ŞARKİYAT MECMUASI. Edebiyat Fakültesi İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ. ŞARJdYAT MECMUASI HAKEMLİ BİR DERGİDİR YILDA İKİ KEZ YAYIMLANIR

Transkript

1 İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5021 I S S N İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ Edebiyat Fakültesi ŞARKİYAT MECMUASI Sayı XVIll 2011/1 ŞARJdYAT MECMUASI HAKEMLİ BİR DERGİDİR YILDA İKİ KEZ YAYIMLANIR İSTANBUL 2011

2 YILLARI ARASINDA Ç N DE UYGUR ARA TIRMALARI TAR H N N GENEL DURUMU Çeviren: Eyüp SARITA Özet Y llar Aras nda Çin de Uygur Ara t rmalar Tarihinin Genel Durumu ba l kl bu çal man n alan Xianjian Uygur Otonom Bölgesi tarihi ara t rmalar n n ana içeri ini kapsamaktad r. Burada bir araya toplan baz materyaller genel olarak tan t lmaya çal lm ve yakla k son 100 y ldan bu yana Çin de Uygur tarihi ara t rmalar n n genel görünümü hakk nda bilgi verilmi tir. Anahtar Kelimeler: Çin, Uygur, Ara t rma, Tarih, Do u Türkistan. Summary This field of study which is called The General Condition of the Uyghur Researches History in China between the years of covers the main content of the researches of Xianjian Uighur Outonom Region history. In this study, some materials were introduced and the general information was given about the resarches of the history of Uyghur in China for a hundred years. Key Words: China, Uyghur, Research, History, East Turkistan Uygurlar uzun Çin tarihinin az nl k milletlerinden birisidir. Eski tarihi materyallerde Yuanhe ( ), Weihe ( ), Huihe ( ), Huige ( ) ve Weiwuer ( ) gibi hepsi de Uygur sözcü ünün farkl Çince telaffuzlar olan sözcüklerle an lm lard r. Yuanhe Kuzey-Güney Hanedan ( ), Liu Ge taraf ndan kaleme al nan ve 1900 Nian Yilai Guonei Weiwuer Shi Yanjiu Qingkuang Jianjie ba l kl bu makale Xinjiang Shihui Kexue Yanjiu Dergisi nin 1985 y l n n 15.say s nda (s ) yay nlanm t r. Yrd. Doç. Dr., stanbul Üniversitesi., Edebiyat Fakültesi Do u Dilleri ve Edebiyatlar Bölümü, Çin Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. (eyupsaritas1991@hotmail.com)

3 172 Eyüp SARITA Weihe Sui Hanedan ( ) zaman nda ortaya ç km t r. Tang ( ) Hanedan ( ) döneminde ise Uygurlara Huihe ad verilmesi, onlar n yükselip güçlenmeleri ile Tang hanedan aras nda çok yak n ili kiler mevcuttur. Uygurlar, Tang Hanedan n n Göktürkler e sald rmalar na yard m etmi ler, bunu takiben An Lu Shan syan n n ( ) bast r lmas nda yard m ederek Çin in birli ine büyük bir katk sa lam lard r. Uygurlar Tang hanedan na yapt klar büyük hizmetlerine kar l k cömertçe kar l k bulmu lar, pek çok Uygur lideri Çin saray nca tevdi edilen rütbeleri kabul etmi lerdir. Tang Hanedan ile Uygurlar aras ndaki büyük çapta gerçekle tirilen at ve ipek ticareti Uygur ekonomisinin geli mesini sa lam t r 788 y l nda Uygurlar isimlerini Huige eklinde de i tirmi ler, IX. Yüzy l n ortalar nda ise K rg zlar taraf ndan yenilgiye u rat larak bir bütün halinde Bat Bölgeleri ne göç etmi lerdir. X. yüzy l n ikinci yar s n n ortalar ndan ba lamak üzere Uygurlar slam dinine inanmaya ba lam lar, bu suretle Bat Bölgeleri halklar yla durmaks z n kayna arak yava yava imdiki Uygur milletini olu turmu lard r. Çok uzun süren y llar boyunca Uygurlar, ülkenin kuzeybat s n rlar n n geli mesi, imar ve korunmas gibi alanlar nda büyük katk lar sa layarak çok say da tarihi ahsiyetler yeti tirmi ler ve muhte em bir kültür olu turmu lard r. Uygur tarihi ara t rmalar Çin tarihi ara t rmalar n n önemli bir cihetini olu turmaktad r, dolay s yla bu çal ma alan Do u Türkistan tarihi ara t rmalar n n ana içeri ini kapsamaktad r. Yakla k son 100 y ldan bu yana Çin de Uygur tarihi ara t rmalar n n genel görünümü nas ld r? Bir bütün olarak sistemli ve mukayeseli bir Uygur ara t rmalar tarihi ortaya koymak hiç de kolay bir i de ildir. Bu bak mdan böyle bir fonksiyonu üstlenen tarihçi kendisine büyük gayretler sonucunda önemli bir akademik yer edinecektir. Biz burada bir araya toplanan baz materyalleri genel olarak tan tmaya çal aca z. 1. ( ,10) 84 çe it süreli yay n, süreli yay n katalo u, tez katalo u, makaleler bibliyografyas ve konu ile ilgili monografiler aras nda Uygur tarihi ile ilgili toplam 427 adet çal ma mevcuttur. Çin in kurulu undan önce Uygur tarihini konu alan özel bir çal ma yay nlanmam t r. Yay nlanan 65 adet tez, tüm Uygur tarihi çal malar n n % 15 ini olu turmaktad r. Görüldü ü üzere konu ile ilgili makalelerin say s büyük bir yekün tutmamaktad r. 65 tez aras nda 15

4 YILLARI ARASINDA Ç N DE UYGUR ARA TIRMALARI 173 çal ma Uygur tarihini incelemekte olup çe itli devirleri inceleyen çal malar n say s ise 15 tir. lgili kataloglar incelendi inde görülmektedir ki Uygur tarihini konu alan ara t rmalar a rl kl olarak Tang, Be Devlet ( ) Song ( ) Liao ( ) ve Jin( ) Hanedanlar dönemine odaklanmaktad rlar. Örne in Çinliler ile Uygurlar aras nda gerçekle tirilen Heqin Evlilikleri ( ) ve Uygurlar n bat ya göç etmeleri v.b. Qing ( ) dönemi Uygur tarihini ara t ran sadece 4 tez mevcuttur. Di er dönemlerle ilgili ara t rmalar ise yok denecek kadar azd r. Biyografi ara t rmalar alan ndaki yay nlar n say s sadece 8 olup bunlar n da 4 tanesi Tang döneminde ya am olan Bilge Ka an, Yuan döneminin ileri gelen ahsiyeti Ma Zuchang, Gaochang dikut Barsan Erkin ve Qing döneminde ya am olan Xiang Fei dir. Arkeoloji alan nda yay nlanan 4 makalenin 3 tanesi Uygurlara ait arkeolojik kal nt lar ile Uygur mezarlar n tan tmaktad r. Örne in Wang Jingru nun Göktürk Diliyle Yaz lm Bilge Ka an Yaz t n n Aç klanmas adl çal ma 1938 y l nda Furen Xuezh adl derginin 7. Bölümünün 112. say s nda yay nlanm t r. Bunun yan nda ekonomi, kültür dil sanat ve geleneklerle ilgili 1 ya da 2, baz özel konulara ili kin monografilerin say s ise çok daha azd r. Bir araya getirilen yay n listeleri göz önüne al nd nda, ça da ara t rmac lar n Uygur tarihi ara t rmalar na hasredilmi çal malar XX. Yüzy l n 20 li y llar nda ba lad anla lmaktad r. Bu konuda yap lm ilk çal ma Xiang Da taraf ndan Çince ye tercüme edilen Turfan Uygurlar nda Bask Sanat ad n ta maktad r. Xiang Da, Wang Riwei, Zhang Ximan, Li Futong, Liu Mingru ve Guan Zhenhua gibi akademisyenler Uygur ara t rmalar yolunu açan öncülerdir. Wang Guowei, Feng Chengjue, Zhang Xingliang ise Kuzey Milletleri Tarihi, Bat Bölgeleri Tarihi ve Çin-Bat li kileri leti im Tarihi ne ili kin olarak çal an yazar ve tercümanlar ise akademik alanlarda büyük etkiler b rakm lard r. 2. ( ,10) Çin in kurulu undan Büyük Kültür Devrimi dönemine kadar geçen 17 y ll k bir süre zarf nda Uygur tarihi alan nda toplam olarak 66 adet yay n yap lm t r ki, 1949 y l ndan önceki dönemle k yasland nda gözle görülür derecede farkl l klar ortaya ç kmaktad r. Bunlar aras nda Uygurlar n Do u

5 174 Eyüp SARITA Türkistan a yerle imlerinin tarihi, tarihi dönemler ve di er milletlerle olan ili kiler gibi konulara dair Uygur tarihine ayr lm makalelerin say s 10 dur. Bunlar aras nda her hangi bir dönemi müstakil olarak inceleyen sadece bir makale kale al nm t r ki o da He Yingzhong a ait Sh Lun X Shiji Huihe Shihuide Fazhan (X.Yüzy l Uygur Toplumunun Geli imi) ad n ta yan makaledir. Yuan Hanedan dönemindeki Uygur tarihi ara t rmalar biraz daha güçlendi i gözlenmektedir. Bu konuda Cheng Suluo nun Yuan Dai Weiwuerren Dui Zuguo Wenshi de Gongxian (Yuan Dönemi Uygurlar n n Vatan n Kültür Tarihine Olan Katk lar ); Shi Yan ve Wen Ying ile birlikte yazd klar Yuan Dai Weiwuerren Zai Jingxiao de Juzhu Dian (Yuan Dönemi Uygurlar n n Ba kent Çevresinde Yerle tikleri Yerler Hakk nda) belirtilmesi gereken makaleler aras nda yer almaktad r. Ayr ca Li Futong un Yuan Ming ve Qing Hanedanlar Döneminde Xizhou Uygurlar Üzerine Ara t rtmalar ile Uygur Uygarl ve Yuan Hanedanlar n n kurulu u adl ara t rmalar Hong Kong ve Taiwan daki dergilerde yay nlanm t r. Qing döneminde ya ayan Uygurlar hakk nda bilgi veren u iki makale de kaydedilmelidir: Fan Pu Da Xiao He Zhuo Yu Zhangeer Shiqing (Da Xiao ve Zhangeer Olay ), Cheng Suluo XIX Shiji Zhongye Yihou Xinjiang Weiwuer Renmin de Qiyi Yundong Yu Shaan Gan Yi Ji Dangdi Huizu Renmin de Qiyi de Guanxi (XIX Yüzy l n Ortalar ndan Sonra Do u Türkistan Uygur Halk n n Ayaklanma Hareketi le Shaanxi ve Gansu nun Yerli Dungan Halk n n Ayaklanmas Aras ndaki li kiler) Konu ile ilgili katolog ve listeler incelendi inde Ming dönemindeki Uygur ara t rmalar alan n n hala bo oldu u belirtilmelidir. Konuya monografiler aç s ndan yakla acak olursak, Yuan dönemi Uygur tarihi ahsiyetler hakk nda sadece 5 adet makale yay nland n görürüz. Bu çal malarda Sadullah, Gui Yunshi, Lu Mingshan ve Gaochang dikut u Bar ad Erkin gibi Uygurlar n tarihi ahsiyetleri hakk nda bilgiler verilmektedir. Qing döneminde ya am tan nm Uygurlar hakk nda sadece iki makale vard r ki, her ikisi de Xiang Fei hakk nda bilgiler içermektedir. Uygur tarihi ara t rmalar na arkeoloji penceresinden bak lacak olursa, bu gruba giren ara t rmalar n Çin de 1949 y l nda sonra ancak ba lad n vurgulamak gerekir. Konu hakk nda sadece 8 makale yay nlanm olup, içeriklerinin genel olarak sözle meler ve Budist metinlerdir. Bunlardan 6 tanesi Uygur uzman Feng Jiasheng taraf ndan kaleme al nm di er ikisi ise Wu Zhen a aittir. Ayr ca Uygurlardan kalan arkeolojik kal nt lar ve kal nt yerlerini tan tan makaleler de unutulmamal d r. Bunlar aras nda en tan nm olan Feng

6 YILLARI ARASINDA Ç N DE UYGUR ARA TIRMALARI 175 Jiasheng taraf ndan yay nlanan Yeduhu Gaochang Wang Shi Xun Bei Fuyuan Bing Jiaoji ( dikut Gaochang Hükümdarlar Erdemlik An t n n Restorasyonu le lgili Kay tlar) Çin in kurulu undan önce Uygurlar n edebiyat tarihi ve klasik edebiyat ürünlerine dair ara t rmalar n say s son derece s n rl d r y l ndan sonra bu alanda az da olsa biraz art gözlenmi tir. Uygurlar n klasik edebiyat na ili kin olarak belli ba l 4 adet ara t rma sonucu yay nlanm olup bunlar daha çok Kutadgu Bilig hakk ndad r. Çin in kurulu undan önce Uygurlar n klasik sanat na dair 10 Nisan 1948 tarihli Lanzhou Günlü ü adl gazetede Di Feng adl bir yazar taraf ndan Weiwuer Qu (Uygur Müzi i) sadece bir adet makale yay nlanm t r.1949 y l ndan sonra ise ara t rmac lar Uygurlar n sanat na ilgileri giderek artm ba ta mimarl k, el sanatlar, dans ve müzik gibi sanat alanlar nda tan t c ve konuyu tart an makaleler yaz lm t r. Özellikle klasik Uygur müzi inin makamlar ile ilgili ara t rmalar XX. yüzy l n 50 li y llar nda ba lam ve önemli eserler ortaya konmu tur y l ndan sonra gerçekle tirilen Uygur tarihi ara t rmalar aras nda ilk olarak bahsedilmesi gerekenler aras nda Guo Yingde n n Weiwuer Shi Lüe (Uygur Tarihinin Anahatlar ) adl kitab 1952 y l nda Shanghai Do u Yay nevi taraf ndan bas lm, ayr ca Feng Jiasheng, Mo Guangwen ve Cheng Suluo nun ortakla a yazd klar Weiwuer Zu Shiliao Jianbian (Uygurlar n Tarihi Belgeleri) ba l kl kitap1958 y l nda Halk yay nevi taraf ndan bas lm t r y llar aras nda Çin Sosyal Bilimler Enstitüsü Do u Türkistan Az nl k Milletleri Toplum Tarihi nceleme Ekibi taraf ndan yaz lan ve editörlü ünü Ding Zhengqing in yapt Weiwuer Zu Jianshi Zhihuibian (Uygurlar n K sa Tarihi) adl kitap yay nlanm t r. Burada zikredilen iki kitap Uygur tarihi ara t rmalar alan nda avantajl bir durumun has l olmas n sa lam t r. Yukar da k saca bahsedilenlerin d nda Li Futong adl Taiwanl bir tarihçinin kaleme Huige Shi (Uygur Tarihi) adl kitab Wenfeng yay nevi yay nlar aras nda bilim aleminin hizmetine sunulmu tur. 3. ( ) Söz konusu y llar aras nda Uygur tarihi ara t rmalar aras nda söz edilmesi gereken en önemli eser Liu Litang taraf ndan yaz lan Weiwuer

7 176 Eyüp SARITA Yanjiu (Uygur Ara t rmalar ) isimli çal mas Taiwan Zhengshu Yay nevi taraf ndan 1975 y l nda bas lm t r. Bunun d nda 3 tane de makale mevcuttur. Bunlardan birisi Yuan Guofan taraf ndan kaleme al nan ve Gangtai Dergisi nde yay nlanan Yuan Döneminde Uygurlar ba l kl makaledir. Di er iki makale ise Guo Moruo taraf ndan yaz lan Kanmaner n iirleri Hakk nda ile Putianshou-Lunyu den Kaydedilen iirlerin Genel Bir Listesi dir. 4. ( ) Çin Komünist Partisi, 13. Genel Toplant s ndan sonra Uygur tarihi ara t rmalar nda bir at l m ya anm t r Ekim-1983 Aral k dönemi aras nda ki yedi y ll k bir süre içinde, Çin de Uygur tarihi ile ilgili toplam 293 makale yay nlanm t r. Bu say 1990 y l ile 1976 y l Ekim ay na kadar yay nlanm olan makalelerin say s n n bir mislinden fazlad r. Son birkaç y ldan bu yana Uygur tarihine ili kin olarak yaz lan makalelerin say s 24 tür ve bunlar n aras nda Uygurlar n Men ei konusunu i leyen 8 makalenin 3 tanesi tarihçi Gu Bao ya aittir. Çe itli dönelmedeki Uygurlar hakk nda bilgi veren makalelerin say s ise 79 dur. Bunlar aras nda Tang, Be Devlet, Son, Liao ve Jin hanedanlar na ait makaleler in say s oldukça fazla olup, Gaochang Uygurlar, Hexi Uygurlar, Hotan Uygurlar ve Karahan Uygurlar gibi konular fazlas yla ayr nt l bir ekilde i lemi tir. Bu gibi somut sorunlar i leyen ara t rma konular son y llarda geli meye ba lam t r. Daha önceki y llarda yukar da sözü edilen konularda yaz lan makalelerin say s çok azd. Öyle ki Yuan dönemi Uygur konusunu i leyen 2 makale, Ming dönemine ili kin 1, Qing dönemini içeren makalelerin say s ise sadece 5 tir. Monografi bak m ndan, 8 tanesi tarihi ahsiyet olmak üzere yap lan yay n say s toplam 91 dir. Dünyaca ünlü Divan- Lügat- Türk ün yazar Mahmud Ka gari, Kutadgu Bilig in yazar Yusuf Has Hacip gibi önemli konularda yap lan ara t rmalar n hepsi son y llarda ancak gerçekle tirilmi tir. Tarihi ahsiyetler aras nda say lar en fazla olanlar kültürel ahsiyetler olup toplam 40 d r. Arkeoloji alan nda yap lan ara t rmalar genel olarak, kaz larda ortaya ç kar lan el yazmalar d r ve bunlar konu olan makaleler toplam 13 tanedir. Söz konusu makalelerin içeri i genel olarak Uygurca olarak yaz lm sözle me metinleri, Budist klasikleri ve tamam eksik ekilde olan dini metinleri olu turmaktad r. Bu konuda en fazla ara t rma yapm olanlar Geng Shimin ve

8 YILLARI ARASINDA Ç N DE UYGUR ARA TIRMALARI 177 Li Jingwei gibi bilim adamlar d r. Son y llarda Uygur yaz tlar ile ilgili olarak yay nlanan önemli makaleler unlard r: Dokuz Uygur Ka an Yaz t, dikut Gaochang Hükümdarlar Yaz t, Duoluode Uygur Yaz t ve Tudoumuali Tap nak Yaz t d r. Son y llarda eski Uygur kal nt lar konusunda yap lan yay nlar ile öyle s ralamak mümkündür: Ka gar Aitika Camii, Cimsar Gaochang Uygur Budist Mabedi, Turfan Bezeklik Bin Buda Ma aralar ve Xiang Fei in Mezar. Xiang fei in mezar ile ilgili olarak eskiden pek çok ara t rmac söz konusu mezar n Ka gar n kuzeydo u banliyösünde bulundu u fikrinde idiler y l ndan bu yana Xiang fei in mezar hakk nda bir çok makale yazm olan Ji Dachun konu ile ilgili geçmi te geçerli olan tüm fikirleri, geni tarihi malzemeler yard m yla düzelterek, Xiang fei in mezar n n Hebei eyaletinin kuzeyindeki Zunhuayu Mezar oldu unu ortaya koymu tur. Son bir kaç y l içinde Uygurlar n ekonomik hayatlar n n tarihine ili kin olarak, el sanatlar, bask sektörü ve ticari faaliyetler konusunda toplam 8 makale yay nlanm t r. Yine son y llarda gerçekle tirilen Uyurlar n dini hayatlar ile ilgili olarak yaz lan makaleler ise toplam 7 adettir. Bunlar aras nda önemli olanlar unlard r: Geng Shimin; Eski Xinjiang ve Göktürkler ve Uygurlar Aras nda Budizmin Yay lmas, Gu Bao, Uygurlar ve slam Dini, Ai Shanglian, Mani Dini ve Uygurlarla Olan li kiler ve Bu Dinin Tang Hanedan Döneminde Geli mesi. Felsefe bak mdan ise Amanullah ve Abdül ükür ün yazd klar Uygurlar n felsefi dü ünce Tarihi Ara t rmalar na Giri adl çal ma özellikle kaydedilmelidir. Son birkaç y ldan bu yana Uygur dili ve yaz s hakk ndaki makalelerin toplam say s 16 d r ki bu ara t rmalar Uygurlar n eski yaz sisteminin olu umunu, de i mesini ve geli mesini sistemli olarak ortaya koymu tur. Bunlar aras nda Uygur yaz s hakk nda toplam 6 makale yay nlanm olup, di erleri ise eski Uygurca ile di er diller aras ndaki ili kileri incelemektedirler. Eski Uygur klasik edebiyat ara t rmalar ve edebiyat tarihi ara t rmalar bak m ndan son y llarda yaz lan makalelerin say s 24 tür. Özel olarak Uygur edebiyat n n geli im tarihini konu alan makaleler 10 tane olup, bunlar aras nda en önde gelenler aras nda Geng Shimin in Karahanl Dönemi Uygur Edebiyat na Giri, Uygur bilim adam Ötkür ün kaleme ald Eski Uygur Edebiyat Hakk nda, yine bir Uygur ara t rmac s Abdül ükür Turdi nin yazd Uygur Klasik Edebiyat Hakk nda Birkaç Sorun. Klasik Uygur

9 178 Eyüp SARITA edebiyat n n çok önemli bir ürünü olan Kutadgu Bilig ile ilgili olarak toplam 7 adet makale yay nlanm t r.