinid balıklarda) ve solungaç filamentlerini desteklemez (Demir, 2006). Solungaç kemerlerinin iç kenarlarında solungaç tarakları bulunur. Solungaç tarakları yutulan sert cisimlere karşı yumuşak solungaç filamentlerini korur, besin partikülleri için bir süzgeç görevi görür. Ayrıca yutulan besinlerin solungaç yarıklarına girmesini engeller (Kuru, 1999; Ekingen, 2001; Zayed ve Mohamed, 2004; Demir, 2006). Planktonla beslenen balıklarda solungaç tarakları iyi gelişmiştir (Baran ve Timur, 1983; Demir, 2006). Kemikli balıklarda 15

16 interbranşiyal septa, yassı rudiment bir yapı şeklinde küçülmüştür. Buradan yarım solungaçlar operkulumla solungaç arasında kalan solungaç boşluğuna uzanırlar. Operkulum, ince operkular kemiklerle kuvvetlendirilmiştir ve dışarıya tek bir solungaç açıklığı ile açılan solungaçları korur. Teleost balıklarda her iki yanda 4 tane tam solungaç bulunur (Geldiay ve Balık, 1999; Demir, 2006). Operkuluma sahip balıklarda yumuşak bir branşiyostegal membran kemik yapılı branchiostegal ışınlarla desteklenir. Bu kemik ışınlar tek yönlü kapak görevini yürüterek suyun operkular açıklıktan solungaç boşluğunu terk etmesini sağlayarak içeriye girmesini önler (Demir, 2006). Aynı zamanda operkulumlar, kılcal damar ağı yönünden zengin olan filamentleri sudaki parazitlere, mantarlara ve diğer canlı organizmaların saldırısına karşı korur (Timur, 2008). Maxillar ve mandibular bölgedeki bazı kıvrımlar oral kapakları oluştururlar. Oral kapaklar ağız açıklığı içinde yerleşmişlerdir. Bu kapaklar suyun ağzın içine girmesine müsaade ederken dışarıya çıkmasına engel olurlar (Demir, 2006). Solungaçlar, akciğerlerde olduğu gibi kanın oksijence zenginleştiği yerdir (Timur, 2006). Kemikli balıklarda solunum solungaç kapağının kuvvetlice kapanması ve çeşitli kasların kontraksiyonu ile ağzın açılması ile başlar. Hemen branchiostegal ışınlar açılarak ve aşağı inerek ağız boşluğu genişler ve içinde negatif bir basınç yaratır. Böylece oral kapaklar açılır ve su ağız içine çekilir. Kısa bir süre içinde operkulum yükselir ve solungaçlarla operkulum arasındaki boşluk genişler ancak bu sırada operkular kapak dışındaki suyun basıncı ile hala kapalıdır. Bu durumda solungaç boşluğunda basınç düşüklüğü oluşur ve su solungaçların üzerinden akar. Daha sonra yanak ve operkular boşluklar ve oral kapaklar suyun dışarı akmasını engelleyince, ağız ve ağız boşluğu emici pompa yerine basınç pompası görevini üstlenir. Su solungaçların dışında toplanmaya başlar, bu sırada operkulum dışarı doğru yükselir ve solungaç kapakları açılarak su dışarı atılır. Su, solungaçlardan geçip solungaç açıklığına ulaştığında oksijen alınıp karbondioksit verilmiş olur (Demir, 2006). Bu olayda solungaç filamentlerinde oksijen değişimi dorsal ve ventral aortalar yardımıyla olmaktadır. Solungaç kılcallarına, ventral aortadan (CO 2 ce zengin, O 2 ce fakir) gelen kan, içeriğinde fazla CO 2 i, CO 2 miktarı az olan suya verirken, O 2 miktarı fazla olan sudan da O 2 alarak temizlenir. Burada kandaki CO 2 in 16

17 suya ve sudaki O 2 in kana geçmesi difüzyon ile sağlanır. Temizlenen kan, daha sonra dorsal aortaya ulaşarak vücuda dağılır (Ferguson, 1989; Jobling, 1995; Bruno and Poppe, 1996). Balıklarda normal solunum hızı ortalama dakikada kadardır (Timur, 2006). Suyun solungaçlara doğru itilmesi süreklidir ve devamlı tekrarlanan tek yönlü bir olaydır. Bu olay ağız ve farinks duvarındaki kasların seri haldeki kontraksiyonları ile gerçekleşir. Bu kasların faaliyeti ile su akımı sağlanır (Jobling, 1995; Demir, 2006; Timur, 2006). Hava (200 ml/l) ile karşılaştırıldığında, su (0,04 12 ml/l) daha az oksijen içerdiğinden, balıklar ihtiyaç duydukları oksijeni çevre ortamdan alabilmek için karasal canlılara göre daha fazla suyu solungaç yüzeyinden geçirmek zorundadır. Aynı zamanda suyun, havaya göre daha fazla yoğunluğa ve vizkoziteye sahip olması, balıkların solungaç yüzeyinden suyun akışını (ventilasyon) sağlayabilmeleri için daha fazla enerji harcamalarına sebep olmaktadır (Jobling, 1995). Solungaç epitelinde farklı hücrelerin bulunduğu bildirilmiştir. Bu hücreler pavement (Wilson and Laurent, 2002; Arellano et al., 2004), klorid (Perry, 1997; Fernandes and Perna-Martins, 2001; Arellano et al., 2004; Genten et al., 2009), pillar (Fernandes and Perna-Martins, 2001; Wilson and Laurent, 2002; Arellano et al., 2004; Hughes and Morgan 2008; Genten et al., 2009), rodlet (Mattey et al., 2006), eozinofilik granüllü (Ferguson, 1989; Dezfuli et al., 2003; Manera et al., 2001), nöroepitelyal hücreleridir (Dunel-Erb et al., 1982; Kusakabe and Kawakami, 1992; Zaccone et al., 1992; Goniakowska-Witalinska et al., 1995; Zaccone et al., 1996; Holland and Rowley, 1998; Mauceri et al., 2002; Dezfuli et al., 2003; Calabro et al., 2005). Ayrıca bazı çalışmalarda solungaç lamel epitelinin granüler, siliat, leydig, bazal (Jarial and Wilkins, 2003), farklılaşmamış (Carmona et al., 2004) ve aksesuar hücrelerinden (Arellano et al., 2004) oluştuğu bildirilmiştir. Solungaç epitelinde ayrıca bu çalışmada glikokonjugat içeriklerinin belirlenmesine yönelik hücrelerden bir diğeri olan mukus hücreleri lameller arasındaki filament epitelinde bulunurlar (Arellano et al., 2004). Mukus, dış çevre ile bağlantılı olan tüm organları astarlayan tek katlı prizmatik epiteldeki özelleşmiş mukus hücrelerinden 17

18 sentezlenen viskoz, yapışkan bir salgı kompleksidir (Neutra and Forstner, 1987). Mukus hücreleri aynı zamanda sitoplazmik granüllerdeki glikoproteinlerin karbonhidrat içeriğinden dolayı farklı kimyasal özelliklere sahiptir. Mukus lubrikasyon, solunum ve patojen mikroorganizmalara karşı korumada fiziksel olarak rol oynar. Ayrıca mukus örtü osmoregulasyon, difüzyon ve dehidrasyon için koruma gibi önemli fonksiyonlara da sahiptir (Laurent and Perry, 1990). Koruyucu fonksiyonlarına ek olarak mukus, aynı zamanda pek çok hastalık süreçlerine katılır (Allen, 1981; Neutra and Forstner, 1987). Mukusun en büyük bölümünü su oluşturmaktadır (%95) fakat aynı zamanda tuzları (%1); yağ asitleri, fosfolipitler ve kolesterol gibi yağları (%1); lizozim, immunoglobulinler, defensinler ve büyüme faktörleri gibi savunucu bir görev yapan proteinleri (%1) de içermektedir. Bununla birlikte en önemli bileşeni onun viskoz ve elastik jel benzeri özelliklerinden sorumlu olan glikoprotein musindir (%2) (Boat and Cheng, 1980; Tharton et al., 1990; Dekker et al., 2002). Musin, mukus jelin ana glikoproteinidir ve onun fonksiyonel özelliklerinden sorumludur (Perez-Vilar and Hill, 1999). Musinler, molekül ağırlıkları 0,5 ile 20 MDa arasında değişen büyük, ekstrasellüler glikoproteinlerdir. Membrana bağlı musinler ve salgılanan musinlerin her ikisi de pek çok ortak özelliği paylaşır. Her ikisi de ağır glikosilattır. Oligosakkarit zincirleri 5-15 monomerden oluşur (Dekker et al., 2002). Musin alt üniteleri, protein bir omurga ve hekzosaminleri içeren nötral şekerleri kapsayan çok sayıda yan karbonhidrat zincirinden oluşmuştur. Karbonhidrat zincirleri genellikle tek bir sülfatla sonlanır veya sialik aside bağlanır (Perez-Vilar and Hill, 1999). Bu karbonhidrat kompozisyonu epitelyal goblet hücre alt tiplerinin spesifik histokimyasal boyamaya uygun olarak nötral, asidik ve asidik-sülfatlı musinler halinde ayırt edilmesini sağlar (Culling and Reid, 1979; Bansil and Turner, 2005). Musinler asidik ve nötral musinler olarak iki gruba ayrılır. Asidik musinler güçlü sülfatlı bağ doku musinleri, güçlü sülfatlı epitelyumyal musinler, zayıf sülfatlı 18

19 epitelyal musinler (sulfomusin), sialomusinler (siyalik asit) ve sülfatlı sialomusinler olmak üzere 5 gruba ayrılmıştır. (Jones, 1977). Güçlü sülfatlı bağ doku musinleri, düşük ph değeri sayesinde katyonik boyalarla ve çoğu kez Periodic Acid Shiff (PAS) uygulamasına karşı negatif olduğu zaman standart oksidasyon periyodunda reaksiyon gösterirler. Fibroblastlar, endotelyal hücreler, osteositler, kondrositler ve mast hücreleri gibi çeşitli hücreler bu yüksek sülfatlı maddeleri üretirler. Güçlü sülfatlı epitelyal musinler, epitelyal kökenlidir. Histokimyasal olarak düşük ph değerleri sayesinde katyonik boyalarla sülfatlı bağ doku musinleri gibi tepki gösterirler fakat PAS boyama yöntemi kullanılarak varlığı belirlenebilir. Zayıf sülfatlı epitelyal musinlerin (Sulfomusin) varlığı Alcian blue (AB) boyama tekniği ve otoradyolojik tekniklerle belirlenebilir (Bancroft et al., 1996). Sialomusinler, nöraminik asit türevlerini içeren epitelyal orjinli musinlerdir. Siyalik asitler, özellikle diğer glikoproteinlerin ve musinlerin korbonhidrat zincirlerinin en dışında bulunurlar (Bancroft and Gamble, 2008). Bunlar bir polihidroksi zincirinde 7-9 karbonları içeren monosakkaritler arasında tektirler veya daha yaygın olarak diğer asidik ve nötral müsinlerle karışım halinde bulunurlar (Bancroft et al, 1996; Bancroft and Gamble, 2008). Hematopoetik bölgelerdeki hücre proliferasyonu, farklılaşması ve apoptozisin düzenlenmesinde reseptör olarak görev yaparlar (Verfaillie, 1998; Levesque et al., 1999; Watt and Chan, 2000). Sialomusinler, tükrük bezlerinde ve bağırsaklardaki goblet hücrelerinde, bronşiyal submukoz bezlerde yaygındırlar (Habib et al., 1985; Turani et al., 1986; Bancroft and Gamble, 2008). Sülfatlı sialomusinler, ya tek olarak ya da nadiren sülfomusinler ve sialomusinlerle karışım halinde bulunurlar. Histokimyasal olarak sülfatlı sialomusinler (zayıf sülfatlı musinler hariç) diğer sülfatlı musinlere göre daha zayıf reaksiyon vermeleriyle karakterize edilirler (Bancroft et al., 1996). Sülfomusinler kalın bağırsakların goblet hücrelerinde ve bronşiyal mukus bezlerinde bulunurlar (Bancroft and Gamble, 2008). 19

20 Nötral musinler, hekzos grupları ile ilişkili çeşitli hekzoaminlerden, asidik olmayan reaktif grupları bulundurur. Bunlar gastrik mukozanın epitel yüzeyinde, duodenumdaki Brunner bezlerinde ve prostatik epitel yüzeyinde yüksek konsantrasyonlarda bulunurlar (Bancroft et al., 1996; Bancroft and Gamble, 2008). Seröz hücreler glikoprotein salgılayan diğer hücrelerdir ve bu hücreler esas olarak nötral tipte glikoprotein üretirler (Forrest and Lee, 1991). Solungaç epitelinde yerleşen diğer hücreler gibi mukus üreten hücreler de sayısal ve morfolojik açıdan ph, tuzluluk, sıcaklık, yüksek amonyak konsantrasyonu ve ağır metaller gibi farklı ortam şartlarından etkilenirler. Yapılan farklı çalışmalarda mukus hücre sayısının bakteriyal solungaç hastalığı (Ferguson et al., 1992), amoebik solungaç hastalığı (Munday et al., 2001; Powell et al., 2001; Roberts and Powell, 2003), yüksek amonyak konsatrasyonu (Ferguson et al., 1992; Hilary et al., 2003), tuzluluk (Franklin, 1990; Bordas et al., 2003), asidite (Charles and Terry, 1997; Ledy et al., 2003), yüksek basınç ve düşük sıcaklık (Dunel et al., 1996) gibi farklı durumlarda artış gösterdiği bildirilmiştir. Balıkların solungaçlarının histokimyasal yapısını belirlemek üzere yapılan klasik (Fletcher et al., 1976; Rojo et al., 1996; Diaz et al., 2001; Rodriquez et al., 2002; Roberts and Powell, 2003; Arellano et al., 2004; Diaz et al. 2004; Calabro et al., 2005; Diaz et al., 2005; Vigliano et al., 2006; Çınar vd., 2008; Çınar vd., 2009; Diler and Çınar, 2009a; Diler and Çınar, 2009b; Diler and Çınar, 2010) ve lektin histokimya çalışmaları (Rojo et al., 1996; Burkhardt-Holm, 1997; Xu et al., 2001; Jung et al., 2002; Mittal et al., 2004; Calabro et al., 2005) sonucunda mukusun bileşeni olan musinlerin karakterleri bildirilmiştir. Balıklarda metabolik hız, oksijen tüketimi ile ölçülmektedir. Ölçülebilen bu hız üzerine iç ve dış faktörler etkilidir. İç faktör, balığın vücut ağırlığı; dış faktörler ise suyun sıcaklığı, çeşitli tipteki kirlilik ile balığın aktivitesidir. Balığın metabolik hızına etkiyen oksijen tüketimi yanı sıra, suda bulunan diğer kimyasal etkenler de önemli role sahiptirler. Sudaki oksijen, karbondioksit ve ph düzeyi, diğer çevresel dalgalanmalar sonucu değişim gösterir. Sudaki fiziksel ve kimyasal kirlilik; sıcaklık, 20

21 ph ve diğer çözünmüş gazların miktarları üzerine etkilidir. Vücuda alınan gaz miktarının artması, azalması veya yokluğunda hücrelerdeki gaz değişim mekanizması etkilenerek balığın mukus salgısının hızı gibi fizyolojik aktiviteleri değişim gösterir (Demir, 2006; Timur, 2006). Sularda kirlilik yapabilen zehirli, patlayıcı, yanıcı veya tahriş edici birçok madde bulunabilmekte veya herhangi bir nedenle bu özelliklerdeki maddeler sulara karışabilmektedir (Lugal Göksu, 2003). Su kirliliği, insan faaliyetlerinden dolayı suyun fiziksel, kimyasal veya biyolojik özelliklerinde meydana gelen olumsuz değişim şeklinde tanımlanabilir (Çınar, 2008). Su kirliliğinin belirlenmesinde kullanılan tanımlayıcı parametreler genel (renk, koku, sıcaklık, bulanıklık, tuzluluk, ph ve çözünmüş oksijen) ve özel (karbondioksit, amonyum-amonyum hidroksit, amonyak, nitrit, nitrat, hidrojen sülfür, metan, asitlik- alkalilik-asit bağlama yeteneği, BOİ-KOİ, organik madde, sertlik gibi) tanımlayıcı parametreler olarak sınıflandırılmaktadır (Lugal Göksu, 2003). Genel tanımlayıcı parametrelerden renk, ışık geçirgenliğini olumsuz yönde etkilediği için, güneş ışığının suların alt tabakalarına kadar inmesi engellenmektedir. Bunun sonucunda, su ortamlarındaki fotosentez olayları da engellenmektedir. Fotosentezin engellenmesiyle, gerekli oksijen üretimi gerçekleşememekte ve solunum sorunları ortaya çıkmaktadır (Lugal Göksu, 2003). Suda artan sıcaklık, oksijen tüketimini artırdığı gibi balığın gelişimini, solunumunu, kalp atışını, kan dolaşımını, enzim etkinliğini ve fizyolojik olayları hızlandırır (Tanyolaç, 2000). Su sıcaklığındaki artış, balığın oksijen ihtiyacını artıracak ve suyun oksijen içeriği azalacaktır. Çünkü sıcak sular, soğuk sulara oranla daha az oksijen içermektedir. Sıcaklık arttıkça sudaki çözünmüş oksijen miktarı azalmaktadır. Ancak, sıcaklık azaldıkça, sudaki çözünmüş oksijen miktarı artmaktadır (Lugal Göksu, 2003). Çevre Koruma Ajansı (Environmental Protection Agency) (EPA, 1979) verilerine göre, tatlı su yaşamı için, minimum çözünmüş oksijen miktarının 5,0 mgl -1 olması istenmektedir. 21

22 Elektriksel iletkenlik, sularda bulunan iyon konsantrasyonu sulardaki çözünmüş katı maddelerden ileri gelmektedir. Doğal sularda rastlanabilecek başlıca çözünmüş katı maddeler genellikle nitratlar, fosfatlar, karbonatlar, sülfatlar ve klorürlerdir. Ancak, belirtilen maddelerin yanı sıra sodyum, potasyum, kalsiyum, magnezyum, demir ve mangan gibi bazı metaller de çözünmüş katı maddelerdir. Aslında sulardaki elektriksel iletkenliği oluşturan başlıca maddeler, çözünmüş tuzlardır (Lugal Göksu, 2003). ph, sudaki hidrojen iyonlarını göstermektedir. EPA ya göre (1979), ph için uygun değer tatlı sular da 6,5 9,0 olarak bildirilmektedir. Levrek balığında ph isteği 7,0 8,5 aralığındadır. Bunun dışındaki değerlerde ise, solungaçlarda renk değişimi, solungaçların kahverengi renk alması, vücuttan salgılanan mukus miktarında artış, solungaçlarda büzülmeler oluşabilir. Ayrıca, yüksek ph larda, ortamda çinko bulunmasıyla ph ın ve NH 3 ün zehir etkisi artmaktadır (Lugal Göksu, 2003). Su canlıları açısından önemli bir parametre olan bulanıklık, suyun ışığı doğrudan geçirme, dağıtma ve emme özelliği olarak tanımlanmaktadır. İçme sularında hiç olmaması istenen bulanıklık, su ürünleri açısından istenmeyen parametrelerdendir. Ayrıca, bulanıklığa neden olan bazı maddeler, balığın solungaçlarına yapışarak istenmeyen etkiler yapmaktadır (Lugal Göksu, 2003). Suda bulunabilecek amonyak miktarları ile ilgili olarak EPA verilerine göre, tatlı su yaşam kriteri 0,02 mgl -1, Avrupa topluluğu standartları 0,025 mgl -1 değerlerini bildirmektedir (EPA, 1979; Uslu ve Türkman, 1987) Sayılı Su Ürünleri Kanunu na göre çıkarılan Yönetmeliğin EK-5 sayılı alıcı ortama ait kabul edilebilir değerler listesinde, nitrit iyonları için 10,0 mgl -1 değeri yer almaktadır (Anonim, 1995). EPA (1979) tatlı su yaşam kriteri olarak nitrat iyonları için 5,0 mgl -1 lık bir sınırlama bildirmektedir. Özel tanımlayıcı parametrelere ayrıca koliform bakteri, ağır metaller, pestisitler ve gübreler gibi zirai mücadele kalıntıları, radyoaktif maddeler, yüzey aktif maddeler, 22

23 petrol, klor, fenoller, katılar ve kolloidal maddeler de katılmaktadır (Lugal Göksu, 2003). Toplam tuz miktarıyla ilgili ve tüm doğal sularda rastlanabilecek bir parametre olan klor, evsel, tarımsal ve endüstriyel kaynaklardan sulara karışmaktadır. Balıklar üzerine olumsuz etkileri türden türe değişiklik göstermektedir. Tatlı su balıkları tuzlu su ortamlarında, tuzlu su balıkları da tatlı su ortamlarında uzun süre kalamamaktadırlar (Lugal Göksu, 2003). Kirlilik kaynağında suyun fiziksel ve kimyasal parametrelerindeki değişimlere hassas olan canlılar ortadan kalkarlar. Yalnızca çok az canlı türleri bu değişime uyum göstererek ortamdaki varlığını sürdürebilirler. Göllerde ve akarsularda belirli oranlarda organik ve inorganik maddeler bulunur. Ancak bu ortamlara değişik kökenli (endüstriyel ve evsel) kullanılmış atık suların karışması halinde sulardaki çözünmüş madde miktarı yükselir, oranı değişir. Biyolojik çeşitlilik azalır. Ölümlerin en önemli nedeni sulardaki toksik maddelerdir. Ayrıca kirli sularda oksijen yetersizliği nedeniyle yaşam sınırlanmıştır. Özellikle tarım ürünleri ve gıda sanayi (malt, bira, şekercilik vb.) atıklarında, evsel atık sularda fermantasyon sonucu oksijen sınırlı olduğundan bu sularda yalnızca belirli grup organizmalar yaşar. Günümüzde iç sularda yaşayan birçok su canlısı ortadan kalkma tehlikesiyle karşı karşıya bulunmaktadır (Çınar, 2008). Özel parametrelerden bir diğeri ise ağır metallerdir ve eser miktarda dahi sakıncalı maddelerdir. İz elementler veya eser elementler diye de adlandırılan bu metaller Sb, Ag, Be, Cd, Cr, Pb, Mn, Hg, Ni, Se, T, U,V, Zn, Al olarak belirlenmiştir. Bunlar deniz suyunda iz element olarak (derişimleri 1 ppm den az) bulunurlar (Egemen, 2000). Ağır metaller, su ortamlarına doğal kaynaklardan ve insan faaliyeti sonucunda karışmaktadır. Bu kapsamda sayılabilecek başlıca kaynaklar arasında erozyon, yanardağ faaliyetleri, orman yangınları, ayrışma olayları, maden ocakları, evselendüstriyel-tarımsal kökenli atıklar bulunmaktadır. Ağır metaller, su ortamlarında ve canlılarda önemli sorunlar oluşturmaktadır. Özellikle, besin zinciri yoluyla artan oranlarda canlılarda birikmekte ve insana kadar ulaşan süreçte zararlı olmaktadır 23

24 (Lugal Göksu, 2003; Egemen, 2000). Hg, Cd, Pb, Cu, Ni, Zn, Cr, As gibi elementler belli derişimlerin üzerinde toksik etki yaptıkları için ve bir organizmadan diğerine geçişleri sırasında derişimi artabildiği için önem kazanmıştır (Egemen, 2000). Bakır ve çinko gibi ağır metaller belirli düzeylerde organizmalar için yaşamsal işlev yaparken (Tort et al., 1987), kadmiyum ve kurşunun çevre kirletici ajanlar olarak su ortamına girdiklerinde canlılara ulaşarak yapısal ve işlevsel zararlara neden olmaktadır (Romanenko and Yevtushenko, 1985; Tort et al., 1987). Kurşun; doğal erozyonlarla ve havadaki kurşunun yağmurla taşınması sonucu suya geçer. Tatlı sular genellikle deniz suyundan daha fazla inorganik ve organik materyaller içerir. Bu materyaller yüksek derecede çözünmüş kurşunu emme eğilimine sahiptir. Bundan dolayı tatlı sularda emilen kurşun mikroorganizmaları, su bitkilerini, suda yaşayan canlıları ve besin zinciri yoluyla insanları etkiler (Denny et al., 1987). Kurşun, balıklarda plazmadaki asetilkolinesteraz (AChE) aktivitesini inhibe ederek kalbin fonksiyonunu engellemekte ve dolaşım sistemindeki aksama nedeniyle O 2 -CO 2 alışverişini etkileyerek doku düzeyinde hipoksiye neden olmaktadır. Aynı zamanda solungaç epitel hücrelerinin sekonder lamellerine zarar vererek O 2 difüzyon kapasitesini azalttığı ve apikal hücrelerin membranlarında geçirgenliği arttırarak potasyum kaybına neden olduğu saptanmıştır (Kati and Sathyanesan, 1986). Kurşun ile kontamine olmuş balıkların insanlar tarafından yenilmesiyle uzun sürede Saturnizm hastalığı oluşmaktadır (Egemen, 2000). Demir, canlılarda birçok enzimin yapısına giren, özellikle omurgalı hayvanların oksijen taşınmasında önemi olan bir metaldir. Çinko, insanlar, bitkiler ve hayvanlar için önemli ve yaşamsal bir elementtir. Bu yüzden gelişme, deri bütünlüğü ve fonksiyonu, yumurta olgunlaşması, bağışıklık gücü, yara iyileşmesi ve karbonhidrat, yağ, protein, nükleik asit sentezi veya parçalanması gibi önemli metabolik işlevler için gereklidir (Türkoğlu, 2008). Çinko ayrıca kadmiyum gibi diğer tehlikeli ağır metallerin toksik etkisi ve alımında koruyucu ve engelleyici özelliği açısından oldukça önemlidir (Kruger, 2002). Manganın biyolojik yönden olumlu etkileri olduğu anlaşılmıştır. Mangan, solunum enzimleri için kofaktör imkanı sağlar. Birçok enzimde mangan tarafından aktive edilir (Phipps, 1976). Mangan organizmalardaki enzimlerin yapısal bütünlüğü açısından gerekli bir elementtir. Bu elementin eksikliği 24

25 insanlarda solunum, sinirsel bozukluklar ve kısırlığa neden olur (Roels et al., 1992). Biyolojik fonksiyonu olmayan kadmiyum, yüksek kompleks oluşturma yeteneğinden dolayı hücre membranlarına hemen bağlanmakta ve kalsiyum, magnezyum gibi fizyolojik elementlerin benzer kimyasal özelliklerini kullanarak hücreye girmektedir (Gagnon et al., 1998). İnsanlardaki birikim yerleri böbrek ve karaciğerdir. Kadmiyum zehirlenmesi olan kişilerde adrenal bez etkilenir, üreme sistemi bozuklukları ve hemoglobin seviyesinde düşmeler görülür (Phipps, 1976). Alüminyumun canlı hücreler üzerinde yararlı bir etkiye sahip olmadığı görülmüştür. Alüminyum insanda sindirim bozukluğu ve besinlerin emiliminin durmasına neden olur (Güven, 1999). Krom, glikoz metabolizmasında kofaktör olarak rol oynayan bir elementtir. Dikromatın birkaç gramı bile vücuda alındığı takdirde insanlarda gastrolojik sorunlar ortaya çıkararak böbrekler ve karaciğerin zarar görmesine neden olur (Öztürk vd., 1993; Canlı, 1995). Ağır metallerin su ortamından organizmalar tarafından alınması, besin ve tüm vücut yüzeyinden absorbsiyon yolu ile olmakta ve dokulardaki birikim alınım yollarına bağlı olarak değişim göstermektedir (Farag et al., 1994). Buna ek olarak canlılar ağır metalleri kalsiyum kanalları gibi farklı kanallarla da alabilmektedirler. Kadmiyum, çinko, kurşun ve mangan gibi bir çok metalin balıklarda kalsiyum kanallarıyla taşındığı belirtilmiştir (Baldisserotto et al., 2004). Ağır metal birikim düzeyi yaş, habitat ve beslenme davranışına bağlıdır. İyonik metal kirleticiler hücre içerisinde proteinlerin belirli bölgelerine bağlanarak etkilerini göstermektedirler (Egemen, 2000). Yapılan bir araştırmada (Engel vd., 1981) Cd ve Hg gibi toksik metallerin hücre içerisindeki granüler yapıların dış yüzeylerine bağlandıkları ve bu şekilde biriktikleri saptanmıştır. Bu olay sitoplazmik bir protein olan metallothionein benzeri metal bağlayıcı proteinlerin hücrede varlığıyla açıklanmaya çalışılmaktadır. Balıklarda ağır metal toksisitesi, çözünmüş oksijen derişimi, sıcaklık, ph, sertlik, tuzluluk ve suda bulunan diğer metaller gibi çevresel faktörlere bağlı olarak değişim 25

26 gösterir. Çevresel faktörler metalin sudaki formunu belirlediğinden, balıklar tarafından alınımını etkileyerek türlerin ağır metal hoşgörüsünü artırır ya da azaltabilirler (Witeska and Jezierska, 2003). Doğrudan ortamla ilişkili ve lamelli yapıları nedeniyle geniş bir yüzeye sahip olan solungaçlar, metal alınımında en belirgin kaynağı oluştururlar (Hodson, 1988). Doğal ortamlarda balıklardaki ağır metal toksisitesi sıcaklığa bağlı mevsimsel değişim gösterir. Anguilla japonica da kadmiyum (Yang and Chen, 1996), Onchorinchuss mykiss de çinko (Sprague, 1964), Cyprinus carpio da bakır ve kurşun (Lugowska and Jezierka, 2000) etkilerinin su sıcaklığındaki artışa paralel olarak mortalite oranını artırdığı saptanmıştır. Balıklarda sudan solungaçlar yoluyla alınan ve farklı dokulara dağılan ağır metallerin doku hasarlarına, omurga rahatsızlıklarına, solunum değişimine ve ölüme neden olduğu belirtilmiştir (De Smet and Blust, 2001). Kadmiyum etkisinde kalmış balıkların vücut yüzeylerinde mukus salgısı ve solungaçlardaki mukus hücrelerinin sayısında bir artış meydana gelmektedir (Gardner and Yevich, 1970). Kadmiyum plazmadaki sodyum, potasyum ve klor seviyelerini düşürmekte ve çinko ATPaz enzimi üzerine olumsuz etkiler yapmaktadır (Larsson et al., 1981). Bu tez çalışmasında Kovada, Eğirdir ve Karacaören II Baraj Gölleri nde yaşayan Sudak (Sander lucioperca) solungaçlarının fizikokimyasal ve ağırmetal oranlarının mukosubstans özellikleri üzerine etkilerinin belirlenmesi amaçlandı. 26

27 3. MATERYAL ve YÖNTEM Bu çalışmada Kovada, Eğirdir ve Karacaören II Baraj Gölleri nden 8 er adet olmak üzere toplamda 24 adet erişkin (+2) sudak balıklarına (Sander lucioperca) ait solungaçlar materyal olarak kullanıldı (Şekil 3.1). Mart ayında temin edildi. Şekil 3.1. Sander lucioperca (Sudak) (Wikimedia Commons, 2009). Alınan materyal 24 saat süreyle %10 luk formaldehit solusyonunda tespit edildi. Yıkama işlemini takiben rutin histolojik doku takibinden geçirilen örnekler daha sonra parafinde bloklandı. Parafin bloklardan 6 7μm kalınlığında alınan kesitlere aşağıdaki metotlar uygulandı. A. Genel histolojik yapının belirlenmesi için Hematoksilen-Eosin (Culling et al., 1976) boyama yöntemi uygulandı. B. Çalışılan bölgelerin glikokonjugat özelliklerinin belirlenmesi için, Çizelge 3.1 de belirtilen boyama yöntemleri uygulandı. Hazırlanan preparatlar Olympus CX 41 tipi ışık mikroskobunda incelenecek ve ilgili kısımlardan fotoğraf çekimi yapıldı. 27

28 Çizelge 3.1. Histokimyasal boyama yöntemleri ve glikokonjugat özellikleri Uygulanan Yöntemler Kaynak Uygulanan Yöntemin Amacı PAS Mc Manus (1948) Nötral glikokonjugatların belirlenmesi PAS/AB ph 2.5 Mowry (1956) Nötral ve asidik glikokonjugatların kıyaslanması AB ph 0.5 Lev and Spicer (1964) Güçlü sülfatlı glikoproteinlerin belirlenmesi AB ph 1.0 Lev and Spicer (1964) O-sülfat esterli glikoproteinlerin belirlenmesi AB ph 2.5 Lev and Spicer (1964) Asidik glikokonjugatların belirlenmesi AF Gomari (1952) Sülfatlı asidik glikokonjugatların belirlenmesi AF/AB ph 2.5 Spicer and Mayer (1960) Sülfatlı ve asidik glikokonjugatların kıyaslanması KOH/PAS Culling et al. (1976) Siyalik asitli glikokonjugatların belirlenmesi Metilasyon/ AB ph Spicer (1960) Sülfatlı glikokonjugatların 2.5 belirlenmesi Metilasyon/KOH/ Spicer and Lillie (1959) Karboksilli glikokonjugatların AB ph 2.5 belirlenmesi (PAS, Periodic Acid Shiff; AB, Alcian Blue; AF, Aldehyd Fuchsin; KOH, Saponifikasyon) Bu göllerden yakalanan balıkların, laboratuvarda ağırlıkları (250 gr.) ve total boy (26.1 cm), çatal boy (23.8 cm) ile standart boyları (22,2cm) ölçüldü. Yaş tayini pullarla yapıldı. Kirlilik derecesinin tayini için materyal alımı esnasında balıkların temin edildiği bölgelerden alınan su örneklerinin fizikokimyasal analiz sonuçları Devlet Su İşleri (DSİ) ve ağır metal analizleri Proaktif Su A.Ş. den temin edildi. Ağır metal analizi için 50 ml su numunesi alınarak kjeldahl balonlarına konuldu, örneklerin içine 1 ml nitrik asit ilave edilerek minerilazisyon işlemine tabi tutuldu ve 25 ml ye deriştirildi. Analize hazır duruma getirilen su numunesi Atomik Absorbsiyon Spektrofotometresi (Perkin Emler Model 370) ile uygun standartları hazırlanarak analizi gerçekleştirildi. Analiz sonucu okunan değerler mg/l cinsinden hesaplandı. 28

29 4. ARAġTIRMA BULGULARI Materyal alımı esnasında üç gölden (Kovada Gölü, Eğirdir Gölü ve Karacaören II Baraj Gölü) alınan su örneklerinin analiz sonuçları Çizelge 4.1 ve ağır metal analiz sonuçları Çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.1: Alınan su numunelerine ait fizikokimyasal analiz sonuçları SĠMGE BĠRĠM PARAMETRELER KOVADA KARACAÖREN EĞĠRDĠR GÖLÜ II BARAJ GÖLÜ GÖLÜ T C Sıcaklık 18, ,4 ph /N /N 7,9 8,12 8 EC Mohm/cm Elektriksel İletkenlik ,4 424 TDS mg/l Toplam çözünen madde SS mg/l Askıdaki katılar 17,0 3 1 Turb NTU Bulanıklık 19,0 4 2 Col Pt-Co Renk Cl mg/l Klorür 10,6 8,86 9,6 NH3-N mg/l Amonyum Azotu 0,0 0,013 0,269 NO2-N mg/l Nitrit azotu 0,009 0,006 0,000 NO3-N mg/l Nitrat azotu 0,310 0,190 0,440 DO mg O2/l Çözünmüş oksijen 7,8 9,0 7,8 BOD5 mg/l Biyokimyasal 6,0 6,0 5,0 oksijen ihtiyacı TH mg/l Toplam Sertlik 175,0 186,5 222,5 o-po4 mg/l Orta-Fosfat 0,07 0,00 0,00 SO4 mg/l Sülfat 9,0 10,2 12,0 Na mg/l Sodyum 10 9,6 11,60 K mg/l Potasyum 3,80 1,6 4,0 Ca mg/l Kalsiyum 34,67 48,90 23,1 Mg mg/l Magnezyum 21,52 15,79 40,1 COD mg/l Kimyasal Oksijen 7,8 6,2 6,2 İhtiyacı TKN mg/l Toplam Kjeldahl 0,5 0,62 0,2 Azotu Top.P mg/l Toplam Fosfor 0,05 0,049 0,04 Top.N mg/l Toplam Azot 1,560 1,020 1,450 29

30 Fiziko-kimyasal analiz sonucunda üç göl arasında bazı parametrelerde belirgin farklılıkların olduğu belirlendi. Yapılan analizde askıdaki katılar, bulanıklık, klorür, nitrit azotu, orta fosfat, kimyasal oksijen ihtiyacı ve toplam azotun Kovada Gölü nde diğer göllere göre daha fazla olduğu tespit edildi. Eğirdir Gölü nde elektriksel iletkenlik, toplam çözünen madde, amonyum azotu, nitrat azotu, toplam sertlik, sülfat ve magnezyum miktarının diğer göllere oranla daha fazla bulunduğu saptandı. Karacaören II Baraj Gölü nde ise sıcaklık, ph, çözünmüş oksijen, kalsiyum ve toplam kjeldahl azot miktarı daha fazla olduğu gözlendi. Çizelge 4.2: Alınan su numunelerinde ağır metal analiz sonuçları (ppm) Örnek Cu Pb Zn Fe Al Mn Cr Cd Hg B Eğirdir 0,04 0,05 0,08 <0,01 0,03 <0,01 <0,01 <0,01 <0,01 <0,01 Gölü Karacaören 0,04 0,05 0,07 <0,01 <0,01 <0,01 <0,01 <0,01 <0,01 <0,01 II Gölü Kovada Gölü 0,05 0,09 0,28 1,71 0,30 0,01 0,01 <0,01 <0,01 <0,01 Cu, bakır; Pb, kurşun; Zn, kalay; Fe, demir; Al, alüminyum; Mn, manganez; Cr, krom; Hg, civa; B, bor. Ağır metal analiz sonuçlarına göre, kadmiyum, civa ve bor elementlerinin çalışılan üç gölde de bulunmadığı belirlendi. Demir, mangan ve kroma sadece Kovada Gölü nden alınan su örneğinde rastlandı. Çinko miktarının ise en çok Kovada Gölü nde bulunduğu tespit edildi. Üç gölden temin edilen balıklara ait solungaç mukus hücrelerinin primer ve sekonder lameller ile primer uçlardaki yoğunlukları Çizelge 4.3, bu hücrelerin reaksiyon şiddeti ise Çizelge 4.4 de verildi Eğirdir Gölü Uygulanan PAS metodu sonucunda primer ve sekonder lameller ile primer lamellerin uçlarındaki mukus hücrelerin sayısının orta yoğunlukta olduğu tespit edildi. Solungacın bütün bölgelerinde yerleşen mukus hücrelerindeki PAS (+) materyalin periferal olarak yerleşim gösterdiği belirlendi. Reaksiyon şiddetinin primer (Şekil

31 ince ok) ve sekonder lamellerdeki (Şekil 4.1 kalın ok) mukus hücrelerinde çok, primer lamellerin uçlarındakilerde ise (Şekil 4.2) az olduğu belirlendi. ġekil 4.1. Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerde PAS (+) mukus hücreleri. PAS. Bar: 50 µm. ġekil 4.2. Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). PAS. Bar: 50 µm. AB ph 2.5 uygulaması sonucunda AB (+) mukus hücre sayısının primer lamellerin uçlarında çok, sekonder ve primer lamellerde ise orta yoğunlukta olduğu belirlendi. Solungacın bütün bölgelerindeki mukus hücrelerinin bu boyama yöntemi ile güçlü reaksiyon gösterdiği belirlendi (Şekil 4.3 ve 4.4). ġekil 4.3. Primer lamelin uç kısmında mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5. Bar: 50 µm ġekil 4.4. Primer (kalın oklar) ve sekonder (ince ok) lamellerde yerleşim gösteren mukus hücreleri. AB ph 2.5. Bar: 50 µm. Asidik ve nötral musinlerin kıyaslanması için uygulanan AB ph 2.5/PAS boyama metodu sonucunda primer ve sekonder lamellerde az sayıda mukus hücresinin AB 31

32 ph 2.5 (+) mukosubstans içerdiği, çok sayıda hücrede ise asidik ve nötral mukosubstansın karışım halinde bulunduğu belirlendi (Şekil 4.5). Primer lamellerin uç kısımlarında ise az sayıda mukus hücresinin her iki mukosubstansı da içerdiği, çok sayıda hücrenin ise AB ph 2.5 (+) karakterde olduğu tespit edildi (Şekil 4.6). ġekil 4.5. Sekonder (ince ok) ve primer (kalın ok) lamellerde yerleşim gösteren mukus hücreleri. AB ph 2.5/PAS Bar: 50 µm. ġekil 4.6. Primer lamel ucunda nötral ve asidik mukosubstansı birlikte içeren (ince ok) ve AB (+) içeren hücre(kalın ok) AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm. Uygulanan AB ph 1.0 metodu sonucunda solungaç mukus hücrelerinde reaksiyon gözlenmedi. AB ph 0.5 uygulamasında ise primer lamel uçlarında ve primer lamellerde mukus hücre sayısının çok, sekonder lamellerde ise daha az sayıda olduğu belirlendi. Solungaçların bütün bölgelerindeki mukus hücrelerin güçlü reaksiyon gösterdiği tespit edildi (Şekil 4.7 ve 4.8). ġekil Primer lamel ucunda yerleşim ġekil 4.8. Primer lamellerde yoğun şekilde (oklar) gösteren mukus hücreleri (oklar). AB ph 0.5 yerleşim gösteren mukus hücreleri. AB ph 0.5..Bar: 50 µm. Bar: 50 µm. 32

33 Uygulanan AF boyama metodu sonucunda orta şiddette reaksiyon (Şekil 4.9 ve 4.10) gösteren mukus hücrelerin bütün bölgelerde sayısal olarak orta yoğunlukta olduğu tespit edildi. ġekil Primer (kalın ok) ve sekonder (ince ok) lamellerde mukus hücreleri. AF. Bar: 50 µm. ġekil Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). AF. Bar: 50 µm. AF/AB ph 2.5 uygulaması sonucunda solungacın bütün bölgelerinde yerleşim gösteren mukus hücrelerinin çoğunluğunda AB ph 2.5 (+) özellik gözlenirken, bazı hücrelerde de AB ph 2.5 (+) baskınlığı saptandı (Şekil 4.11 ve 4.12). ġekil Primer (ince ok) ve sekonder ġekil Primer lamel ucunda mukus (kalın ok) lamellerinde mukus hücreleri. hücreler (oklar). AF/AB ph 2.5. AF/AB ph 2.5.Bar: 50 µm. Bar: 50 µm. Uygulanan KOH/PAS metodu sonucunda solungacın bütün bölgelerinde bulunan mukus hücrelerinin orta şiddette reaksiyon gösterdikleri (Şekil 4.13 ve 4.14) ve sayısal olarak orta yoğunlukta bulundukları belirlendi. 33

34 ġekil Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). KOH/PAS. Bar: 50 µm. ġekil Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamelde mukus hücreleri. KOH/PAS. Bar: 50µm. Metilasyon/AB ph 2.5 uygulamasında solungaçta bulunan mukus hücrelerin primer ve sekonder lamellerde yoğun, primer lamel uçlarında ise az sayıda olduğu belirlendi. Reaksiyon şiddetinin ise solungacın primer lamellerinde güçlü (Şekil 4.15), sekonder lamellerinde orta (Şekil 4.16) ve primer lamellerin uç kısımlarındaki hücrelerde ise az olduğu (Şekil 4.17) tespit edildi. ġekil Primer lamellerde ġekil Sekonder lamelde ġekil Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). (ok) mukus hücreleri. mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm. Metilasyon/AB. Bar: 50 µm. Metilasyon/AB. Bar: 50 µm. Metilasyon/KOH/AB ph 2.5 boyama yöntemi sonucunda solungaçtaki mukus hücrelerinin primer lamelde çok, primer lamel ucunda orta ve sekonder lamelde az yoğunlukta olduğu belirlendi. Reaksiyon şiddetinin ise solungacın bütün bölgelerinde 34

35 bulunan mukus hücrelerinde orta şiddette (Şekil 4.18, 4.19 ve 4.20) olduğu tespit edildi. ġekil Primer lamelde ġekil Primer lamel ġekil Sekonder lamelde mukus hücreleri (oklar). ucunda mukus hücreleri (oklar). yerleşen mukus hücresi (ok). Metilasyon/KOH /AB. Metilasyon/KOH/AB. Metilasyon/KOH/AB. Bar: 50 µm Bar: 50 µm Bar: 50 µm Kovada Gölü Bazı primer lamellerin dip ve orta kısımlarında sekonder lamellerin bulunmadığı belirlendi (Şekil 4.21). Ayrıca yine bazı primer (Şekil 4.22) ve sekonder (Şekil 4.23) lamellerin uç kısımlarındaki kan damarlarında genişlemeler saptandı. ġekil Solungaçların primer lamellerinin orta ve dip bölgelerinde sekonder bulundurmayan kısımları (oklar). HE. Bar: 50 µm. 35

36 ġekil Primer lamellerin uçlarında genişlemiş kan damarları (oklar). HE. Bar: 50 µm. ġekil Sekonder lamellerin uçlarında genişlemiş kan damarları (oklar). HE. Bar: 50 µm. Yapılan bütün histokimyasal boyama yöntemleri sonucunda primer lamellerin sekonder lameller bulundurmayan bölgelerinde mukus hücre sayısının az, reaksiyon şiddetinin ise orta yoğunlukta olduğu belirlendi. Uygulanan PAS metodu sonucunda primer lamellerin uç bölgelerinde ve sekonder lamellerde yerleşim gösteren PAS (+) mukus hücre sayısının az, primer lamellerde bu hücrelerin orta yoğunlukta bulunduğu tespit edildi. PAS (+) reaksiyon şiddetinin primer ve sekonder lamellerdeki mukus hücrelerinde güçlü (Şekil 4.24), primer lamel uçlarındaki mukus hücrelerinde ise orta yoğunlukta (Şekil 4.25) olduğu belirlendi. ġekil Sekonder (ince ok) ve primer (kalın ok) lamellerde mukus hücreleri. PAS. Bar: 50 µm. ġekil Primer lamelin ucunda mukus hücresi (ok). PAS metodu. Bar: 50 µm. 36

37 AB ph 2.5 uygulaması sonucunda AB ph 2.5 (+) mukus hücrelerinin solungacın bütün bölgelerinde çok sayıda ve reaksiyon şiddetinin de bu hücrelerde çok güçlü olduğu saptandı (Şekil 4.26 ve 4.27). ġekil Primer lamel uçta AB ph 2.5 (+) ġekil Sekonder (ince ok) ve primer mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5. (kalın ok) lamelerde AB ph 2.5 (+) Bar: 50 µm. mukus hücreleri. AB ph 2.5. Bar: 50 µm. Asidik ve nötral musinlerin kıyaslanması için uygulanan AB ph 2.5/PAS boyama metodu sonucunda çok sayıda mukus hücresinin AB ph 2.5 (+) baskın karakterde olduğu, az sayıda hücrede ise asidik ve nötral mukosubstansın karışım halinde bulunduğu belirlendi (Şekil 4.28 ve 4.29). ġekil Primer lamellerde AB (+) baskın ġekil Primer lamel ucunda nötral ve asidik mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5/PAS. glikokonjugat içeren (ince oklar) ve AB ph 2.5 (+) Bar: 50 µm. baskın (kalın ok) mukus hücreleri. AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm. 37

38 Uygulanan AB ph 1.0 metodu sonucunda solungaç mukus hücrelerinde reaksiyon gözlenmedi. AB ph 0.5 uygulamasında ise primer lamellerde ve primer lamel uçlarında mukus hücre sayısının çok, sekonder lamellerde orta sayıda olduğu belirlendi. Reaksiyon şiddetinin primer lamellerin uç bölgelerinde güçlü (Şekil 4.30), primer ve sekonder lamellerde (Şekil 4.31) ise orta şiddette olduğu belirlendi. ġekil Primer lamel ucunda AB ph 0.5 (+) hücreleri (ok). AB ph 0.5. Bar: 50 µm. ġekil Primer (kalın ok) ve sekonder (ince ok) lamellerde AB ph 0.5 (+) mukus hücreleri. AB ph 0.5.Bar: 50 µm. Uygulanan AF boyama metodu sonucunda mukus hücrelerinin primer lamellerin uçlarında ve primer lamellerde orta, sekonder lamellerde ise az sayıda olduğu belirlendi. Solungacın bütün bölgelerinde yerleşim gösteren mukus hücrelerindeki reaksiyonun güçlü olduğu tespit edildi (Şekil 4.32 ve 4.33). ġekil Primer (ince oklar) ve sekonder (kalın ok) lamellerde mukus hücreleri. AF. Bar: 50 µm. ġekil Primer lamel ucunda mukus hücreleri (oklar). AF. Bar: 50 µm. 38

39 AF/AB ph 2.5 uygulaması sonucunda solungacın bütün bölgelerinde yerleşim gösteren mukus hücrelerinin çoğunluğunda AB ph 2.5 (+) baskınlığı, az sayıda hücrede de AB ph 2.5 (+) özellik gözlendi (Şekil 4.34 ve 4.35). ġekil Primer (ince ok) ve sekonder ġekil Primer lamel ucunda AB ph (kalın ok) lamellerde AB ph 2.5 (+) baskın 2.5 (+) mukus hücresi (ok). AF/AB ph 2.5. mukus hücreleri. AF/AB ph 2.5. Bar: 50 µm. Bar: 50 µm. Uygulanan KOH/PAS metodu sonucunda solungacın bütün bölgelerinde bu reaksiyonu gösteren mukus hücrelerin az sayıda oldukları belirlendi. Reaksiyon şiddetinin primer ve sekonder lamellerdeki mukus hücresinde çok (Şekil 4.36), primer lamellerin uçlarındaki hücrelerde (Şekil 4.37) ise orta şiddette olduğu saptandı. ġekil Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerde siyalik asitli glikokonjugatlı hücreler. KOH/PAS. Bar: 50 µm. ġekil Primer lamel ucunda siyalik asit içeren mukus hücreleri (ok). KOH/PAS. Bar: 50 µm. 39

40 Metilasyon/AB ph 2.5 uygulamasında solungaçta bulunan mukus hücrelerin primer ve sekonder lamellerde orta, primer lamellerin uçlarında ise az sayıda olduğu belirlendi. Reaksiyon şiddetinin ise solungacın bütün bölgelerindeki hücrelerde güçlü olduğu tespit edildi (Şekil 4.38 ve 4.39). ġekil Primer (kalın ok) ve sekonder (ince ok) lamellerde sülfatlı mukus hücreleri. Metilasyon/AB.Bar: 50 µm. ġekil Primer lamel ucunda sülfatlı mukus hücresi (ok). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm. Metilasyon/KOH/AB ph 2.5 boyama yöntemi sonucunda solungaçların primer lamellerinde az, primer lamel uçlarında ve sekonder lamellerinde orta yoğunlukta olduğu belirlendi. Reaksiyon şiddetinin ise solungacın bütün bölgelerinde bulunan mukus hücrelerinde güçlü olduğu tespit edildi (Şekil 4.40 ve 4.41). ġekil Primer (kalın ok) ve sekonder (ince ok) lamellerde karboksili mukus hücreleri. Metilasyon/KOH/AB. Bar:50 µm. ġekil Primer lamel ucunda karboksili mukus hücre (ok). Metilasyon/KOH/AB. Bar:50µm. 40

41 4.3. Karacaören II Baraj Gölü Bu gölden temin edilen balıkların solungaçlarında da primer ve sekonder lamellerin uçlarında çok sayıda genişlemiş kan damarına rastlandı. Ayrıca bu göldeki balıkların solungaçlarının primer lamel uçlarında tat tomurcukları tespit edildi (Şekil 4.42). ġekil Primer lamel ucunda tat tomurcuğu (ok). HE. Bar: 50 µm. Uygulanan PAS metodu sonucunda primer lamellerin uçlarında yerleşim gösteren mukus hücre sayısının orta yoğunlukta olduğu ve güçlü reaksiyon gösterdikleri belirlendi (Şekil 4.43). Primer lamellerin orta (Şekil 4.44) ve dip (Şekil 4.45) bölgelerinde yoğun olarak bulunan mukus hücrelerinin bu uygulamaya karşı güçlü reaksiyon gösterdikleri belirlendi. Sekonder lamellerde ise bu boyama yöntemine karşı reaksiyon gözlenmedi. 41

42 ġekil Primer uçta PAS (+) ġekil Primer lamelin orta ġekil Primer lamelin mukus hücreleri (oklar). PAS. kısmında bulunan PAS (+) (oklar) dip bölgesinde bulunan Bar: 50 µm. mukus hücreleri. PAS.Bar: 50 µm. mukus hücreleri (oklar). PAS. Bar: 50 µm. AB ph 2.5 uygulaması sonucunda AB ph 2.5 (+) mukus hücrelerin primer lamellerin uçlarında çok, sekonder lamellerde ise az sayıda olduğu belirlendi. Solungacın bütün bölgelerinde yerleşim gösteren mukus hücrelerinin bu boyama yöntemine karşı güçlü reaksiyon gösterdikleri saptandı (Şekil 4.46, 4.47, 4.48, 4.49). ġekil Primer uçlarda yerleşim gösteren mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5.Bar: 50 µm. ġekil Sekonder lamellerde bulunan mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5. Bar: 50 µm. 42

43 ġekil Primer lamelin orta bölgede AB ph 2.5 (+) hücreler. AB ph 2.5. Bar: 50 µm. ġekil Primer lamelin dip bölgede bulunan mukus hücreleri (oklar). AB ph 2.5. Bar: 50 µm. AB ph 2.5/PAS boyama metodu sonucunda solungacın primer lamelleri boyunca çok sayıda mukus hücresinin hem asidik hem de nötral glikokonjugatları içerdiği, ayrıca primer lamel uçlarında az sayıda hücrede de AB ph 2.5 (+) glikokonjugat bulunduğu belirlendi (Şekil 4.50, 4.51, 4.52 ve 4.53). Sekonder lamellerde ise AB ph 2.5 (+) baskın hücrelere rastlandı. ġekil Primer lamel ucunda nötral ve asidik glikokonjugatları birlikte içeren mukus hücresi (oklar). AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm. ġekil Sekonder lamellerde bulunan mukus hücresi (ok). AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm. ġekil Primer lamelin dip kısmında bulunan AB(+) (ince ok) ve eşbaskın (kalın ok) mukus hücreleri. AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm. ġekil Primer lamelin orta kısmında bulunan AB (+) (kalın ok) ve eşbaskın halindeki mukus (ince ok) hücresi. AB ph 2.5/PAS. Bar: 50 µm. 43

44 Uygulanan AB ph 1.0 metodu sonucunda solungacın primer lamel uçlarında yerleşim gösteren çok sayıda mukus hücresinin güçlü reaksiyon gösterdiği belirlendi (Şekil 4.54). Sekonder lamellerde ise (Şekil 4.55) az sayıda bulunan bu hücrelerin güçlü reaksiyon gösterdiği tespit edildi. Primer lamellerin orta ve dip bölgelerinde yoğun olarak bulunan mukus hücrelerin bu yönteme karşı güçlü reaksiyon gösterdiği belirlendi (Şekil 4.56 ve 4.57). ġekil Primer lamellerin uçlarında mukus hücreleri (oklar). AB ph 1.0. Bar: 50 µm. ġekil Sekonder lamellerde bulunan mukus hücresi (ok). AB ph 1.0. Bar: 50 µm. ġekil 4.56.Primer lamelin dip bölgesinde mukus hücresi (ok). AB ph 1.0. Bar: 50 µm. ġekil Primer lamelin orta bölgesinde mukus hücreleri (oklar). AB ph 1.0. Bar: 50 µm. Uygulanan AB ph 0.5 metodu sonucunda primer lamellerin uç (Şekil 4.58) ve orta (Şekil 4.59) bölgelerindeki mukus hücrelerinde orta yoğunlukta, sekonder lamellerde (Şekil 4.60) ve primer lamellerin dip (Şekil 4.61) bölgelerindeki hücrelerde ise güçlü reaksiyon belirlendi. AB ph 0.5 (+) hücrelerin primer lamellerin tümünde çok, sekonder lamellerde ise az sayıda olduğu tespit edildi. 44

45 ġekil Primer lamelin uç bölgelerinde AB ph 0.5 (+) mukus hücreleri (oklar). AB ph 0.5. Bar: 50 µm.. ġekil Primer lamelin orta bölgesinde mukus hücreleri (oklar). AB ph 0.5. Bar: 50 µm. ġekil Primer (ince ok) ve sekonder (kalın ok) lamellerde mukus hücreleri. AB ph 0.5.Bar: 50 µm. ġekil Primer lamelin dip bölgesinde mukus hücreleri (oklar). AB ph 0.5. Bar: 50 µm. AF uygulaması sonucunda solungacın bütün bölgelerinde çok güçlü reaksiyon gösteren AF (+) hücreler belirlendi (Şekil 4.62, 4.63, 4.64). Primer lamel boyunca yoğun olan mukus hücrelerinin sekonder lamellerde oldukça az sayıda olduğu tespit edildi. ġekil Primer lamellerin ġekil Primer (ince ok) ve ġekil Primer lamellerin uçlarında mukus hücreleri sekonder (kalın ok) lamellerde orta bölgelerinde AF(+)hücreler (oklar). AF. Bar: 50 µm. mukus hücreleri. AF. Bar: 50 µm (oklar). AF. Bar: 50 µm. 45

46 Uygulanan AF/AB ph 2.5 metodu ile primer lameller boyunca ve sekonder lamellerde AF ve AB (+) glikokonjugatları içeren mukus hücrelerinin çok sayıda olduğu (Şekil 4.65, 4.66 ve 4.67), aynı zamanda sekonder lamellerde az sayıda hücrede ise sadece AF (+) glikokonjugat bulunduğu belirlendi. ġekil Primer lamelin ucunda ġekil Primer lamellerin ġekil Primer (ince ok) AF ve AB (+) glikokonjugatları eşit dip bölgesinde mukus ve sekonder (kalın ok) miktarda içeren mukus hücreleri hücreleri (oklar). AF/AB lamellerde mukus hücreleri. (oklar). AF/AB ph 2.5. Bar: 50 µm. ph 2.5. Bar: 50 µm AF/AB ph 2.5. Bar: 50 µm. Uygulanan KOH/PAS metodu sonucunda solungacın sadece primer uçlarında yerleşim gösteren çok sayıda mukus hücresinde güçlü reaksiyon belirlendi. Metilasyon/AB ph 2.5 uygulamasında solungaç primer lamellerinin uç (Şekil 4.68) ve orta bölgelerinde bulunan mukus hücrelerinde orta (Şekil 4.69), primer lamellerin dip kısımları (Şekil 4.70) ile sekonder lamellerdeki (Şekil 4.71) hücrelerin ise güçlü reaksiyon gösterdiği belirlendi. Bu hücrelerin primer lameller boyunca çok, sekonder lamellerde ise az sayıda oldukları tespit edildi. 46

47 ġekil Primer lamel ucunda ġekil Primer lamellerin orta bölgesinde Metilasyon/AB (+) mukus hücreleri mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. (oklar).metilasyon/ab. Bar: 50 µm. Bar: 50 µm. ġekil Primer lamellerin dip bölgesinde mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm. ġekil Sekonder lamelde mukus hücreleri (oklar). Metilasyon/AB. Bar: 50 µm. Metilasyon/KOH/AB ph 2.5 boyama yöntemi sonucunda solungaçların primer lamellerinde bu reaksiyonu gösteren mukus hücrelerinin çok sayıda olduğu ve reaksiyon şiddetinin ise güçlü olduğu tespit edildi (Şekil 4.72, 4.73 ve 4.74). Sekonder lamellerde ise bu hücrelere rastlanmadı. ġekil Primer lamel ucunda ġekil Primer lamelin orta ġekil Primer lamelin dip mukus hücreleri (oklar). bölgesinde mukus hücreleri bölgesinde mukus hücreleri Metilasyon/KOH/AB ph 2.5. (oklar). Metilasyon/KOH/AB (oklar). Metilasyon/KOH/AB Bar: 50 µm. ph 2.5. Bar: 50 µm. ph 2.5. Bar: 50 µm. 47

48 Çizelge 4.3. Eğirdir, Kovada ve Karacaören II Baraj Gölleri nde Sudak balığı solungaçların primer ve sekonder lamellerde ve primer uçlarda dağılım gösteren mukus hücrelerin yoğunluğu PAS, Periyodik asid-schiff; AB, Alcian blue; AF, Aldehit fuksin Mukus hücrelerinin yoğunluğunun gösterimi; +++ yoğun, ++ orta, + az, - yok; * baskın Eğirdir Gölü Kovada Gölü Karacaören II Baraj Gölü Boyama Metotları Primer lamel Sekonder lamel Primer uç Primer lamel Sekonder lamel Primer uç Primer dip Primer orta Sekonder PAS AB ph AB ph 2.5/PAS AB+ K+++ AB+ K+++ AB+++ K+ AB*+++ K+ AB*+++ K+ AB*+++ K+ lamel Primer uç K+++ K+++ AB+ AB*+ AB ph AB ph AF AF/AB ph 2.5 AB+++ AB*+ AB+++ AB*+ AB+++ AB*+ AB+ AB*+++ AB+ AB*+++ AB+ AB*+++ K+++ K+++ K+++ KOH/PAS Metilasyon/AB ph Metilasyon/KOH/AB ph AF+ K+++ K+++

49 Çizelge 4.4. Eğirdir, Kovada ve Karacaören II Baraj Gölleri nde Sudak balığı solungaçların primer ve sekonder lamellerde ve primer uçlarda dağılım gösteren mukus hücrelerin reaksiyon şiddeti PAS, Periyodik asid-schiff; AB, Alcian blue; AF, Aldehit fuksin Reaksiyon şiddetinin gösterimi;++++, çok güçlü; +++, güçlü; ++, orta; +, zayıf; -, negatif; * baskın Eğirdir Gölü Kovada Gölü Karacaören II Baraj Gölü Boyama Metotları Primer lamel Sekonder lamel Primer uç Primer lamel Sekonder lamel Primer uç Primer dip Primer orta Sekonder PAS AB ph AB ph 2.5/PAS AB, K AB, K AB, K AB*, K AB*, K AB*, K AB, K AB, K AB, K AB, K AB ph AB ph AF AF/AB ph 2.5 AB, AB* AB, AB* AB, AB* AB, AB* AB, AB* AB, AB* K K K, AF K KOH/PAS Metilasyon/AB ph Metilasyon/KOH/AB ph lamel Primer uç 49

50 5. TARTIġMA VE SONUÇ Balıklarda ağır metallerin toksik etkisi ve birikimi üzerine sıcaklık, ph ve suyun sertliği (kalsiyum, magnezyum) gibi birçok fiziko-kimyasal faktörün önemli etkisinin olduğu çeşitli araştırıcılar tarafından belirlenmiştir (Diamond et al., 1992; Yang and Chen, 1996; Hollis et al., 2000; Tkatcheva et al., 2003; Çoğun ve Kargın, 2004). Bu çalışmada Tablo 1 de verilen su sıcaklıklarının ve ph larının Kovada Gölü, Eğirdir Gölü ve Karacaören II Baraj Gölü nün Kıta İçi Su Kaynakları sınıflarına (http 1) ve EPA (1979) ya göre I. sınıf su kalitesinde olduğu saptandı. Ayrıca Tablo 1 de verilen sudaki nitrit azotunun Kıta İçi Su Kaynakları sınıfları kalite kriterlerine göre (http 1) Kovada ve Karacaören II Baraj Gölleri nin II. sınıf su kalitesine daha yakın olduğu belirlendi. Klee (1991) ye göre ise Kovada Gölü nün I-II sınıf su kalitesinde, Karacaören II Baraj Gölü nün I. sınıf su kalitesinde olduğu tespit edildi. Sudaki nitrat azotunun ve toplam fosforun Kıta İçi Su Kaynakları sınıfları kalite kriterlerine göre (http 1) her üç gölünde Tablo 1 de verilen verilere bakılarak II. sınıf su kalitesinde olduğu tespit edildi Sayılı Su Ürünleri Kanunu na göre çıkarılan Yönetmeliğin EK-5 sayılı alıcı ortama ait kabul edilebilir değerler listesinde (Anonim, 1995), Tablo 1 de verilen nitrat azotunun miktarının her üç gölde de alt seviyelerde olduğu belirlendi. EPA verilerine göre (EPA, 1979) Tablo 1 de verilen Eğirdir Gölü ndeki amonyak miktarının yüksek olduğu belirlendi. Kıta İçi Su Kaynakları sınıfları kalite kriterlerine (http 1) ve Klee (1991) ye göre ise bu gölün amonyak miktarına bakılarak II. sınıf su kalitesinde olduğu tespit edildi. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı (Anonim, 2002) nın verileri ile karşılaştırıldığında, üç gölde de bakır ve çinko miktarlarının yüksek, kurşun miktarının ise az olduğu belirlendi. Kovada Gölü nde krom ve manganezin Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı (Anonim, 2002) nın verileri ile karşılaştırıldığında düşük, demirin ise yüksek miktarda bulunduğu; krom, manganez ve demirin Eğirdir ve Karacaören II Baraj Gölü nde bulunmadığı tespit edildi. 50

51 Ağır metaller solungaçların sekonder lamellerinde yapısal bozuklara neden olmasının yanı sıra ağır metal etkisinde mukus salgısının artması nedeniyle gaz değişiminin de azalmasına neden olmaktadır. (Arumugam and Ravidranath, 1987, Tort et al., 1987, Cicik, 1995). 96 saat boyunca subletal konsantrasyonda kadmiyum, civa ve kurşuna maruz bırakılan Procambarus clarkii de solungaç filamentleri, ATPaz aktivitesi, oksijen alımı değerlendirilmiş ve kurşunun oksijen alımını azaltmasına rağmen subletal dozlardaki kadmiyum ve civanın oksijen alımını etkilemediği, tüm metallerin solungaç filamentlerini etkilediği halde özellikle kurşunun solungaç filamentlerine zarar vermediği bildirilmiştir (Torreblanca et al., 1989). Giari et al. (2008), Dicentrarchus labrax (L.) türünün civa metaline maruz bırakıldığı zaman primer ve sekonder lamellerde deformasyon oluştuğunu bildirmişlerdir. Gambusia holbrooki türünün solungaçlarında yapılan çalışmada (Jagoe et al., 1996) 75, 150 ve 300 nm Hg a maruz bırakıldıktan 7 ve 14 günde n sonra primer lamel epitelinin kalınlığında artış olduğu bildirilmiştir. Tao et al. (1999), Carasius auratus türünü kurşunun çeşitli konsantrasyonlarına maruz bırakarak solungaçların mukus tarafından kaplı olan yapışkan yüzeyinde kurşun partiküllerinin bulunduğunu bildirmişlerdir. Ağır metallerin solungaç üzerine çökmesi sonucu mukusun pıhtılaştığı ve buna bağlı olarak da oksijen alımının zorlaştığı bildirilmiştir (Mutluay ve Demirak, 1996). Sucul organizmalarda ağır metal toksisitesi suyun asiditesi ile doğrudan ilişkili olup, özellikle alüminyum için düşük ph ın metalin sedimentten ayrılarak ortamdaki kullanılabilirliğini ve balıklardaki toksisitesini artırdığı belirtilmiştir (Witeska and Jezierska, 2003). Playle and Wood (1991), Oncorhynchus mykiss türünün solungaçlarında yaptıkları çalışmada ph 4.1, 4.7 ve 5.1 asidik sulara alüminyum eklenmesiyle solungaçlarda alüminyum birikiminin ph 5.1 de en yüksek, ph 4.1 de ise en düşük değerde gerçekleştiğini bildirmişlerdir. Battaglini et al. (1993), Carassius auratus L. türünün solungaçlarını 96 saat sert sularda (520 mg/l CaCO 3 ) ve 10 ppm Cd 2+ maruz bırakarak sülfatlı musinlerin miktarında artış olduğu, sitokrom-oksidaz yoğunluğunda ise azalma meydana geldiğini bildirmişlerdir. Gargiulo et al., (1992) bir tatlı su balığı olan Poecilia reticulata Peters %100 deniz suyuna maruz kaldıktan sonra ilk 6. saatte davranışlarında ve solungaç epitelinin 51

52 histokimyasal değişiminde akut stres gözlendiğini bildirmişlerdir. Altıncı saate kadar solungaçta mukopolisakkaritlerin sentezinde azalma olduğu, yedinci günde de tamamen bittiği belirtmişlerdir. Peuranen et al. (2006), 4.75 ph da ve litrede 150 μg alüminyum içeren suya maruz bırakılan Coregonus lavaretus türünün solungaç lamel epitel kalınlığında artış olduğunu bildirmişlerdir. Vickers (1961), solungaç hücrelerinin tuz kapasitesinin, üzerinde yaşadıkları ortamın tuz oranı arttırıldığında kemikli balıklarda mukus hücre sayısını artırdığını bildirmiştir. Norrgren et al. (1991), Phoxinus phoxinus L. türünü ph 5 ve 7.6 sularda ve 150 pg Al -1 etkisinde bırakıldığında ph 5 te aynı zamanda ph 6 da da alüminyum eklendikten sonra balık ölümlerinin arttığı ve bu balığın solungaçlarında alüminyum konsantrasyonunun düşük ph ta arttığı bildirmişlerdir. Mc Cahon et al. (1987), salmonidlerde (Salmo salar L. ve Salmo trutta L.) düşük ph ta solungaç epitelinin mukus üretmesine karşın alüminyum için boyanmadığı belirtmişlerdir. Handy ve Eddy (1989), Salmo gairdneri türünü alüminyuma maruz bıraktıklarında solungaç mukus salgısında artış olduğunu bildirmişlerdir. Jagoe ve Haines (1997) ise Salmo salar türünde yaptıkları çalışmada yaşama ortamlarına 158 µg/l alüminyum eklendiğinde genel anlamda solungaç mukus hücrelerinin sayısının azaldığını bildirilmişlerdir. Bu çalışmada da Kovada Gölü nde tespit edilen 0,30 ppm alüminyum oranı belirlendiği ve solungaçlarda PAS, AB ph 2.5, AF, Metilasyon/AB ph 2.5 ve Metilasyon/KOH/AB ph 2.5 uygulamalarına karşı mukus salgısının güçlü reaksiyon verdiği ve bu yöntemlere karşı AB ph 2.5 (+) hücre sayısının fazla, diğer hücrelerin ise orta ve az yoğunlukta oldukları belirlendi. Smart (2006), Salmo gairdneri türünün uzun süre amonyuma maruz bırakıldığında solungaç yapısında histopatolojik değişmeler olduğunu ve oksijen alımının bozulduğunu belirtmişlerdir. Roberts ve Powell (2003), amoebik solungaç hastalığı olan Salmo salar L. türünün 3 saat tatlı suya maruz bırakıldığında solungaçlarda PAS/AB ph 2.5 uygulaması 52

53 sonucunda çok sayıda sadece nötral glikokonjugat içeren hücrelerin bulunduğunu belirtmişlerdir. Calabro et al. (2005), Coelorhynchus coelorhynchus türünün solungaçlarının primer ve sekonder lamellerinde PAS (+) hücreler bulunduğunu bildirmişlerdir. Dicentrarchus labrax (Diler ve Çınar, 2009a), Gara rufa (Diler ve Çınar, 2009b) ve Aphanius anatoliae sureyanus (Diler ve Çınar, 2010) türlerinin solungaçlarına uygulanan PAS metodu sonucunda primer lamellerdeki mukus hücrelerinin güçlü reaksiyon verdiğini, Arellano et al. (2004) ise Solea senegalensis türünün solungaçlarındaki bazı mukus hücrelerinin bu boyama yöntemine karşı zayıf reaksiyon gösterdiğini bildirmişlerdir. Çınar vd. (2008), Cyprinus carpio türünün solungaçlarında bu yönteme karşı primer lamellerdeki hücrelerin orta ve sekonder lamellerdekilerin ise daha zayıf reaksiyon gösterdiğini bildirmektedirler. Bu çalışmada ise Eğirdir ve Kovada Gölleri nden alınan balıklara ait solungaçların primer ve sekonder lamellerinde, Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarında ise sadece primer lamellerde PAS (+) hücrelerin güçlü reaksiyon gösterdiği belirlendi. Pleuronectes platessa L., Platichthys flesus L. ve Salmo gairdneri richardson (Fletcher et al., 1976), Cynoscion guatucupa (Diaz et al., 2005), Dicentrarchus labrax (Diler ve Çınar, 2009a) ve Micropogonias furnieri (Diaz et al., 2001) türlerinde yapılan çalışmalarda solungaçların primer ve sekonder lamellerindeki mukus hücrelerinin hem nötral hem de asidik glikokonjugatları eşit miktarda bulundurdukları bildirilmektedir. Arellano et al. (2004) Solea senegalensis türünün solungaçlarında çok sayıda mukus hücresinin karboksilatlı, az sayıda hücrenin de nötral ve asidik glikokonjugatları eşit miktarda içerdiğini belirtmişlerdir. Vigliano et al. (2006) Odontesthes bonariensis türünün solungaçlarındaki mukus hücrelerin sadece asidik glikokonjugat içerdiklerini bildirmişlerdir. Çınar vd. (2008), Cyprinus carpio türünün solungaçlarında asidik glikokonjugatların baskın olduğunu bildirmektedirler. Aphanius anatoliae sureyanus (Diler ve Çınar, 2010) türünün solungaçlarının primer lamellerindeki asidik glikokonjugat içeren mukus hücrelerinin nötral ve asidik glikokonjugatları eşit miktarda içeren hücrelere göre daha çok sayıda 53

54 olduklarını bildirmektedirler. Gara rufa (Diler ve Çınar, 2009b) türünün solungaç primer lamellerinin uç bölgelerinde bulunan hücrelerin çoğunda nötral glikokonjugatların bulunduğu bildirilmektedir. Az sayıdaki mukus hücresinde ise asidik ve nötral glikokonjugatların karışım halinde bulunup asidik glikokonjugatların baskın olduğu, bazı hücrelerin ise asidik glikokonjugat içerdiği belirtilmiştir. Primer lamellerin sekonder lameller arasında bulunan mukus hücrelerinin çoğunun asidik glikokonjugatları içerdiği, diğer hücrelerin bir kısmında asidik ve nötral glikokonjugatların eşit miktarda bulunduğu ve asidik glikokonjugatların baskın olduğunu bildirmişlerdir. Bu çalışmada da AB ph 2.5/PAS uygulaması sonucunda her üç gölden temin edilen balıklara ait solungaçların primer ve sekonder lamellerindeki bazı hücrelerin asidik ve nötral glikokonjugatları eşit miktarda içerdiği ve aynı zamanda sadece asidik glikokonjugatları içeren hücrelerin de bulunduğu belirlendi. Diaz et al. (2005) Cynoscion guatucupa solungaçlarında KOH/PAS uygulaması sonucunda primer ve sekonder lamellerdeki mukus hücrelerin orta şiddette reaksiyon gösterdiğini bildirmişlerdir. Çınar vd. (2008), Cyprinus carpio türünün solungaçlarında bu boyama yöntemine karşı primer lamellerdeki hücrelerin orta şiddette, sekonder lamellerdekilerin ise zayıf reaksiyon gösterdiği belirtmişlerdir. Aphanius anatoliae sureyanus (Diler ve Çınar, 2010) türünün solungaçlarında bu yöntem ile primer lamellerdeki mukus hücrelerinde orta şiddette reaksiyon gözlendiği bildirilmektedir. Garra rufa (Diler ve Çınar, 2009b) türünün solungaç primer ve sekonder lamellerinde bulunan mukus hücrelerinin bu yönteme karşı güçlü reaksiyon verdiklerini bildirmişlerdir. Bu çalışmada da Eğirdir Gölü nden temin edilen balıklara ait solungaçların bütün bölgelerindeki mukus hücrelerinde orta şiddette reaksiyon gözlenmesine rağmen, Kovada Gölü nden alınan balıkların solungaçlarındaki primer ve sekonder lamellerdeki mukus hücrelerin ve Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balıklara ait solungaçlarda sadece primer lamel uçlarındaki mukus hücrelerin güçlü reaksiyon gösterdiği belirlendi. Diaz et al. (2005), Cynoscion guatucupa türünün solungaçlarında AB ph 1.0 ve 0.5 uygulamaları sonucunda solungaç mukus hücrelerin orta şiddette reaksiyon 54

55 gösterdiğini tespit etmişlerdir. Arellano et al. (2004), Solea senegalensis türünün solungaçlarındaki bazı mukus hücrelerin AB ph 0.5, 1.0 ve 2.5 boyama yöntemine karşı güçlü reaksiyon gösterdiğini bildirmişlerdir. Çınar vd. (2008), Cyprinus carpio türünün solungaçlarında AB ph 0.5, 1.0 ve 2.5 uygulamalarına karşı primer lamellerin orta, sekonder lamellerin zayıf şiddette reaksiyon gösterdiği belirtilmiştir. Aphanius anatoliae sureyanus (Diler ve Çınar, 2010) türünde yapılan çalışmada solungaçların primer lamellerindeki mukus hücrelerin AB ph 0.5 ve 1.0 uygulaması sonucunda reaksiyon göstermediği, buna karşın AB ph 2.5 ile boyandığında güçlü reaksiyon gösterdiği bildirilmektedir. Diler ve Çınar (2009a), Dicentrarchus labrax türlerinin solungaçlarında AB ph 1.0 (+) hücrelerin bulunmadığını belirtmişlerdir. Çınar vd. (2009), Pseudophoxinus antalyae türünde solungacın bütün bölgelerinde mukus hücrelerinin AB ph 2.5 uygulamasına karşı güçlü reaksiyon gösterdiğini belirtmişlerdir. Gara rufa (Diler ve Çınar, 2009b) türünün solungaçlarının sekonder lamellerinde bulunan hücrelerde AB ph 0.5, 1.0 ve 2.5 yöntemlerine karşı reaksiyon göstermediğini, primer lamellerde bulunan mukus hücrelerinin AB ph 0.5 ve 1.0 yöntemlerine karşı zayıf, AB ph 2.5 yöntemine karşı ise güçlü reaksiyon verdiklerini bildirmişlerdir. Bu çalışmada Karacaören II Baraj Gölü ve Eğirdir Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarının bütün bölgelerinde asidik glikokonjugatların güçlü, Kovada Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarında ise çok daha güçlü reaksiyon gösterdiği tespit edildi. Çınar vd. (2009), Pseudophoxinus antalyae türünde solungacın bütün bölgelerinde mukus hücrelerin AB ph 0.5 ve 1.0 uygulamalarında zayıf reaksiyon verdiğini bildirmişlerdir. Bu çalışmada ise Eğirdir ve Kovada Gölleri nden temin edilen balıkların solungaçlarında mukus hücrelerin AB ph 1.0 e karşı reaksiyon vermedikleri, Karacaören II Baraj Gölü nden alınan balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinin ise bu uygulamaya karşı güçlü reaksiyon gösterdikleri belirlendi. AB ph 0.5 uygulamasında da Eğirdir Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerin bütün bölgelerde güçlü, Kovada Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerin primer ve sekonder lamellerde orta, primer lamel uçlarında güçlü reaksiyon verdiği tespit edildi. Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerin bu yönteme karşı primer lamellerin dip 55

56 kısımlarında ve sekonder lamellerde güçlü, primer lamellerin orta ve uç kısımlarında orta şiddette reaksiyon gösterdikleri belirlendi. Diler ve Çınar (2009a), Dicentrarchus labrax türlerinin solungaçlarındaki primer lamellerde bulunan mukus hücrelerinde sülfatlı asidik glikokonjugatların varlığını belirtmişlerdir. Çınar vd. (2008), Cyprinus carpio türünün solungaçlarında sülfatlı asidik glikokonjugatları içeren mukus hücrelerin primer lamellerde orta, sekonder lamellerde zayıf şiddette reaksiyon gösterdiği bildirmektedirler. Aphanius anatoliae sureyanus (Diler ve Çınar, 2010) türünde aynı yönteme karşı solungacın primer lamellerindeki mukus hücrelerinin zayıf reaksiyon verdiğini belirtmektedirler. Gara rufa (Diler ve Çınar, 2009b) türünün solungaçlarındaki primer lamellerin uç bölgelerinde bulunan çoğu hücrenin zayıf, sekonder lameller arasında kalan az sayıdaki hücrenin ise orta şiddette reaksiyon verdiğini bildirmişlerdir. Bu çalışmada Eğirdir Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarının bütün bölgelerinde mukus hücrelerindeki sülfatlı asidik glikokonjugatların orta, Kovada Gölü nden temin edilen balık solungaçlarının bütün bölgelerinde mukus hücrelerinde güçlü ve Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balık solungaçlarının bütün bölgelerinde mukus hücrelerinde çok güçlü reaksiyon gösterdikleri saptandı. Diaz et al. (2004), tarafından Odontesthes bonariensis türünün solungaçlarında yapılan çalışmada mukus hücrelerinde sülfatlı glikokonjugatların baskın olduğu bildirilmiştir. Gara rufa (Diler ve Çınar, 2009b) türünün solungaçlarındaki primer lamellerde bulunan çok sayıda mukus hücresinin asidik glikokonjugatlara baskın olduğu, az sayıda hücrenin ise sadece asidik glikokonjugat içerdiği bildirilmiştir. Dicentrarchus labrax (Diler ve Çınar, 2009a) türünde AF/AB ph 2.5 kombine boyama metodu sonucunda solungaç mukus hücrelerinde AB ph 2.5 (+) glikokonjugatların baskın olduğu, Pseudophoxinus antalyae (Çınar vd., 2009) türünün solungaçlarında ise mukus hücrelerin sadece AB ph 2.5 (+) reaksiyon gösterdiği bildirilmiştir. Odontesthes bonariensis (Vigliano et al., 2006) ve Cyprinus carpio (Çınar vd., 2008) türlerinin solungaçlarında ise bu boyama yöntemine karşı hücrelerin sadece AF (+) reaksiyon verdiği belirtilmiştir. Aphanius anatoliae sureyanus (Diler ve Çınar, 2010) türünde aynı boyama yöntemi ile solungaçların 56

57 primer lamellerindeki mukus hücrelerin sülfatlı ve asidik glikokonjugatları eşit miktarda içerdiği, aynı zamanda bazı hücrelerde de AB ph 2.5 (+) glikokonjugatın baskın olduğu belirtilmektedir. Bu çalışmada ise Eğirdir ve Kovada Gölleri ne ait balıkların solungaçlarının bütün bölgelerindeki mukus hücrelerinde asidik glikokonjugatların baskın, Karacaören II Baraj Gölü nden alınan balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinde ise hem asidik hemde sülfatlı glikokonjugatların eşit miktarda bulunduğu belirlendi. Çınar vd. (2009), Pseudophoxinus antalyae türünde solungacın bütün bölgelerinde Metilasyon/AB ph 2.5 uygulaması sonucunda mukus hücrelerin zayıf reaksiyon verdiklerini belirtmişlerdir. Bu çalışmada Kovada Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinin bu boyama metoduna karşı güçlü reaksiyon gösterdiği tespit edildi. Eğirdir Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinin aynı yönteme karşı primer lamellerde güçlü, sekonder lamellerde orta ve primer lamel uçlarında zayıf şiddette reaksiyon verdiği belirlendi. Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinin ise primer lamellerin dip kısımlarında ve sekonder lamellerde güçlü, primer lamellerin orta ve uç bölgelerinde ise orta şiddette reaksiyon verdiği tespit edildi. Aynı araştırıcılar (Çınar vd., 2009) Metilasyon/KOH/AB ph 2.5 uygulamasında solungacın bütün bölgelerinde mukus hücrelerin zayıf reaksiyon verdiğini bildirmişlerdir. Bu çalışmada ise Kovada Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinin bu boyama metoduna karşı güçlü; Eğirdir Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinin bütün bölgelerde orta şiddette reaksiyon verdiği belirlendi. Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balıkların solungaçlarındaki mukus hücrelerinde ise bu yönteme karşı primer lamellerde güçlü reaksiyon belirlenirken, sekonder lamellerde reaksiyon bulunmadığı tespit edildi. Sonuç olarak Eğirdir Gölü nden temin edilen balıkların solungaç mukus hücrelerinin histokimyasal yapısının daha çok asidik ve nötral karakterde olduğu belirlendi. Kovada Gölü nden alınan balıkların solungaç mukus hücrelerinde nötral, asidik, sülfatlı asidik, siyalik asitli, sülfatlı ve karboksilli glikokonjugatların güçlü reaksiyon 57

58 gösterdikleri, Karacaören II Baraj Gölü nden temin edilen balıkların solungaç mukus hücrelerinde ise bu glikokonjugatları içeren hücrelerin primer lamellerde sayısal ve reaksiyon şiddeti olarak daha yoğun oldukları tespit edildi. 58

59 6. KAYNAKLAR Allen, A., Structure and function of gastrointestinal mucus. In: Johnson, L., editor. Physiology of the Gastroenterology tract, 1st edn. Raven Pres, pp. New Yrok, NY. Anonim, Su ürünleri ve su ürünleri sanayi, yedinci beş yıllık kalkınma planı özel ihtisas komisyonu raporu, Ankara. Anonim, Su ürünleri kanunu ve su ürünleri yönetmeliği. Tarım ve Köy İleri Bakanlığı, 63-78, Ankara. Alagöz, S Seyhan baraj gölü (Adana) balık faunasının belirlenmesi. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 82s, Adana. Arellano, J.M., Storch, V., Sarasquete, C., Ultrastructural and histochemical study on gills and skin of the Senegal sole, Solea senegalensis. Journal of Applied Ichthyology, 20: Arumugam, M., Ravıdranath, M.H., Copper Toxicity in the Crab Scylla serrata. Copper Levels in Tissues and Regulation after Exposure to a Copper- Rich Medium. Bulletin of Environmental Contamination and Toxicology, 39, Baldısserotto, B., Kamunde, C., Matsuo, A., Wood, C.M., 2004.A arotective effect of dietary calcium against acute waterborne cadmiumuptake in rainbow trout. Aquatic Toxicology, 67, Bancroft, J.D., Gamble, M Theory and practice of histological techniques. Churchill livingstone. 6. baskı, 725. Bancroft, J.D., Steven, A., Turner, D.R., Theory and Practice of Histological Techniques. 129s Churchill Livingstone. New York, London, Edinburg, Madrid, Melbourne, San Francisco, Tokyo. Bansil, R., Turner, B.R., Mucin structure, aggregation, physiological functions and biomedical applications. Current Opinion in Colloid and Interface Science., 11, Baran, İ., Timur, M., İchthyologie. Balık bilimi. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi yayınları, 392, Ankara. Battaglini, P., Andreozzi, G., Antonucci, R., Arcamone, N., De Girolamo, P., Ferrara, L., Gargiulo, G The effects of cadmium on the gills of the goldfish Carassius auratus L.: Metal uptake and histochemical changes. Comparative Biochemistry and Physiology Part C: Comparative Pharmacology, 104 (2),

60 Boat, T.F., Cheng, P.W., Biochemistry of airway mucus secretions. Fed. Proc., 39 (13), Bordas, M.A., Balebona, M.C., Chabrillon, M., Rodriquez-Maroto, J.M., Morinigo, M.A., Influence of temperature and salinity on the adhesion to mucous surfaces of gilt-head seabream (Sparus auratus L.) of pathogenic strains of Vibrio alginolyticus and Listonella anguillarum. Bulletin of the European Association of Fish Pathologists, 23, Bruno, D.W., Poppe, T.T A colour atlas of salmonid diseases. Academic Pres, 168, London. Burkhardt-Holm, P., Lectin histochemistry of rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) gill and skin. Histochemical Journal, 29, Calabro, C., Albanese, M.P., Lauriano, E.R., Martella, S., Licata, A., Morphological, histochemical and immunohistochemical study of the gill epithelium in the abyssal teleost fish Coelorhynchus coelorhynchus. Folia Histochemica et Cytobiologica, 43 (1), Canlı M., Natural Occurence of Metllothion Like Proteins in Hepatopancreas of Norway Lobster (Nephrops norvegicus) and Effect of Cadmium Copper and Zinc Exposures on Levels of The metals Bound on Metallothioneins, Turkish Journal of Zoology, 19, Carmona R, Garcia-Gallego, M., Sanz, A., Domezain, A., Ostos-Garrido, M.V., Chloride cells and pavement cells in the gill epithelia of Acipenser naccarii: ultrastructural modifications in seawater-acclimated specimens. Journal of Fish Biology, 64, Charles, H.J., Terry, A.H., Changes in gill morphology of Atlantic salmon (Salmo salar) smolts due to addition of acid and aluminium to stream water. Environmental Pollution, 97, Cicik, B., Cyprinus carpio (L.) da Bakır, Çinko ve Bakır + Çinko Karışımında Solungaç, Karaciğer ve Kas Dokularındaki Metal Birikiminin Nicel Protein, Glikojen ve Kandaki Bazı Biyokimyasal Parametreler Üzerine Etkileri. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana. Cirik, S., Cirik, Ş Limnoloji. Ege üniversitesi su ürünleri fakültesi yayınları, No: 21, Ege üniversitesi basımevi, 248s. İzmir. Culling, C. F. A., Reid P. E., Dunn, W.L., A new histochemical method for the identification and visualization of both side chain acylated and non-acylated sialic acids. Journal of Histochemistry and Cytochemistry, 24,

61 Culling, C.F., Reid, P.E., The Histochemistry of Colonic Mucins. Journal of Histochemistry and Cytochemistry, 27, Çağıltay, F., İçsu balıkları yetiştiriciliği. Nobel yayınevi. 165s. Ankara. Çınar, K., Aksoy A., Emre, Y., Aşti, RN., 2009, The histology and histochemical aspects of gills of the flower fish, Pseudophoxinus antalyae. Veterinary Research Communications, 33, Çınar, K., Şenol, N., Özen, M.R., Histochemical characterization of glycoproteins in the gills of the carp (Cyprinus carpio). Ankara Üniviversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 55, Çınar, Ö., Çevre kirliliği ve kontrolü. Nobel yayın dağıtımı. 1. basım, 212s. Ankara. Çınar, Ö., Çevre kirliliği ve kontrolü. Nobel yayın dağıtım. 1. Basım, 212s. Ankara. Çoğun, H. Y., Kargın, F., Effects of ph on the mortality and accumulation of copper in tissues of Oreochromis niloticus.chemosphere. 55, Dekker, J., Rossen, J., Büller, H., Einerhand, A The MUC family: an obituary. Trends in Biochemical Sciences, 27 (3), Demir, N., Solungaçlar, Solunum ve İlgili Oluşumlar. İhtiyoloji (Karataş, M.). Nobel Yayın Dağıtım, 278s. Ankara. Denny, P., Hart, B, T., Lasheen, M, R., Subramanıan, V., Wong, M, H., Group Report: Lead, Lead, Mercury, Cadmium and Arsenic In The Environment. In: S.C.O.P.E. of the I.C.S.U. (Hutchınson, T, C., Meema, K, M., -eds.). Canada. De Smet, H., Blust, R., Stress Responses and Changes in Protein Metabolism in carp Cyprinus Caprio During Cadmium Exposure. Ecotoxicology and Environmental Safety, 48, Dezfuli BS, Giari L, Konecny R, Jaeger P, Monera M İmmunohistochemistry, ultrastructure and pathology of gills of Abramis brama from lake mondsee, austria, infected with ergasilus sieboldi. Dis. Aquat. Organ, 53 (3), Diamond, J. M., Wınchester, E. L., Mackler, D. G., Rasnake, W. J., Fanelli, J. K., Gruber, D., Toxicity of cobalt to freshwater indicator species as a function of water hardness. Aquatic toxicology, 22, Diaz, A.O., Garcia, A.M., Devincenti, C.V., Goldemberg, A.L Mucous cells in Micropogonias furnieri gills: Histochemistry and ultrastructure. Anatomia Histologia Embroyologia, 30,

62 Diaz, A. O., Garcia, A. M., Escalante, A. H., Goldemberg, A. L., Gycoconjugates in the gills of Odontesthes bonariensis (Teleostei, Atherinopsidae). Biocell, 28 (2), Diaz, A.O., Garcia, A.M., Devincenti, C.V., Goldemberg, A.L., Ultrastructure and histochemical study of glycoconjugates in the gills of the white crooker (micropogonias furnieri). Anatomia Histologia Embroyologia, 34, Diler, D., Çınar, K., 2009a. A histochemical study of glycoconjugates in the gills of the bass (Dicentrarchus labrax L. 1758). Gazi University Journal of Science, 22 (4), Diler, D., Çınar, K. 2009b. Kangal balıklarının (Gara rufa) solungaçlarındaki mukus hücrelerinin histokimyası üzerine çalışma. Erzincan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2 (1), Diler, D., Çınar, K Histochemical Characterization of Glycoconjugates in the Gills of the Aphanius sureyanus anatoliae sureyanus (Neu, 1937) (Osteichthyes: Cyprinodontidae). Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 1, 1 8. Dunel, E.B., Sebest, P., Chevalier, C., Simon, B., Bart, H.L., Morphological changes indiced by acclimation high pressure in the gill epithelium of the freshwater Yellow Eel. Journal of Fish Biology, 48, Dunel- Erb, S., Bailly, Y., Laurent, P Neuroepithelial cells in fish gill primary lamellae. Journal of Applied Physiology 53, Egemen, Ö Çevre ve su kirliliği. Ege üniversitesi su ürünleri fakültesi yayınları, No: 42, 232s. İzmir. Ekingen, G Balık anatomisi. Mersin Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınları, No: 1, 254s. Mersin. Engel, D.W., Sunda, W.G., Fowler, B.A Factors Affecting Trace Metal Uptake and Toxicity to Estuarine Organisms. I. Environmental Parameters. In Biological Monitoring of Marine Pollutants. Academic Pres. Environmental protection agency (EPA), A Review of the EPA Red Book, Quality Criteria for Water, American Fisheries Society Water Quality Section, Maryland. Evans, D.H., Piermarini, P.M., Potts, W.T.W Ionic transport in the fish epithelium. Journal of Experimental Zoology, 283, Farag, A.M., Boese, C.J., Woodward, D.F., Bergman, H.L Physiological changes and tissue metal accumulation in Rainbow Trout exposed to 62

63 foodborne and waterborne metals. Environmental toxicology and chemistry, 13(12), Fernandes, M.N., Morpho-functional adaptations of gills in tropical fish. In: Val A.L., Almeida-Val V.M.F., Randall, D.J. (eds) physiology and biochemistry of fishes of the Amazon. Manaus INPA, pp. Fernandes, M.N., Perna-Martins, S.A Epitehelial gill cells in the armored catfish Hypostomas cf. Plecostomus (Loricariidae). Revista Brasilleria de Biologia, 61: 1, Ferguson, H.W., Systemic pathology of fish. A text and atlas of comparative tissue responses in diseases of teleosts. Ames: Iowa state university pres. 263pp. Ferguson, H.W., Morrison, D., Ostland, V.E., Lumsden, J., Byme, P., Response of mucus- producing cell in gill disease of Rainbow trout (Oncorhyncus mykiss). Journal of Comparative Pathology, 106, Fletcher, T.C., Jones, R., Reid, L., Identification of glycoproteins in goblet cells of epidermis and gill of plaice (Pleuronectes platessa L.), flounder (Platichthys flesus (L.)) and rainbow trout (Salmo gairdneri richardson). Histochemical Journal, 8, Forrest, J.B., Lee, R.M.K.W., The Bronchial Wall: Integrated Form and Function. The Lung: Scientific Foundations. Raven Pres, p. New York, NY. Franklin, G.C., Surface ultrastructural changes in the gills of Sockeye salmon (Teleostei: Oncorhynhus nerka) during seawater transfer: comparison of successful seawater adoptation. Journal of Morphology, 206, Gagnon, C., Vaillancourt, G., Pazdernik, L., Influence of water hardness on accumulation and elimination of cadmium in two aquatic mosses under laboratory conditions. Archives of Environmental Contamination and Toxicology, 34 (1), Gardner, G. R., Yevıch, P. P., Histological and hematological responses of eustuarina teleost to cadmium. Journal of The Fisheries Research Board of Canada. 27, Geldiay, R., Balık, S., Türkiye tatlısu balıkları. Ege üniversitesi su ürünleri fakültesi yayınları no: 46. Ege üniversitesi basımevi, İzmir.532. Genten, F., Terwinghe, E., Danguy, A., Atlas of fish histology. Enfield, New Hampshire, USA, 215s. 63

64 Giari, L., Simoni, E., Manera, M., Dezfuli, B.S., Histo-cytological responses of Dicentrarchus labrax (L.) following mercury exposure. Ecotoxicology and Environmental Safety. 70, Gomari, G., Gomari s aldehyde fuchsin stain. In: Cellular Pathology Tecnique (C.F.A. Culling, R.T. Allison and W.T. Barr, eds), Butterworths, London, 238. Goniakowska-Witalinska, L., Zaccone, G., Fasulo, S., Mauceri, A., Licata, A., Youson, J., Neuroendocrine cells in the gills of the bowfin Amia cavla. An ultrastructural and immunocytochemical study. Folia Histochemica Et Cytobiologica, 33 (3), Güven, K., Özbay, C., Ünlü, E., Satar, A., Acute Lethal Toxicity and Accumulation of Copper in Gammarus pulex (L.) (Amphipoda), Turkish Journal of Biology, 23, Habib, N.A., Smadja, C., Dawson, P., Wood, C.B., Histochemical changes of the intestinal mucus in benign and malignant lesions of the colon and rectum. Gastroenterology and Clinical Biology, 9, Handy, R.D., Eddy, F.B., Surface absorption of aluminium by gill tissue and body mucus of rainbow trout, Salmo gairdneri, at the onset of episodic exposure. Journal of Fish Biology, 34, Hilary, M., Lease-Hansen-James, A., Bergman-Harold, L., Meyer-Joseph, S., Structural changes in gills of Lost River suckers exposed to elevated ph and ammonia concentrations. Comparative Biochemistry and Physiology Part C: Toxicology and Pharmacology, 134, Hodson, P.V., The effects of metal metabolism on uptake, disposition and toxicity in Fish. Aquatic Toxicology, 11, Holland, J.W., Rowley, A.F., Studies on the eosinophilic granule cells in the gills of the rainbow trout, Oncorhynchys mykiss. Comparative Biochemistry and Physiology: 120C, Hollis, L., Mcgeer, J. C., Mcdonald, D. G., Wood, C. M., Effects of long term subletal Cd exposure in Rainbow Trout during soft water exposure: Implications for Biotic Ligand Modelling. Aquatic Toxicology, 51, Hughes, G.M., General anatomy of the gills. In: W.S. Hoar ve D.J. Randall (eds). Fish Physiology, 10A, Academic Pres, Orlando. Hughes, G.M., Morgan, M., The structure of fish gills in relation to their respiratory function. Biological Reviews, 48 (3),

65 Http1: Kıta İçi Su Kaynakları sınıfları kalite kriterleri okbok.jpg Jagoe, C. H., Faivre, A., Newman, M.C., Morphological and morphometric changes in the gills of mosquitofish (Gambusia holbrooki) after exposure to mercury (II). Aquatic Toxicology, 34 (2), Jagoe, C.H., Haines, T.A., Changes in gill morphology of atlantic salmon (Salmo salar) smolts due to addition of acid and aluminum to stream water. Environmental pollution, 97 (1 2), Jarial, M.S., Wilkins, J.H., Ultrastructure of the external gill epithelium of the axolotl, Ambystoma mexicanum with reference to ionic transport. J Submicrosc Cytol Pathol., 35, Jobling M., Environmental biology of fishes. Chapman and Hall, 455 pp. London. UK. Jones, R., Modification of Mucus in Animal Models of Disease. Proceedings of International Symposium on Mucus in Health and Disease. Raven Pres., 63-72p. New York. Jung, K.S., Ahn, M.J., Lee, Y.D., Go, G.M., Shin, T.K., Histochemistry of six lectins in the tissues of the flat Paralichthys olivaceus. Journal of Veterinary Science., 3(4), Kati, S.R., Sathyanesan, A.G., Lead nitrate induces changes in the brain constituents off the freshwater fish Claias batrachus (L.). Neurotoxicology, 7 (3), Klee, O., Wasser Untersuchen. Biologische Arbeitsbücher. Quelle und Meyer, Heidelberg. Kruger, T., Effects of Zinc, Copper and Cadmium on Oreochromis Mossambicus Freeembryos and Randomly Selected Mosquito Larvae as Biological İndicators During Acute Toxicity Testing (MSc thesis, not published) Rand Afrıkaans University, Faculty of Science, Johannesburg S.A. Kuru, M., Omurgalı hayvanlar. Palme yayıncılık, 5. baskı. 841s. Ankara. Kusukabe, T., Kawakami, T., Distribution of CGRP, Substance P, VIP and Somatostatin immunoreactive nevre fibers in the internal gills of larvae of the Bullfrog, Rana catesbeiana. Archives of Histology and Cytology, 55 (3),

66 Larsson, A., Bengtsson, B. E., Haux, C., Disturbed Ion Balance in Flounder, Platichthys flesus L., Exposed to Subletal Levels of Cadmium. Aquatic Toxicology, 1, Laurent, P., Perry, S.F., Effects of cortisol on gill chloride cell morphology and ionic uptake in the freshwater trout, Salmo gairdneri. Cell and Tissue Research, 259, Ledy, K., Giamberini, L., Pihan, P.C., Mucous cell responces in gill and skin of Brown trout Salmo trutta fario in acidic, aluminium containing stream water. Dis Aquat Organ., 56, Lev, R., Spicer, S.S., Specific staining of sulphate groups with alcian blue at low ph. Journal of Histochemstry and Cytochemistry, 12, 309. Levesque, J.P., Zannettino, A.C., Pudney, M., Niutta, S., Haylock, S.N., Snapp, K.R., Kansas, G.S., Berndt, M.C., Simmons, P.J., PSGL-1-Mediated Adhesion of Human Hematopoietic Progenitors to P-selectin Results in Suppression of Hematopoiesis. Immunity, 11, Lugal Göksu, M.Z., Su kirliliği. Çukurova üniversitesi su ürünleri fakültesi yayınları, No:7, Nobel kitabevi. Lugowska, K., Jezıerska, B., Effect of copper and lead on common Carp Embryos and Larvae at two temperatures. Folia University Agriculture Stetin (Piscria), 26, Manera, M., Simoni, E., Dezfuli, B.S., The effect of dexamethasone on the occurrence and ultrastructure of rodlet cells in goldfish. Journal of Fish Biology, 59, Mattey, D.L., Morgan, M., Wright, D.E., Distribution and development of rodlet cells in the gills and pseudobranch of the bass, Dicentrachus labrax (L). Journal of Fish Biology. 15 (3), Mauceri, A., Tigano, C., Ferrito, V., Barbaro, B., Calderaro, M., Ainis, L., Fasulo, S., Effect of natural confinement on the gill types and bony elements of Lebias fasciata (Teleostei, Cyprinodontidae): a morphological and immunohistochemical analysis. Italian Journal of Zoology, 69, Mc Cahon, C.P., Pascoe, D., Mc Kavanagh, C., Histochemical obsevations on the salmonids Salmo salar L. and Salmo trutta L. and the ephemeropterans Baetis rhodani (Pict.) and Ecdyonurus venosus (Fabr.) following a simulated episode of acidity in an upland stream. Hydrobiologia, 153, McManus, J.F.A., Histological and histochemical uses of periodic acid. Stain Technol, 23,

67 Mittal, S., Mittal, P., Mittal Kumar, A., Operculum of peppered loach, Lepidocephalichthys guntea (Hamilton, 1822) (Cobitidae, Cypriniformes) : a scanning electron microscopic and histochemical investigation. Belgian Journal of Zoology, 134 (1), Mowry, R.W., Alcian blue tecniques fort he histochemical study of acidic carbohydrates. Journal of Histochemistry and Cytochemistry, 4, Munday, B.L., Zilberg, D., Findlay, V., Gill disease of morine fish caused by infection with Neoporamoeba pemaguidensis. Journal of Fish Diseases, 24, Mutluay, H., Demirak A., 1996, Su kimyası, Beta Basım Yayım Dagıtım. 120s. İstanbul. Neutra, M., Forstner, J., Gastrointestinal Mucus: Synthesis, Secretion and Function. In: Johnson, L., editor. Physiology of the Gastrointestinaş Tract, 2nd edn, Raven Pres, Chapter 34, New York, NY. Norrgren, L., Wicklund, A., Malmborg, O., Accumulation and effects of aluminium in the minnow (Phoxinus phoxinus L.) at different ph levels. Journal of fish biology. 39 (6), Norman, J.R., History of fishes. Second edition, Greenwood P.H., (ed). Öztürk, M., Türkan, İ., Dalgıç, R., Çelik, Ü., Yılmaz, M., Yücel, E., Agır Metaller Canlılar için Bir Yük mü. II. Uluslararası Ekoloji ve Çevre Sorunları Sempozyumu, Ankara. Özyurt, C.E., Avşar, D., Seyhan baraj gölü ndeki (Adana) sudakların (Sander lucioperca) bogustkaya& Naseka, 1996) bazı biyolojik özelliklerinin belirlenmesi. Ege üniversitesi su ürünleri dergisi, 19 (1 2), Peuranen, S., Vuorinen, P.J., Vuorinen, M. Turala, H., Effects of acidity and aluminium on fish gills in laboratory experiments and in the field. Science of The Total Environment. 134 (2), Perez-Villar, J., Hill, R.L., The structure and assembly of secreted mucins. Journal of Biological Chemistry, 274, Perry, S.F., The chloride calls: Structure and function in the gills of freshwater fishes. Annual Review of Physiology, 59, Phipps, A, D., Metals and Metabolism. Oxford Chemistry Series, Clarendon Pres, 134s. Oxford. 67

68 Playle, M.D., Wood, C.M., Mechanisms of aluminium extraction and accumilation at the gills of rainbow trout, Oncorhynchus mykiss (Walbaum), in acidic soft water. J. Fish Biol. 38, Powell, M.D., Porsons, H.J.,Nowak, B.F., Physiological effects of freshwater bathing of Atlantic salmon (Salmo salar) as a treatment for amoebic gill disease. Aquaculture, 199, Randall, D.J., Brauner, C., Interactions between ion and gas transfer in freshwater teleost fish. Comparative Biochemistry and Physiology, 119A, 3 8. Roberts, S.D., Powell, M.D., Comparative ionic flux and gill mucous cell histochemistry: effects of salinity and disease status in Atlantic salmon (Salmo salar L.). Comparative Biochemistry and Physiology Part A., 134, Rodriquez, M.R., Ordonez, F.J., Rosety, M., Rosety, J.M., Rosety, I., Ribelles, A., Carrasco, C., Morpho-histochemical changes in the gills of turbot, Scophthalmus maximus L., induced by sodium dodecyl sulfate. Ecotoxicology and Environmental Safety, 51, Roels, H, A., Ghyselen, P., Buchet, J, P., Ceulemans, E., Lauwerys, R, R., Assessment of the Permissible Exposure Level to Manganese in Workers Exposed to Manganese Dioxi de Dust. British Journal of Industrial, 49, Rojo, M.C., Blanquez, M.J., Gonzalez, M.E., A histochemical study of the distribution of lectin binding sites in the developing branchial area of the trout Salmo trutta. Journal of Anatomy, 189, Romanenko, V.D., Yevtushenko, N.Y., The tissue accumulation of heavy metals and their influence on the biosynthesis in the fish organisms. Symposia Biologica Hungarica, 29, Sarıhan, E., Cengizler, İ., Temel balık anatomisi ve fizyolojisi. Çukurova üniversitesi su ürünleri fakültesi. Nobel kitabevi. 172s. Adana. Smart, G., The effect of ammonia exposure on gill structure of the rainbow trout (Salmo gairdneri). Journal of Fish Biology, 8 (6), Spicer, S.S., A correlative study of the histochemical properties of rodent acid mucopolysaccharides. Journal of Histochem and Cytochem., 8, Spicer, S.S., Lillie, R.D., Saponification as a means of selectively reversing the methylation blockade of tissue basophila. Journal of Histochemistry and Cytochemistry, 7,

69 Spicer, S.S., Mayer, D.R., Aldehyde fuchsin/alcian blue. In: Cellular Pathology Tecnique (C.F.A. Culling, R.T. Allison and W.T. Barr, eds), Butterworths, 233s. London. Sprague, J.B., Lethal concentrations of copper and zinc for young Atlantic Salmon. Journal of the Fisheries Research Board of Canada, 21, Tao, S., Liu, C., Dawson, R., Cao, J., Li, B., Uptake of particulate lead via the gills of fish (Carassius auratus). Archives of Environmental Contamination and Toxicology, 37, Tanyolaç, J., Limnoloji. İç sularda kirlenme. Hatiboğlu basım. 4. Baskı. 245s. Tharton, D.J., Davies, J.R., Krayanbrink, M., Richardson, P.S., Sheehan, J.K., Carlstedt, I., Mucus glycoproteins from normal human tracheobranchial secretions. Biochemical Journal, 265, Timur, G., Balık anatomisi. Nobel yayınevi.112s. Ankara. Timur, M., Balık fizyolojisi. 1.baskı. Nobel Basımevi. 192s. Ankara. Tkatcheva, V., Hyvarinen, H., Kukkonen, J., Ryzhkov, L.P., Holopainen, I.J Toxic effects of mining effluents on fish gills in a subarctic lake system in NW Russia. Ecotoxicology and environmental safety, 57 (3), Torreblanca A., Del Ramo J., Arnau J.A., Diaz-Mayans J Cadmium, Mercury, And Lead Effects On Gill Tissue Of Freshwater Crayfish Procambarus clarkii (Girard). Biological Trace Element Research, 21, Tort, L., Torres, P., Flos, R., Effects on dogfish haematology and liver composition after acute copper exposure. Comparative Biocemistry and Physiology, 87 (2), Turani, H., Lurie, B., Chaimoff, C., Kessler, E The diagnostic significance of sulfated acid mucin content in gastric intestinal metaplasia with early gastric cancer. American Journal of Gastroenterology, 81, Türkoğlu, M., Van Gölü nden alınan su, sediment ve İnci Kefali (Chalcalburnus Tarichi, Pallas 1811) örneklerinde bazı ağır metal düzeylerinin araştırılması. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 59s, Van. Uslu, O., Türkman, A Su kirliliği ve Kontrolü. T.C. Başbakanlık Çevre Genel Müdürlüğü Yayınları, Eğitim Dizisi 1, 238s. Ankara. Verfaillie, C.M., Adhesion Receptors As Regulators of the Hematopoietic Process. Blood, 92,

70 Vickers, T A study of the so-called Chloride-Secretory cells of the gills of teleosts. Quarterly Journal of Microscopical Science, 104 (4), Vigliano, F.A., Aleman, N., Quiroga, M.I., Nieto, J.M Ultrastructural characterization of gills in the juveniles of the Argentinian Silverside, Odontesthes bonariensis (Valenciennes, 1835) (Teleostei: Atheriniformes). Anatomia Histologia Embryiologia. 35, Watt, S.M., Chan, J.Y-H., CD164-A Novel Sialomucin on CD34+ Cells. Leuk Lymphoma, 37, WikimediaCommons C3%B6s,_Iduns_kokbok.jpg. Erişim tarihi: Wilson, J.M., Laurent, P Fish gill morphology: Inside out. Journal of Experimental Zoology. 293, Witeska, M., Jezierska, B., The effects of environmental factor on metal toxicity to fish. Fresenius Environmental Bulletin, 12 (8), Xu, D.H., Klesius, P.H., Shoemaker, C.A., Effect of lectins on the invasion of Ichthyophthirius theront to channel catfish tissue. Diseases of Aquatic Organisms, 45, Yang, H. N., Chen, H. C, Uptake and elimination of cadmium by Japanese Eel, Anguilla japonica, at various temperatures. Bulletin of Environmental Contamination and Toxicology, 56, Zaccone, G., Lauweryns, M., Fasulo, S., Tagliafierro, G., Ainis, L., Licata, A Immunocytochemical Localization of seratonin and neuropeptides in the neuroendocrine paraneurons of teleost and lungfish gills. Acta Zoologica (Stockholm), 73 (3), Zaccone, G., Mauceri, A., Fasulo, S., Ainis, L., Lo Cascio, P Localization of immunoreactive endothelin in the neuroendocrine cells of fish gill. Neuropeptides. 30 (1), Zayed, A.E., Mohamed, S.A Morphology study on gills of two spices of freshwater fishes: Oreochromis nisoticus and Clarias gariepinus. Annals of Anatomy, 186,

71 ÖZGEÇMĠġ Adı Soyadı : Seval KELEK Doğum Yeri ve Yılı : Isparta 1985 Medeni Hali : Bekar Yabancı Dil : İngilizce Eğitim Durumu : Lise : Isparta Gürkan (Süper) Lisesi Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Yüksek Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yayınları : 1- Kelek, S., Diler, D., Çınar, K Prenatal ve postnatal dönemlerde bıldırcın (Coturnix coturnix japonica) üropigial bezinin histolojik gelişimi ve histokimyasal yapısı. EÜFBED 2-1, Kelek, S., Çınar, K Dişi ve erkek bıldırcın (Coturnix coturnix japonica) üropigial bez'in histolojik ve histokimyasal yapısı. EÜFBED 2,2, Diler, D., Kelek, S., Çınar, K Kuluçka sonrası dönemde tavuk (Gallus gallus domestica) duodenum goblet hücrelerinin histokimyasal yapısı. SDÜ Fen Dergisi, 4(1), Kelek, S., Çınar, K İnkübasyon ve inkübasyondan sonraki bazı dönemlerde bıldırcın (Coturnix coturnix japonica) üropigi bezinin histokimyasal yapısı. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Veteriner Dergisi, 24 (1): Kelek, S., Çınar, K., Çimenoğlu, N Kadife balığı (Tinca tinca L. 1758)'nın bazı yüzgeçlerindeki mukus hücrelerinin histokimyasal karakterleri. MAKUFEBED, 2: Kelek, S., Çınar, K Prenatal dönemin bazı evrelerinde bıldırcın (Coturnix coturnix japonica) derisi mast hücrelerinin dağılımı. MAKUFEBED, 2: Hakem değerlendirmesinde olan makaleler 71