Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne. Bu çalışma, jürimiz tarafından Tarih Ana-bilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Transkript

1 i Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne Bu çalışma, jürimiz tarafından Tarih Ana-bilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. (imza) Başkan Akademik Unvanı, Adı-Soyadı (imza) Üye Cezmi KARASU Akademik Unvanı, Adı-Soyadı (Danışman) (imza) Üye Akademik Unvanı, Adı-Soyadı ONAY... /... / (imza) Akademik Unvanı, Adı-Soyadı Enstitü Müdürü

2 ii ÖZET YENİÇERİ OCAĞI NIN KALDIRILMASINDAN SONRA BEKTAŞİ TEKKELERİ VE OSMANLI YÖNETİMİ ALTUNTAŞ, İbrahim Yüksek Lisans-2005 Yakınçağ Tarihi Danışman: Yard. Doç. Dr. Cezmi KARASU Bu çalışmanın amacı, Bektaşi Tarikatı ile Osmanlı devlet yönetimi arasındaki ilişkiyi, Bektaşi Tarikatı nın yasaklanmasını, tarikatın yasaklanmasından sonraki dönemlerde Bektaşi Tekkeleri ile Osmanlı devlet yönetimi arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Çalışma, konu ile ilgili olduğunu düşündüğümüz kaynaklarının taranması neticesinde ortaya çıkmıştır. Araştırma neticesinde Bektaşi Tarikatı nın kapatılma olayında dinsel etkiden çok siyasal etkinin baskın olduğu, tarikat yasaklandıktan sonra sıkı bir takibata maruz bırakılmasına rağmen Bektaşilerin varlıklarını sürdürebilmek amacıyla takıyye yaptığı, yeraltına çekildiği, diğer tarikatların içine sızdığı, üst düzey Osmanlı bürokratik kadrolarında yer bulmaya çalıştığı, muhalif siyasal unsurlarla ilişki geliştirdiği, bu süreç içerisinde yeni ritüeller geliştirdiği sonucuna varılmıştır.

3 iii ABSTRACT THE BEKTASI LODGES AFTER THAT THE JANISSARY CORPS WAS ABOLISHED ANT OTTOMAN GOVERMENT ALTUNTAŞ, İbrahim Master Thesis-2005 Advisor: Cezmi KARASU, Assistant Professor The purpose of this study is to bring up the relations between the Bektasi Tariqat and the Ottoman government, that Bektası Tariqat was forbidden and the relation between the Bektası lodges and the Ottoman government in the terms after that Tariqat was forbidden. Data were collected from many kind of sources we think that they are related to the subject. By the result of the study, it has been arrived that the political causes were dominant more than the religious causes in the event that the Bektasi Tariqat was abolished, the Bektasis got active secretly to continue their existence, although they faced a hard supervision after the prohibition, concealed themselves, went into the other tariqats secretly, tried to find employment at upper level of Ottoman bureaucracy, contancted with opponent political person or groups, developed new rituals in this period.

4 iv İÇİNDEKİLER Özet... ii Abstract... iii Kısaltmalar... v Önsöz... vi GİRİŞ BÖLÜM: 1826 YILINA KADAR BEKTAŞİ TARİKATI VE OSMANLI DEVLETİ İLK DÖNEM OSMANLI YÖNETİMİ VE BEKTAŞİLİK II. BAYEZİD DÖNEMİNDEKİ BEKTAŞİLİK VE BALIM SULTAN I. SELİM VE BEKTAŞİ TARİKATI KLASİK DÖNEM OSMANLI YÖNETİMİ VE BEKTAŞİLİK BÖLÜM: 1826 SÜRECİ YENİÇERİ OCAĞI NIN ORTADAN KALDIRILMASI Yeniçeri Ocağı nın Osmanlı Devlet Yapısındaki Yeri ve Yeniçeri Ocağı ndaki Değişim Yeniçeri Ocağı nın Ortadan Kaldırılması BEKTAŞİ TARİKATI NIN YASAKLANMASI Bektaşilikteki Senkretik Yapı ve Osmanlı Devlet Yönetiminin Bektaşiliğe Bakış Açısındaki Değişim Bir Problematik: Ocak-Tarikat İlişkisi Bektaşi Tarikatı nın Lağvı BÖLÜM: 1826 SONRASI BEKTAŞİLİK VE OSMANLI YÖNETİMİ BEKTAŞİ TEKKE, VAKIF VE ŞEYHLERİNİN DURUMU BEKTAŞİLİĞİN VAR OLMA MÜCADELESİ OSMANLI DEVLET YÖNETİMİ VE BEKTAŞİLİK LAĞV IN BEKTAŞİLİĞİN DİĞER TARİKATLARLA OLAN İLİŞKİLERİNE VE RİTÜELİNE ETKİSİ BEKTAŞİLERİN TOPLUMSAL, SİYASAL DURUŞLARI VE MASONLUK SONUÇ KAYNAKÇA.. 128

5 v KISALTMALAR D.İ.Y. : Diyanet İşleri Yayınları. İ.A. : İslam Ansiklopedisi. İ.Ü.E.F. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı. öl.: Ölüm Tarihi. T.D.V.İ.A. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. T.T.K. : Türk Tarih Kurumu. T.V.Y.Y. Tarih Vakfı Yurt Yayınları YKY : Yapı Kredi Yayınları.

6 vi ÖNSÖZ Osmanlı heterodoks dinsel yapılanmalarının devletçe resmi olarak tanınan ilk ve tek tarikatı olan Bektaşi Tarikatı, bugün birçok bilinmeyeni ile tarihsel güncelliğini korumaktadır. Teolojik yapısı, Osmanlı devlet yapılanmasındaki yeri, Yeniçeri Ocağı ile ilişkileri, kapatılma süreci ve ayakta kalma gayretleri itibariyle kendisinden fazlaca söz ettirmeye hak kazanan bir tarikattır Bektaşilik. Dileğimiz odur ki, çok bilinmeyenli bir ilişkiler yumağı örgüsü olan Bektaşiliğe bir nebze katkıda bulunabilmek Çalışmamıza sunduğu katkılardan dolayı değerli hocamız ve danışmanımız Cezmi KARASU ya teşekkürlerimizi sunuyoruz.

7 1 GİRİŞ Hiç şüphesiz ki Bektaşi Tarikatı, Yeniçeri Ocağı ile olan bağlantısının da etkisiyle Osmanlı Devleti tarihi boyunca, araştırmacılar açısından en çok ilgi gören araştırma konularından biri olma özelliğini gösterir. Bektaşilikteki teolojik yapının heterodoks özellik arz etmesi, bu özelliği varlığı boyunca çeşitli yoğunlukta bünyesinde barındırıyor olması ve tüm bu sürecin Osmanlı Devleti ndeki gibi ehl-i sünnet inancına bağlı bir dinsel örgü modelini benimseyen bir ortamda yaşanıyor olması, Bektaşiliği algılama uğraşının önemini arttırmaktadır. Bektaşiliği inceleme konusu olarak seçen araştırmacılar, Bektaşilik olgusunu çeşitli açılardan ele almışlardır. Bu eserler, kimi zaman tarikat içinden birilerinin tarikatı tanıtmak amacıyla yazılan eserler olabildiği gibi (Dedebaba, 1995), tarikatın kendi içindeki tartışmalar sonucunda yazılmış eserler de olabilmektedir 1. Öte yandan Bektaşilik olgusu, yerli-yabancı farklı araştırmacılar tarafından siyasi, dinsel, kültürel, sosyolojik gibi birçok açıdan ele alınmıştır. Bektaşilik Tarikatı nı ele alan kimi araştırmalar, Bektaşiliği sadece Hacı Bektaş-ı Veli nin yaşamıyla ortaya koyma uğraşı içine girmişler, sonraki süreci gerektiği ölçüde ele almamışlar yada konu, 1826 yılında tarikatın kapatılmasıyla sınırlı kalmıştır. Bu bakımdan, tarikatın zaman içindeki dinsel ve yapısal değişimi ve 1826 sonrası durumu önem kazanmaktadır. Biz, Bektaşi Tarikatı nın geçirdiği süreçler, Yeniçeri Ocağı ile tarikat arasındaki ilişkiler, tarikatın kapatılmasını hazırlayan etmenler ve kapatıldıktan sonraki durum tümüyle ortaya konulmadan Bektaşi Tarikatı nın yeterince algılanamayacağını düşünmekteyiz. Bektaşilik Tarikatı nın ele alınmasında, biz de John Kingsley Birge (1991) nin ele aldığı gibi Balım Sultan a kadar olan dönem, Balım Sultan dan Bu konuda Rıfkı Bey ile Ahmed Cemalettin Efendi arasındaki tartışma önemlidir. Rıfkı Bey in Bektaşi Sırrı eserine karşın Ahmed Cemalettin Efendi Müdafaa sını yazmıştır (Cemaleddin, 1328; Birdoğan, 1996).

8 2 yılına kadarki dönem ve 1826 sonrası dönem olarak üç farklı özgün nitelikli dönem olarak ele almanın daha yerinde olacağını düşünmekteyiz. Bu bağlamda Balım Sultan a kadarki dönem için en önemli isim şüphesiz ki, tarikata isim babalığı da yapan Hacı Bektaş-ı Veli dir. Hacı Bektaş dönemini algılamak, genel olarak Bektaşiliğin nasıl bir ortamda yoğrulduğunu anlamaya eşdeğer niteliktedir. Hacı Bektaş-ı Veli nin hayatı hakkında bilgi veren en eski eser, Hacı Bektaş ın vefatından yaklaşık iki yüzyıl sonra müridleri tarafından kaleme alınmış olan Vilayetname lerdir. Bu eserler bilimsel olmaktan çok, Hacı Bektaş ı yücelten ve olağanüstü gösteren menkıbelere dayalı rivayetlerden oluşur. Yine Hacı Bektaş ın vefatından yaklaşık yüzyıl sonra kaleme alınan Eflaki nin Menakıbu l-arifin i ile ikiyüz yıl sonra kaleme alınan Aşıkpaşazade nin Tevarih-i Al-i Osman ı, Hacı Bektaş ı Veli hakkında sınırlı da olsa bilgi vermesi açısından önemlidir (Fığlalı, 1990, 136). Hacı Bektaş ın doğum ve ölüm tarihi, muhtelif rivayetler doğrultusunda değişkenlik arz etmekle birlikte, genel kabul gören yaklaşım doğumunun 1210, ölümünün ise 1270 tarihinde olduğu yönündedir (Bozkurt, 1990, 26). Menakıbnameler, Hacı Bektaş ın seceresini Hz. Ali ye kadar çıkarırlarken (Gölpınarlı, 1), tarihsel boşlukları makul bir şekilde dolduramamaktadırlar. Hacı Bektaş ın soyunu Hz. Ali ye bağlama isteği, dönemin geleneğine uygun olarak dervişe seyyid sıfatının verilmesi arzusundan kaynaklanmış olma olasılığını düşündürtmektedir. Diğer taraftan Bektaşiler için Hacı Bektaş ın soyunun Hz. Ali den geldiğine olan inanç son derece yaygındır (Fığlalı, 1990, 139). Hacı Bektaş-ı Veli nin hayatıyla ilgili olarak neredeyse ihtilaf olmayan tek konu doğduğu yerin Nişabur, öldüğü yerin ise Sulucakarahöyük 1 olduğudur. Özellikle Hacı Bektaş ın kimin halifesi olduğu konusu ise görüş ayrılıklarının en yoğun olduğu noktadır. Tarihi açıdan Ahmed Yesevi nin 1166 yılında vefat etmesi nedeniyle, Hacı Bektaş ın ilk hocası olması mümkün değildir. Ancak Yesevi ocağından feyzaldığı konusunda, mevcut araştırmalar yoğunluktadır (Fığlalı, 1990, 1 Sulucakahahöyük, günümüzde Nevşehir sınırları içerisinde yer alan Hacıbektaş Kasabası dır.

9 3 142). Vilayetnameler bu bağlılığı, Ahmet Yesevi ile Hacı Bektaş arasında Lokman Parende yi yerleştirmek suretiyle çözer (Gölpınarlı, 5). Günümüz güncel kaynaklarında Hacı Bektaş ın hocası olarak iki önemli şahıs dikkat çeker ki, bir kısım araştırmacı Vilayetname den yola çıkarak Lokman Parende üzerinden Ahmed Yesevi ye ulaşırken (Gölpınarlı, 5-10); diğer kısmı ise Aşıkpaşazade, Elvan Çelebi 1 ve Eflaki den yola çıkarak Baba İlyas üzerinden Seyyid Ebu l-vefa el-bağdadi ye ulaşır (Ocak, 1992, 373). Biraz daha ayrıntıya girdiğimiz takdirde Baba İlyas ın, hem Dede Garkın ın, hem de Ebu l-vefa nın halifesi olduğuna (Fığlalı, 1990, 146), yada Baba İlyas ın sadece Dede Garkın ın halifesi olduğuna (Bozkurt, 1990, 26) dair bilgilerle karşılaşırız. Burhan Kocadağ (1996, 64) ise, Baba İlyas ın, Ebu l-vefa nın tarikatına (Vefaiye) mensup olan Dede Garkın ın halifesi olduğunu ifade etmektedir. Esasında Vilayetnamelerin yazılış amacı ve üslubu da göz önüne alındığında, Hacı Bektaş ı dönemin en ünlü tasavvuf ehli olan Ahmed Yesevi ye bağlama uğraşı oldukça anlaşılır bulunmalıdır. Keza tasavvuf dünyasında saygın bir yer edinmek için Ahmed Yesevi yi referans göstermek, sadece Bektaşi geleneğinden gelen Vilayetname yazarlarına özgü bir durum değildir. Diğer taraftan Vilayetname yazarları için, geleneği Ahmed Yesevi ye bağlama uğraşı, Hacı Bektaş ile devlete karşı isyana giriştiği varsayılan Baba İlyas arasındaki muhtemel bir ilişkiyi güncellemeye oranla daha olumlu bir durum olsa gerekir ki, Baba İlyas-Hacı Bektaş ilişkisine Vilayetname de rastlanmaz. Hacı Bektaş-ı Veli ile Babailik hareketinin öncüsü olan Baba İlyas ilişkisi hakkındaki referanslar yukarıda da değindiğimiz üzere bizi Aşıkpaşazade, Elvan Çelebi ve Eflaki ye çıkarıyor. Aşıkpaşazade Tarihi (1992, 45) ndeki bilgilerden yola çıktığımızda, Abdalan-ı Rum 2 dediğimiz dervişler zümresinin önde gelen Babalarından olan Geyikli Baba nın, kendini Orhan Gazi ye tanıtırken Baba İlyas müridiyim. Seyyid Ebülvefa tarikatindenim. demesi önemli bir göstergedir. Öte 1 Aşıkpaşazade (XV. Yüzyıl) ve Elvan Çelebi nin (XVI. Yüzyıl) Baba İlyas ın torunlarından oldukları bilinmektedir (Melikoff, 2000, 38). 2 Abdalan-ı Rum/Rum Abdalları: Babai hareketine mensup zümrelerini niteleyen bir kavramdır (Vefailik, Haydarilik), (Ocak, 1999, 81).

10 4 yandan henüz ortada Bektaşilik diye bir tarikat olmamasına karşın, Hacı Bektaş geleneğinin taşıyıcısı ve yayıcısı olma özelliğini gösteren Abdalların, ehl-i sünnet dışı unsurları bünyelerinde barındırıyor olması; bu geleneğin, Baba İlyas taki ve Babai hareketindeki heterodoks niteliklerle paralellik arz ettiğini gösterir 1. Ayrıca Bektaşi geleneğinin önemli isimlerinden Kumral Abdal ve Abdal Murad gibi isimler de kendilerini Vefai diye adlandırmaktadır (Öz, G. 1996, 67). Bilindiği üzere Baba İlyas, Seyyid Ebü l-vefa nın kurduğu Vefaiye tarikatının Anadolu daki şeyhidir (Ocak, 1992, 373). Tüm bu veriler bizi, Hacı Bektaş-ı Veli ile Baba İlyas arasında şeyhlik-müridlik ilişkisi olduğunun tespitine yönlendiriyor. Irene Melikoff (2000, 38), Hacı Bektaş ile müridi olduğu Baba İlyas ın Anadolu ya birlikte geldiğini söylemektedir. Ancak Aşıkpaşazade (1992, 164), Hacı Bektaş ın Anadolu ya gelişini şu şekilde ifade etmektedir: Hacı Bektaş Horasan dan kalktı. Bir kardeşi vardı, Menteş derlerdi. Birlikte kalktılar. Anadolu ya gelmeye heves ettiler. Evvela doğru Sivas a geldiler. O zamanda Baba İlyas gelmiş, Anadolu da oturur olmuştu. Meğer onu görmek isteğiyle gelmişler... Bu Hacı Bektaş, kardeşiyle Sivas a, Sivas tan Baba İlyas a geldiler. Oradan Kırşehir e, Kırşehir den Kayseri ye geldiler. Menteş yine memleketine yöneldi. Hacı Bektaş kardeşini Kayseri den gönderdi. Vardı, Sivas a çıktı. Oraya varınca eceli yetişti. Onu şehid ettiler. Bu bilgilerden yol çıkarak Hacı Bektaş ın Baba İlyas tan bir süre sonra Anadolu ya geldiğini; Anadolu ya geldiği sırada ilk iş olarak Baba İlyas ı ziyaret etmek istemesinden de Baba İlyas ı Horasan dan tanıdığını, ya da namını duymuş olmasından ötürü, Amasya ya gidip müridlik yaptığı sonucunu çıkarabiliriz. Hacı Bektaş ın kardeşi Menteş in isyana bizzat katılarak isyan sırasında ölmüş olması, Hacı Bektaş ı da isyan ile ilişkilendirmektedir. Ne var ki, Menteş in isyana katıldığı bilinmekle birlikte, Hacı Bektaş için aynı şey söylenememektedir. Horasan dan Anadolu ya, dahası Amasya ya kadar birlikte hareket eden iki kardeşin isyan 1 Konuyla ilgili önemli araştırmaları bulunan Fuad Köprülü (1991, 207), bu konulardaki yaklaşımları biraz daha ileri götürerek, Babai hareketinin Batınilikten çıktığını ifade etmektedir.

11 5 esnasında ayrılarak birinin Sulucakarahöyük e, diğerinin savaş alanı olan Sivas a gidiyor olması tarafımıza anlaşılır gelmemektedir. Menakıbname yazarlarının Hacı Bektaş ile isyancı Baba olma özelliği gösteren Baba İlyas ı ilişkilendirmemesi; Aşıkpaşazade ve Elvan Çelebi nin -sanırız dedeleri olmasından ötürü- Baba İlyas ile Hacı Bektaş ı ilişkilendirmekle yetinip, -Menteş in isyanda ölmüş olmasının dışındaisyanla ilişkilendirmemesi, Hacı Bektaş ın isyanda rol alıp almadığı konusundaki şüpheleri arttırıcı bir nitelik arz etmektedir. Bir öngörü olarak Hacı Bektaş ın Babai isyanına katılması muhtemel gibi görünmesine karşılık, günümüz kaynakları itibariyle bu konuya ilişkin tarihi bilgi mevcut değildir. Hacı Bektaş ın evlenip evlenmediği hususu, tartışmaların yoğunlaştığı bir başka konudur. Bu tartışmaları özellikle Bektaşilerin kendi içerisinde yaşadıklarını söyleyebiliriz. Öyle ki, sonraki yüzyıllarda kimilerine göre Bektaşilerin ikiye bölünmesine neden olacak bir ayrılığın nedeni burada yatmaktadır. Tartışmaların asıl çıkış nedeni hiç şüphesiz ki, Bektaşi vakıf ve tarikatının yönetiminin kimin tarafından yapılacağı anlaşmazlığıdır. Bu noktada Hacı Bektaş-ı Veli nin Kalenderilik ile ilgisine değinmek yerinde olacaktır. Konu ile derinlemesine araştırmaları bulunan Ahmet Yaşar Ocak (1999a), Hacı Bektaş ın Vefailik içinde Kalenderilik özelliğini koruduğunu düşünmektedir. Ocak ın Vilayetname den verdiği örnekler yerindedir. Vilayetnamede Ahmed Yesevi ile Hacı Bektaş arasındaki yakınlığı kıskanan müridleri Hacı Bektaş ı çırılçıplak bir abdal olarak yorumlamaktadırlar (Gölpınarlı, 10). Bilindiği üzere Kalenderi Abdalları yarı çıplak dolaşmaktadırlar (Ocak, 1999a, 200). Diğer taraftan Hacı Bektaş ın çihar darb 1 olması, uzun ve gür bıyıklarının olması, O nun bir Haydari şeyhi olduğunu düşünmemizi sağlamaktadır (Ocak, 1999a, 201). Hacı Bektaş ın Seyyid Gazi yi ziyareti sırasında kendisine mürid olan birini traş ettiği Vilayetname de bildirilmektedir (Gölpınarlı, 70) Yine Vilayetname ye göre bir grup Kalenderi topluluğu Hacı Bektaş ı ziyarete gelmiştir (Gölpınarlı, 63). Hacı Bektaş ın Haydari Kalenderisi olarak kabul edilmesi, bizim, evlenmeyi reddetmek anlamına gelen mücerredlik erkanını bünyesinde barındırdığını sonucuna varmamızı sağlıyor. 1 Kalenderi-Haydari erkanında saç, sakal ve kaşların kazınması geleneğidir.

12 6 Bir Haydari-Vefai şeyhi olduğunu bilinen Hacı Bektaş ın, bu aidiyeti nedeniyle mücerredlik erkanına uyması, dolayısıyla hayatının sonuna kadar bekar yaşamış olması sonucuna ulaştırıyor bizi (Ocak, 1999a, 202). Baki Öz (1997a, 66), bir taraftan Hacı Bektaş ın Kalenderi-Haydari olduğunu kabul ederken, diğer taraftan da artık yerleşik yaşama geçmesi ve sistem adamı olması nedeniyle mücerred olmasını mümkün görmemekte, Hacı Bektaş ın da bu döneminde evlenmesi mantıksaldır şeklinde düşünmektedir. Alternatif görüşün yeterli ipuçları ortada iken, bunun tersini belgelendirememeksizin mantıksaldır diyerek açıklamanın da mantıksal olmadığı kanısındayız. Mevcut kaynakların neredeyse tamamında Hacı Bektaş ın Babai İsyanı ndan bir süre sonra Sulucakarahöyük te görüldüğü bildirilmektedir. Hacı Bektaş ın geldiği sıradaki Sulucakarahöyük ün, o günkü şartlar itibariyle, bölge için bir dinsel merkez olma konumunun bulunmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Hacı Bektaş, bu tarihten sonraki hayatını Çepni boyunun yaşadığı bu köyde geçirmiştir. Vilayetname, Hacı Bektaş ın birçok olağanüstü faaliyetine yer verdikten sonra, Çepni lerin kısa sürede onun müridi olduğunu bildirmektedir (Gölpınarlı, 32). XIII. yüzyıl Anadolu sunda bir inanç kurumunun doğuşu, gelişimi, yayılışı biraz olağanüstü niteliklerin varlığını, bu kuruculara, yayıcılara insanüstü başarılar yüklemeyi gerekli kıldığını (Eyyuboğlu, 1980, 128) düşünürsek; Vilayetname nin bu yaklaşımını daha rahat yorumlayabiliriz. Kimi güncel kaynaklar, Hacı Bektaş ın Sulucakarahöyük e yerleştikten sonra burada bir tekke kurduğunu, bu tekkede yetiştirdiği öğrencilerini Anadolu nun Türk hakimiyetinde bulunan yerlerine gönderdiğini (Öztürk M., 1987, 887), bu dervişlerin Hacı Bektaş ın direktifleri doğrultusunda harekete geçtiğini (Kocadağ, 1996, 74) ifade etmektedir. Ancak Hacı Bektaş, bir tarikat kurmamış ve müridler toplamaya çalışmamıştır (Melikoff, 2000, 38). Bektaşilik, bizzat Hacı Bektaş tarafından kurulmuş bir tarikat olsaydı, bir zümrenin sıfatı olarak Bektaşilik, daha erken devirlerde ortaya çıkardı (Boz, 1999, 11). Bektaşilik, Hacı Bektaş ın ölümünden uzun yıllar sonra ortaya çıkmıştır. Ne Hacı Bektaş adına düzenlenen menakıbnamelerde, ne de diğer menakıbnamelerde Rum Abdalı terimi kullanılmasına rağmen, henüz Bektaşi teriminin kullanılmamış olması son derece

13 7 anlamlıdır. Bu da XV. yüzyılın sonlarında dahi bu adı taşıyan mevcut bir zümrenin henüz ortaya çıkmadığını göstermektedir (Ocak, 1999a, 207). Ocak (1999a) a göre Bektaşi teriminin ilk defa ve bağımsız bir zümrenin adı sıfatıyla kullanılması, XVI. yüzyılda gerçekleşmiştir 1. Bektaşilik, başta Kadıncık Ana, Abdal Musa ve Balım Sultan olmak üzere Hacı Bektaş geleneğine bağlı dervişlerin, dağınık olan Rum Abdalları-Kalenderi-Haydari-Vefai gibi zümreleri Hacı Bektaş ın adı etrafında birleştirmesi ve Hacı Bektaş kültü oluşturup, bunu bir dinsel ritüel haline getirmesiyle oluşturulmuştur 2. Hacı Bektaş zamanında, tam anlamıyla varolan bir Bektaşi dinsel ritüelinin, erkanının ve tarikat örgütlenmesinin mevcut olduğunu söylemek mümkün değildir. Varolduğunu düşündüğümüz olgu ise, heterodoks olmak gibi ortak paydaları bulunan zümrelerinin sahip olduğu ritüeldir. Bektaşi geleneğine göre Hacı Bektaş ın, Hacılar Bayramı nı müridleriyle birlikte Seyyid Battal Gazi nin zaviyesinde kutlayan bir derviş olduğunu göz önüne alırsak (Ocak, 1999a, 200), XIII. yüzyıl itibariyle Sulucakarahöyük teki Hacı Bektaş Zaviyesi nin Anadolu daki en yüksek nüfuzlu zaviyesi olduğunu söylememiz mümkün değildir. Hacı Bektaş ın yaşadığı dönemdeki etkinliğinin çok büyük olduğu iddiasının, daha çok sonraki dönemlerde, yani Bektaşi Tarikatı nın örgütlenmeye başladıktan sonra geriye dönük olarak ortaya atılan bir yaklaşım olduğu düşüncesindeyiz. Ancak bu, Hacı Bektaş ın bir zaviyesi olmadığı anlamına gelmemelidir. Zira, Hacı Bektaş ın Sulucakarahöyük e yerleştikten bir süre sonra kurduğu ve zamanla Haydari niteliğine bürünen zaviyede sınırlı sayıda da olsa mürid yetişmiştir ki, Osmanlı Beyliği topraklarına giren Abdal Musa artık bir Haydari dervişi idi (Ocak, 1999a, 61). Hacı Bektaş dönemi Bektaşiliğine ilişkin ortaya atılan bazı görüşlere göre, bu dönem Bektaşiliği Orijinal Bektaşilik tir. Çünkü Hacı Bektaş ın halifesinin bulunmaması nedeniyle, onun fikirlerini yayabilecek bir unsurun olmaması, Hacı Bektaş dönemi Bektaşiliğin İslam dışı geleneklerin içerisinde erimesine neden olmaktadır (Şahin, 1995, 339). Bu da Hacı Bektaş dönemi Bektaşiliğinin asli 1 Bilindiği gibi bu tarih, Balım Sultan ın Sulucakarahöyük teki Tekkenin resmi olarak başına getirilmesine denk düşmektedir. 2 Fuad Köprülü (1991, 209), Bektaşiliğin oluşumuna başlangıç olarak Babai hareketini göstermenin doğru olacağını düşünmektedir.

14 8 yapısının bozulmasına, Bektaşiliğe sonradan giren unsurların Bektaşiliği temsil noktasına gelmesine neden olmuştur (Fığlalı, 1990, 180). Ancak biz, Hacı Bektaş dönemi Bektaşiliği diye ifade edilen bir Bektaşiliğin mevcut olmadığı konusunda ısrarlıyız. Kastedilebilecek en erken Bektaşiliğin, Hacı Bektaş ın ölümünden, Balım Sultan ın Sulucakarahöyük e gelinceye kadarki dönemde Anadolu da etkinlik gösteren ve Rum Abdalları olarak da ifade edilen derviş zümrelerinin, Hacı Bektaş-ı Veli nin yaşamından ve isminden hareketle, Babailik, Vefailik, Kalenderilik, Haydarilik vb. gibi zümreleri ve İslam öncesi unsurları sentezleyerek 1 Hacı Bektaş kültü etrafında yoğurmasıyla ortaya çıkan Bektaşilik olduğu kanaatindeyiz ki, bu dervişlere de ilk dönem Bektaşi dervişleri 2 diyebiliriz. Bu noktada Kadıncık Ana ile Hacı Bektaş ilişkisine değinmek yerinde olacaktır. Yukarıda da kısmen belirttiğimiz üzere, Hacı Bektaş ın evlenip evlenmediği, çocuklarının olup olmadığı konusu ile Kadıncık Ana doğrudan ilişkilidir. Çünkü Hacı Bektaş ın evlenip çocuklarının olduğunu ileri sürenler, eş olarak Kadıncık Ana yı göstermektedir. Kadıncık Ana nın Hacı Bektaş ın manevi kızı mı (Aşıkpaşazade, 1992, 165), yoksa eşi mi? olduğu tartışmaları bir yana; onun manevi gücünün mirasçısı bir kadın olduğunu söyleyebiliriz (Melikoff, 2000, 38). Zira Kadıncık Ana, Abdal Musa ile birlikte Bektaşi kültünün oluşması ve yaygınlaşması için, kısaca Bektaşi Tarikatının ilk temellerinin atılması için büyük etkinlik göstermiştir. Keza Aşıkpaşazade de, Bacıyan-ı Rum a örnek olarak Hatun Ana namıyla bilinen Kadıncık Ana yı göstermektedir (Aşıkpaşazade, 1992, 165). Aşıkpaşazade (1992, 165), bir taraftan Hacı Bektaş ın şeyhlik ve müridlikten vazgeçmiş, meczup, saf bir aziz olduğunu belirtiyor; ama ondan hemen sonra birçok mürid ve ilim ehlinin bu tarikata bağlılığından söz ediyor. Görünen o ki, - Aşıkpaşazade nin pek hoşuna gitmese de- Hacı Bektaş tan hemen kısa sayılabilecek bir süre sonra tarikat, müridleriyle ülkede yankı uyandıracak bir şöhrete ulaşmıştır (Fığlalı, 1990,191). 1 Bektaşi inançlarındaki İslam öncesi unsurlar konusunda ayrıntılı bilgi için Ahmet Yaşar Ocak (2000a) ın çalışmasına başvurulabilir. 2 Ahmet Yaşar Ocak (1999, 82), bu dönemdeki dervişler için proto-bektaşiler terimini kullanmıştır.

15 9 Bektaşiliğin bu şöhrete ulaşmasındaki başlıca öğeler arasında, olağanüstü olayların yayılması, tarikat kurucularının böyle üstün güçlerle donatılmış gösterilmesinin etkinliği büyüktür (Eyyuboğlu, 1980, 120). Bektaşiliğin Osmanlı Devleti topraklarında gelişip yayılmasını sağlayanlar, Hacı Bektaş-ı Veli ye bağlılığını bildiren erenler olmuştur. Bu erenlerin faaliyetlerini konu alan ve genellikle ölümünden sonra kaleme alınmış olan Vilayetnamelerden çıkan önemli bir ortak nokta, bu olağanüstü olayların çok kısa bir süre içinde yayıldığı, söz konusu Erenler yaşarken dahi bunların dilden dile, yöreden yöreye aktarıldığıdır. Otman Baba nın ölümünden birkaç yıl sonra, dervişlerinden Küçük Abdal tarafından kaleme alınan Otman Baba Vilayetnamesi nde, Otman Baba, olağanüstü öğelerle örülü bir halde karşımıza çıkmaktadır. Aradan geçen beş yıl gibi bir sürede Otman Baba nın bir masal kahramanı şeklinde sunulamayacağının gerçek olduğu bilgisinden yola çıkarsak, söz konusu şöhretin sağlığında yayılmaya başladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu durum, Hacı Bektaş kültünün yayılması konusunda da benzerlik gösterir. Ancak, Hacı Bektaş ın şöhretinin yayılması ölümünden sonraki dönemde yoğunlaşmıştır (Eyyuboğlu, 1980, 127).

16 10 1. BÖLÜM 1826 YILINA KADAR BEKTAŞİ TARİKATI VE OSMANLI DEVLETİ 1.1. İLK DÖNEM OSMANLI YÖNETİMİ VE BEKTAŞİLİK Osmanlı Devlet yönetimi ile Bektaşilik arasındaki ilk ilişki belirtileri, Hacı Bektaş-ı Veli ile ilk Osmanlı Beyleri arasında bir görüşmenin olup olmadığı konusundaki fikir ayrılığı ile başlar. Bu bağlamda, Bektaşi geleneğinde ve bazı güncel yayınlarda (Fığlalı, 1990, 193), Hacı Bektaş ın ölüm tarihi olarak kronolojik olarak mümkün olmamasına rağmen 1337 yılının gösterilmesinin bilinçli bir yaklaşım olduğu düşüncesindeyiz. Bu yaklaşımın kabulü, Vilayetname de ayrıntılı olarak bahsi geçen Hacı Bektaş-Osman Bey görüşmesini doğrulama anlamına gelmektedir. Vilayetname ye göre Hacı Bektaş, Osman Bey e tac giydirmiş, kemer bağlamış, nasip vermiş ve onu din düşmanlarına havale etmiş tir (Gölpınarlı, 74). İlk Osmanlı Beyleri ile Hacı Bektaş-ı Veli arasındaki olduğu iddia edilen ilişkiler XV. yüzyılda, yani Bektaşiliğin devlet içinde önemli bir yer kazanmasından sonra ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Baki Öz (1997a), Vilayetname den hareketle, Osman Bey ve Ertuğrul Gazi nın Hacı Bektaş ile görüştüğünü doğrulamakta ancak bu görüşmenin padişah atama anlamından çok bağlılık bildirme ve yola kabul anlamına geldiğini söylemektedir. Aşıkpaşazade (1992) nin ise bu görüşme hakkındaki tavrı nettir: Her kimse ki Hacı Bektaş, Osmanlı Hanedanından birisi ile konuştu derse yalandır. Şöyle bilesiniz.

17 11 Şüphesiz ki Bektaşi geleneğinin, Hacı Bektaş ile ilk Osmanlı Beylerini ısrarcı bir şekilde ilişkilendirme uğraşı, Bektaşi Tarikatı nın prestijini arttırma gayreti anlamına gelmektedir. Bu gayret, bir taraftan tac giydirme ve nasip verme şeklinde prestij anlamı taşırken; diğer taraftan da Hacı Bektaş ın Yeniçeri Ocağı na börk giydirebilmesi için uygun kronolojiyi sağlamaya yöneliktir ki, Bektaşi Tarikatı- Yeniçeri Ocağı ilişkisini ilerleyen bölümlerde daha ayrıntılı olarak ele alacağız. İlk Osmanlı sultanlarını sosyal, kültürel ve dinsel açıdan değerlendirdiğimiz zaman, katı bir dinsel tavırlarının olmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. İlk örgütlenme sürecini, yaylak-kışlak şeklinde konar-göçer bir yaşam kültürü içerisinde gerçekleştiren ilk Osmanlı beyleri, kurumsal bir yapıdan çok aşiret tarzı bir örgütlenme modeli benimsemişlerdir. Bu beylerin hükümranlık kurdukları topluluğun da benzer sosyal ve dinsel yaklaşım içerisinde olduklarını rahatlıkla söyleyebiliriz. Özellikle Osman ve Orhan Bey lerin, İslam ilahiyatının ince meselelerini kavrayacak ilmi seviyede olmayan, sade ve basit yaşayışlı Türkmen reisleri olmaları (Ocak, 1978, 256), kendileri ile Türkmen kitleleri arasında bir uçurumun oluşmamasını sağlamıştır. Kimi yazarlar, Osmanlı Beylerinin egemenlik kurduğu zümre ile toplumsal ve dinsel uyumun yoğun olduğu, yani Osmanlı Devletinde henüz kurumsal dinsel yapılanmanın varolmadığı bu dönemi Osmanlı nın henüz Sünnileşmediği dönem olarak addetmektedirler (Şahin, 1995, 92). Şüphesiz ki, Hacı Bektaş-ı Veli kültüne, Osmanlı Beyliği topraklarının kapısını aralayan ilk isim Abdal Musa dır. İlk Bektaşi dervişleri arasında sayabileceğimiz Abdal Musa da Hacı Bektaş gibi Horasan kökenli bir derviştir. Abdal Musa gibi pek çok Haydari-Kalenderi abdalı, kurdukları zaviyeler aracılığıyla bölgelerinde Hacı Bektaş kültünü zamanla hakim duruma getirmişlerdir. Osman Bey, Kumral Baba ya Bilecik yakınında Ermeni Derbendi mevkiinde bir zaviye inşa ederken, Orhan Bey de babası gibi çeşitli fetihlere katılarak büyük yararlılıklar gösteren Abdal Musa, Geyikli Baba, Doğulu Baba, Abdal Mehmed ve Abdal Murat adındaki dervişlere birer zaviye yaptırarak vakıflar bağışlamıştır. I. Murad ın, Postinpuş Baba gibi Rum Abdalları na zaviyeler yaptırdığı bilinmektedir (Ocak,

18 ; Öz G., 1997; Bozkurt, 1990; Refik, 1994; Öz B. 1997a). Hacı Bektaş ile Kadıncık Ana nın evlenmesinden doğduğuna inanılan Seyyid Ali Sultan (Timurtaş) da, Osmanlı kuvvetlerinin Rumeli ne geçişinde ve Balkanlar da yeni fetihler yapılmasında büyük yararlılıklar göstermiştir (Ulusoy, 1986, 67; Ocak, 1999a, 89). İlk Osmanlı Sultanları, Rum Abdalları olarak adlandırılan ve aralarında ilk Bektaşi dervişleri diyebileceğimiz abdalların da yoğun olarak bulunduğu bu derviş zümrelerine karşı oldukça anlayışlı davranmışlardır. Osmanlı Devleti nin XIV. yüzyıl ortalarından, özellikle XV. yüzyıldan itibaren Rumeli de başlattıkları fetih hareketlerinde Rum Abdalları veya ilk dönem Bektaşi dervişleri de rol almıştır. İlk Bektaşi dervişlerinin bu faaliyetler esnasında yaptıkları hizmetler, onlara devlet nazarında hatırı sayılır bir yer sağlamıştır (Ocak, 1992, 378). Yeni kurulan bir devletin muhtaç olduğu sağlam bir halk kitlesinin oluşumunda, bu dervişlerin oynadığı rolün önemini iyi kavramak gereklidir. Şöyle ki, bu dervişlerle ilk sultanlar arasında bir çeşit karşılıklı dayanışma söz konusudur. Dervişlerin hizmetlerine karşılık onlar da kendilerine zaviyeler açıp köyler bağışlıyorlardı (Ocak, 1978, 256). Osmanlı tarihçilerinin, başta Abdal Musa olmak üzere, ilk Osmanlı sultanlarıyla iyi ilişkiler geliştiren dervişlere karşı hiçbir olumsuz yaklaşımları olmadığı gibi, onları övgüyle andıkları bilinmektedir (Şahin, 1995, 92). Ocak (1999a) a göre ilk Osmanlı yöneticileri ile Türkmen kitlelerinin aynı toplumsal tabana mensup olmaları nedeniyle İslam ı algılama ve yorumlama tarzları da aynı idi. Yani, sultanların dervişlere olan yaklaşımları, bir taraftan onlar aracılığıyla yönettikleri Türkmen boyları üzerindeki egemenliklerini meşrulaştırmış olurken, diğer taraftan da şahsen yakınlık duydukları ve saygı besledikleri bu şahsiyetlere minnettarlıklarını göstermiş oluyorlardı (Ocak, 1999a, 81). Bu sosyal düzlemde ilişkilerin girift bir halde varolmasında, yönetenlerle yönetilenler arasında İslam ı yorumlama bakımından önemli bir farklılığın olmamasının etkisi büyüktür. Bu bağlamda Osmanlı Beyleri nin asıl başarısı, dengeli bir siyaset gütmelerinde yatar. Heterodoks dervişler karşısında son derece uysal, uzlaşmacı ve halk karşısında da onlardan biri olan Osmanlı Beyleri, bu tutumlarıyla Babailer Ayaklanması ile yaratılan yeni sürecin kapanış perdesini çekmiştir (Çamuroğlu, 1999a, 185).

19 13 Osmanlılar ın tekkelerden yararlandığı diğer önemli bir alan ise, kargaşa çıkaran unsurların kontrolü konusunda olmuştur (Melikoff, 1999a, 8). Şöyle ki, bünyesinde bazı anarşist eğilimler görülen kimi Kalenderi grupların kontrol altına alınmasında, devletin güvenini kazanmış olan tekkelerden ve nüfuz sahibi abdallardan yararlanılmak istenmiş olması muhtemeldir. Bu anlamda, ilk dönemki Bektaşiler diyebileceğimiz abdalları ve onların tekkelerini adres olarak gösterebiliriz. Böylece devlet bir taraftan henüz yerleşmemiş bir siyasi otoritenin halk içinde doğuracağı sakıncaları, bir ölçüde manevi ve dini otorite sahibi bulunan bu tür şahsiyetlerden yararlanarak ortadan kaldırırken; diğer taraftan da yapıları itibariyle potansiyel bir rahatsızlık unsuru olmaya elverişli bu zümreleri fetihlere yönlendirerek hazır güç olarak kullanma ve bu sayede onları yönetim yanında tutarak kontrol altında bulundurma yolunu seçmiştir (Ocak, 1999a, 119). Bu diyalektik ilişkiler örgüsünün planlı olup olmadığı bir yana, yeni fethedilen arazilerdeki iskan meselesinin çözümüne olan katkısını da atlamamak gerektiği kanısındayız (Ocak, 1978, 257). Sınır boylarında yoğun olarak etkinlik gösteren derviş gruplarına gazalarda rastlanıyor olmasında, geçim unsuru da önemli yer tutmaktadır. Şöyle ki, bu derviş zümrelerinin zaman zaman gazalarda görülmesinde, yerleşebilecekleri topraklar buluyor olmalarının, geçimlerini sağlamak istemelerinin ve varlıklarını devam ettirebilmelerinin etkinliği düşünülebilir (Ocak, 2000b, 70). İlk Osmanlı sultanlarının fetih hareketlerinde hizmetleri bulunan Rum Abdallarının en önemli ortak noktası, bu zümrelerin Hacı Bektaş-ı Veli ye olan bağlılıklarıdır diyebiliriz (İlgürel, 1986, 387). Bu dönem itibariyle kurumsal bir Bektaşi Tarikatı nın mevcut olmaması nedeniyle, Türkmen dervişlerinin Osmanlı Beyleriyle olan ilişkilerinin kurumsal olmaktan çok, bireysel nitelikte olduğunu vurgulamak yerinde olacaktır (Şahin, 1995, 125). Üzerinde durulması gereken bir husus vardır ki, ilk Osmanlı Beylerinin şeyh ve dervişlere verdiği imtiyazlar sınırsız ve koşulsuz değildir. Osmanlı Beyleri gerektiğinde onların faaliyetlerini takip ve kontrol etmekten de geri durmamışlardır (Bozkurt, 1990, 31). Bu konuda, Orhan Bey in Bursa ve civarındaki dervişlerin denetimi sırasında, uygun davranışlar göstermeyen dervişlere ihtarda bulunması veya

20 14 memleketin dışına çıkartması, söz konusu dervişlerin tamamen başıboş bırakılmadıklarını ortaya koymaktadır (Ocak, 1978, 257). Osmanlı Beylerinin bu yaklaşımının dinsel olmaktan çok siyasal bir kuşkudan kaynaklandığını söyleyebiliriz (Bozkurt, 1990, 31). Çünkü henüz medrese Müslümanlığı devlet yapılanmasında ağırlığını hissettirmemiştir ve bu süreçte ilk Osmanlı yöneticileri egemenlik kurdukları Türkmen boyları gibi cemaat dışı bir İslam inanışı dönemi geçirmekte, bünyesinde İslam öncesi inanç unsurları barındırmaktadır (Melikoff, 1999b, 145). Ayrıca Osmanlı devlet yönetimi, Selçuklu döneminde tehlikeli ayaklanmalar gösteren Babai takipçilerine karşı, siyasal boşluklara neden olacak kontrolsüzlük halinde, benzer risklerin ortaya çıkabileceği ihtimalini de dışlamamıştır. Balım Sultan ile birlikte Bektaşilik adını alacak olan Rum Abdalları ve onlara bağlı heterodoks yapılı Türkmen kitlelerinin yerleştikleri veya yerleştirildikleri bölgeler dikkate değerdir. Bu zümreler, ehl-i sünnet inancının hakim bulunduğu şehir ve kasabalardan uzağa konuşlanmışlardır. Bizzat Hacı Bektaş ın Konya, Kayseri veya Kırşehir kent merkezleri içinde değil de, Sulucakarahöyük teki Türkmen aşiretleri içinde zaviye açmasının da mantığı aynıdır (Ocak, 1992, 375). Söz konusu mantık, bu dervişler topluluğunun sahip oldukları propaganda güçleri ile her türlü yerel inançla kolayca bağdaşabilen bir inanç yapısına sahip olmalarıdır (Köprülü, 1944, 462). Osmanlı Beyliği topraklarında bilindiği kadarıyla Kadiri, Rifai veya Mevlevi dervişlerinden ve zaviyelerinden bahsedilmemesi anlamlıdır. Bu tarikatlar daha çok ehl-i sünnet inancının yoğun olduğu şehir merkezlerinde örgütlenmişlerdir. Söz konusu tarikatların, kendilerine tahsis edilen vakıflarla merkezi yerlerde varlıklarını sürdürüyor olmalarından, yani daha çok şehirli bir tarikat hüviyetini benimsemiş olmalarından ve yerleşik hayata alışmış olmalarından olsa gerekir ki, Osmanlı Beyliği topraklarında bu zümrelere rastlanmaz (Ocak, 2000b, 70-76). Özellikle Mevlevilik, XV. yüzyıldan itibaren Osmanlı topraklarında etkinlik göstermeye başlamıştır (Ocak, 1999a, 124) ki, bu yüzyıl, Osmanlı devlet

21 15 örgütlenmesindeki dinsel yapılanmanın ehl-i sünnet menşeli kurumsal tarzın referans olarak kabul edilmeye başlandığı yüzyıl olarak da bilinmektedir. Bünyesinde kitabi İslam ın dışında farklı unsurları fazlasıyla barındıran Abdallar zümresi için, Kitabi İslam ın etkinliğindeki bölgelere nazaran, bağdaştırmacı (senkretik) yapılarının da etkisiyle inançlarını rahatça ortaya koyabilecekleri bölgelere yerleşmek istemeleri gayet anlaşılır görünmektedir. Bu sebebin de etkisiyledir ki, yerleşimler ve faaliyetler daha çok uç beyliklerde, bu beyliklerin de uç bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Osmanlı Beyliği için önceleri Bursa veya İzmit yöreleri uç olma özelliği gösterirken, fetihlerle birlikte uç anlayışı Balkanlara dek uzanmıştır. İlk Bektaşiler, kimi zaman askeri fetihler başlamadan önce, cezbedici mistik görüşlerine kapılan Hıristiyanların İslamlaşmasında etkili olduğu gibi (Balivet, 25); çoğu zaman da fetihlerin ardından bu etkiyi sağlamıştır (Çamuroğlu, 1999a, 186). Bektaşilik, Tuna kıyılarından Arnavutluk a kadar çok geniş alanlarda kurulan tekkelerle Balkanların İslamlaşmasında önemli roller üstlenmiştir (Köprülü, 1944, 461). Osmanlı Beyliği, Balkanların fethinde, fethedilen ülkelerde topraklar bağışladıkları Bektaşilerden kolonileştirici ve Türk kültürünün yayıcı öğesi dervişler olarak yararlanmışlardır (Melikoff, 2000, 39). İslam dinine giren Hıristiyan topluluklar içinde Bektaşiliği benimseyenlerin oranı ciddiye alınacak ölçüdedir (Eyyuboğlu, 1980, 129). Osmanlılar ın Rumeli deki fetihlerine paralel olarak Bektaşi dervişleri bu yeni topraklarda kendilerini kabul ettirebilmek için fazla güçlüklerle karşılaşmamışlardır. Buna örnek olarak Sarı Saltuk Zaviyeleri verilebilir. Bu zaviyeler Yunanistan, Arnavutluk, Romanya ve Bulgaristan da bulundukları yerlerdeki mahalli aziz kültlerini kendilerine mal ederek İslamileştirmişler 1 ve böylece yerli Hıristiyanlarla ortak payda yaratacak zeminler oluşturmuşlardır (Ocak, 1992, 375). Ancak kılıç iki yana işler; bazı Hıristiyan zümrelerinin Bektaşiler sayesinde İslamiyet i tanımaları sağlanırken, diğer taraftan da Bektaşiler, 1 Sarı Saltuk-Aya Spyridon eşitlenmesine ilk defa Kruya çevresindeki Sarı Saltuk menkıbesinde rastlıyoruz (Hasluck, 1995, 95).

22 16 yakınlaşmaya çalıştıkları Hıristiyan çevrelerin etkisiyle karşı karşıya gelir (Melikoff, 1999b, 201). Bu tür etkileşimleri, Bektaşiliğin özünde zaten var olan senkretik yapının zenginleşmesini sağlayan unsurlar arasında görmek mümkündür. Bektaşilik henüz gerçek anlamda bir tarikat hüviyetine kavuşmadığı dönemde dahi, yani XV. yüzyıla gelindiğinde, Hacı Bektaş-ı Veli, artık XIII. yüzyıldaki gerçek kimliğinden çoktan çıkmış, her tarafta saygı duyulan büyük bir veli niteliğini kazanmıştır (Ocak, 1999, 208). Osmanlı merkezi yönetiminin manevi desteğini sağlayan Bektaşilik, bir süre sonra benzer zümreler gibi Kalenderi zümreleri de bünyesinde eritme sürecine girmiş, Kalenderi zaviyelerine hakim olmaya başlamıştır. Kalenderi zümrelerin Osmanlı devlet yönetimince zaman zaman kovuşturulmaya uğraması, Bektaşiliğin Kalenderiliğin içinden doğmuş bir kol olması, bünyesindeki senkretik yapı gibi unsurların da yardımıyla Bektaşilik, tüm Kalenderi zümreleri için uygun bir sığınak olmuştur (Ocak, 1999a, 118, 204, 208). Kalenderi zümrelerin Bektaşilik içerisindeki yoğrulma sürecinin düzenli bir şekilde olmadığı zamanlar da olmuştur. Şeyh Bedreddin isyanı buna örnek verilebilir. İsyan, Babailer isyanından sonra Kalenderi zümrelerinin (Torlakların) düzenleyip yönettikleri ikinci, Osmanlı Devletine karşı yapılan ilk büyük ayaklanma hareketidir (Ocak, 1999a, 126). Bektaşi senkretizminin önemli unsurlarından birisi de Bektaşiliğin Ahilik teşkilatı ile olan bağlantısında gizlidir. Ahi tekkeleri, esnaf örgütlenmesini sağlayan ekonomik bir birliktelik olduğu kadar, üyelerinin ahlaki ve manevi ihtiyaçlarını da gereği gibi karşılayan bir tasavvuf ve kültür yuvası niteliğindedir (Kara, 1990, 163). Ahiliği bir tarikat veya mezhep olarak görmenin ötesinde, Türkler arasında ekonomik ve toplumsal dayanışmayı sağlayan, bağımsız zümre olarak yorumlamak yerinde olacaktır (Birdoğan, 1995a, 104). İlk Osmanlı sultanları ile Ahiler ve Abdallar arasındaki sıkı ilişkiler eski kaynaklarca da doğrulanmaktadır. Elvan Çelebi Menakıbu- l-kudsiyye sinde, Hacı Bektaş ile ilerde Osman Gazi nin kayınpederi olacak Şeyh Edebali arasındaki dostluk bağları hakkında bilgi vermektedir (Melikoff, 2000, 38). Bilindiği üzere Şeyh

23 17 Edebali, bir Ahi şeyhi olmasının yanı sıra, Baba İlyas ın da halifesidir. Bektaşilerin dinsel ibadetleri esnasında okudukları tercemanların, Ahilerin okuduğu tercemanlarla ciddi benzerlikler göstermesi, her iki zümrenin ortaklığı konusunda fikir verebilir. Ancak, bu bilgilerden yola çıkarak Bektaşiliğin Ahiliğin devamı olduğu sonucuna varmak mümkün değildir. Konuyu, Bektaşiliğin bağdaştırmacı yapısı bağlamında ele almak daha yerinde olacaktır. Ahilik ve Bektaşilik arasındaki ilişkiler örgüsü ayrı bir tartışmanın konusunu oluşturacak ciddiyette öneme sahiptir. Şu aşamada Ahilik ile Bektaşilik arasında yoğun bir ilişki olduğunu söylemekle yetineceğiz. Osmanlı Beyliği daha kuruluş aşamasında dahi bir taraftan heterodoks yapılı Türkmen Babaları ve kitleleriyle dirsek teması içerisine girerken, diğer taraftan da ehl-i sünnet geleneğine bağlı bir dinsel örgütlenme yolunu benimsemiştir. Orhan Bey zamanında kurulan ilk medresenin başına, Vahdet-i Vücuda bağlı bir tasavvuf yaklaşımıyla bilinen Davud-ı Kayseri geçmiştir (Kara, 1990, 162). Osmanlı Devleti nin güçlenmeye başlamasına paralel olarak medrese Müslümanlığının devlet üzerindeki etkinliği, tasavvufi yaklaşımın ötesinde katı bir biçimde yoğunlaşır. Medrese Müslümanlığının devlet kademelerindeki etkinliği artarken, medreselerde esas alınan eğitimdeki dinsel öğeler yoğunlaşır. Dilbilgisi, mantık, kelam, fıkıh, usul-i fıkıh, hadis ve usul-i hadis gibi dersler tümüyle Arapça olarak verildi. II. Mehmed ile birlikte bu derslere felsefe, edebiyat, matematik gibi dersler eklenecektir. II. Mehmed döneminden itibaren ihya olunan medreseye koşut olarak, Sünnilik devlet dini, devlet ideolojisi olmak yolunda hızla ilerlemeye koyulur (Bozkurt, 1990, 32). Medrese, artık sadece din adamı yetiştiren bir kurum olmasının ötesinde, Osmanlı Devleti nin yönetici kadrosunun da en önemli kaynağını oluşturur. Osmanlı Devleti, özellikle XV. yüzyılın başlarından itibaren medreseler aracılığıyla klasik Sünniliğin hemen bütün teorik ve pratik özelliklerini devralır (Ocak 1999b, 94). Devlet üzerinde medresenin ve devşirmelerin etkinliğinin artmasına paralel olarak, Türk soylularının nüfuzunun azalması gözlemlenir ki, bu durum klasik dönem Osmanlı Devleti nin iskelet yapısı hakkında edinilen ilk ipuçları olma özelliği gösterir. Şöyle ki, II. Mehmed den XVI. yüzyılın sonlarına kadar geçen yüz elli yıllık zaman diliminde, Karamanlı Mehmed Paşa, Piri Mehmed Paşa ve

24 18 Manisalı Lala Paşa dışında vezir-i azam olan otuz dört kişinin tümü devşirmedir (Bozkurt, 1990, 33). Osmanlı Devleti nin Sünni medrese Müslümanlığını referans alması konusuna daha geniş bir açıdan baktığımızda, imparatorluğa doğru gidiş süreci içindeki genç Osmanlı Devleti nin ihtiyaçlarının, iyi organize edilmiş, sağlamca kurumlaşmış bir bürokrasi tarafından karşılanabileceğinden, bunun adresi olarak medrese gösterilmiştir (Ocak, 1999b, 82). Ocak (1999b) a göre, bu kurumlaşmada ideolojik motivasyon konumundaki İslam ise, çok tabii olarak buna gücü yetecek bir tarihsel tecrübesi bulunan Sünni (yahut kitabi) İslam dı. Türkmen boylarının çoğunluğunun mensup olduğu popüler mistik bir niteliğe sahip heterodoks İslam, kendini geliştirip kurumlaşma imkanını hiçbir zaman bulamamış bir İslam tarzıydı. Bununla beraber, kısmen kırsal kesim ve özellikle konar-göçer çevreler, sözü edilen bu geleneksel mistik halk İslamı nı sımsıkı korumaya devam ettiler ki; Bektaşiliğin Osmanlı Devlet yönetiminde yerini sağlamlaştırması ve kurumsallaşmaya başlamasıyla birlikte Bektaşilik bu halk İslam ını temsil etme misyonunu kendine görev edinecektir. Ocak (1999b), medrese İslam ının halk İslam ının yerini almasını zorunluluk olarak görmektedir: Böylece, yöneten ve yönetilen kesimi ortak bir tabanda birleştiren bu geleneksel halk İslamı, yerini önemli ölçüde medresenin güdümündeki kitabi İslam a bırakmak zorundaydı ve öyle oldu II. BAYEZİD DÖNEMİNDEKİ BEKTAŞİLİK VE BALIM SULTAN Bektaşilik konusuyla yakından ilgilenen tarihçilerin giriş bölümünde de değindiğimiz üzere Bektaşiliği belirli birkaç evreye ayırmaları, genel kabul gören bir yaklaşımdır. XIII. yüzyıldan başlayıp XIV. yüzyılda gelişerek süren ve XV. yüzyılın sonlarına kadar uzanan oluşum dönemi ile XVI. yüzyılın başlarından yani Balım Sultan la başlayan ki asıl bilinen Bektaşiliği temsil eden dönem olmak

25 19 üzere iki evre olarak ele alınabilir (Köprülü, 1944, 462; Ocak, 1992, 373). Birge (1991), bu iki evreye ek olarak, 1826 yılını üçüncü evrenin başlangıcı olarak tespit etmektedir. Bektaşiliğin geçirdiği tüm aşamalar, birçok açıdan diğer dönemlerden ciddi farklılık gösteren yapısal özelliklere sahiptir. Balım Sultan ın Bektaşi Tarikatı nın şekillenmesine olan katkısına değinmeden önce Balım Sultan ın kimliğini ve II. Bayezid dönemi gelişmelerini kavramanın yerinde olacağı düşüncesindeyiz. Bektaşi geleneğinde Balım Sultan ın adı, Hızır Bali Baba şeklinde verilmektedir. Yaşadığı dönemden kalma, doğrudan kendisiyle ilgili hiçbir belge bulunmadığından, hakkındaki bütün bilinenler yazılı ve sözlü Bektaşi geleneğine dayanmaktadır (Ocak, 1992, 17). Balım Sultan ın türbesinin üzerinde Resul Bali nin oğlu olduğu yazılıdır ancak Resul Bali Balım Sultan ın doğumundan otuz yılı aşkın bir süre önce, yani 1441 yılında ölmüştür (Bozkurt, 1990, 50). Seyyid Ali Sultan ın, ölümüyle geride oğulları Resul Bali ve Mürsel Bali kalır. Büyük oğul Resul Bali postnişinlik görevini yürüttükten sonra, 1441 yılında ölümünün ardından, Mürsel Bali 1483/4 yılında kadar kırk dört yıl Pir Dergahında postnişin olur. Mürsel Bali nin ölümünden sonra ise oğlu 1 Bali Çelebi (Balım Sultan) postnişin olur 2 (Ulusoy, 1986, 70, 73; Fığlalı, 1990, 197). Yani Balım Sultan, II. Bayezid tarafından Sulucakarahöyük teki Pirevi nin başına getirilmesinin öncesinde Dimetoka daki Seyyid Ali Sultan (Kızıl Deli) Zaviyesi nin postnişinidir. Balım Sultan ın ölüm tarihi konusunda da farklı rivayetler mevcuttur. Balım Sultan türbesinin kapısındaki kitabe ölüm tarihi olarak 1519 yılını gösteriyor (Gölpınarlı, Vilayetname, XXIX) ancak Balım Sultan ın türbesinin ölümünden dört yıl sonra yapılmış olmasından yola çıkarsak, Balım Sultan ın 1520 tarihinde öldüğü yolundaki genel kabul gören yaklaşıma ulaşılır ki, bizce de bu yaklaşım uygun kabul edilmektedir (Çamuroğlu, 1994, 45; Melikoff, 1999b, 206). 1 Bektaşi ananeleri Balım Sultan ın Hıristiyan bir anadan doğduğunu kabul etmektedir (Birge, 1991, 65). 2 Konuyla ilgili Kazak Abdal ın bir deyişi bulunmaktadır: Mekan tutmuş hanbağında bucağın / Bulutlara ağıp tutan sancağın / Uyandırdı pirimiz ocağın / Mürsel oğlu Balım Sultandır (Şahin, 1995, 88).

26 20 Konuyla ilgili kaynakların neredeyse tümü, Balım Sultan ile II. Bayezid i sıkı ilişki içerisinde göstermektedir. Ocak (1992), bu ilişkinin Dimetoka da doğmasından yola çıkarak, Seyyid Ali Sultan Dergahı na ilgi duyan II. Bayezid in burada Balım Sultan la tanışmasının sonucunda geliştiği rivayetini doğru görmektedir. Başta Solakzade olmak üzere Osmanlı tarihçileri, II. Bayezid in 1492 li yıllarda, birkaç ay süren Arnavutluk seferi sırasında Dimetoka ya uğradığını belirtmektedir (Şahin, 1995, 84). Bu seferden kısa bir süre sonra Balım Sultan ın Pirevi nin başına getirilmiş olmasından yola çıkarsak, II. Bayezid in bu sefer sırasında Balım Sultan la tanışmış olmasını muhtemel görebiliriz. Bu iki şahsın nerede ve nasıl tanıştığının ötesinde, II. Bayezid in Balım Sultan a Bektaşi Tarikatı nı örgütlemesi görevini verecek düzeyde bir ilişki örgüsünün mevcut olması önemlidir. Bektaşi geleneğine göre Sultan Selim tarafından tahttan indirilen II. Bayezid, ibadet ile meşgul olmak üzere mensubu bulunduğu Dimetoka daki Kızıl Deli Sultan Dergahına giderken ölmüş/öldürülmüştür (Dedebaba, 1995, 441; Şahin, 1995, 94). Doğruluğunu kabul ettiğimiz taktirde bu sav, II. Bayezid in Balım Sultan ile Dimetoka da tanışmış olması ihtimaline ciddi katkı sağlamasının ötesinde, Bektaşi geleneğinin II. Bayezid i bir Bektaşi tekkesinin mensubu olarak algılamamızı sağlamaktadır. II. Bayezid in kişiliğine yönelik yapılan değerlendirmelerde, onun yumuşak mizaçlı ve tasavvufa yatkın bir karakterde olduğuna dair bilgileri ağırlıklıdır. Bektaşi geleneği, II. Bayezid in tasavvufa yatkın olan bu yanını daha da ileri götürerek, II. Bayezid,... Bektaşi felsefesine sıcak ilgi duyan bir padişahtı (Öz G., 1997, 25),... Balım Sultan ile dost olmuştu (Samancıgil, 1945, 179),... Seyyid Ali Sultan Dergahına gönülden bir bağlılık gösteriyordu (Görkem, 2000, 227),... zorla tahttan indirilmesi ve büyük olasılıkla öldürülmesi, Alevi-Bektaşi çevrelerinde bir hoşnutsuzluk ortamı yaratmıştır (Ulusoy, 1986, 73),... Bektaşi dergahına deruni bir incizab göstermiştir (Fığlalı, 1990, 197),... Bektaşi olan ikinci padişahtır (Dedebaba, 1995, 441) şeklinde çoğaltılabilecek yaklaşımlar getirmektedir. Hiç şüphesiz ki, Bektaşi geleneğinin çoğunlukla II. Bayezid e sahip çıkıyor olmasında, Balım Sultan ın Sulucakarahöyük teki dergahın başına getirilmesinin

27 21 etkinliği büyüktür. Bedri Noyan Dedebaba (1995), II. Bayezid in Bektaşi Tarikatı içindeki yeri konusunda son noktayı koyacak türden yaklaşım getirmektedir: II. Bayezid, 1509 yılında hükümdarlar gibi karşılanan Balım Sultan dan Çinili Köşkün büyük salonunda meydan açılarak nasip almıştır. Veli lakabıyla anılırdı... II. Bayezid in Bektaşi geleneğinde çoğunlukla saygın bir yerinin olmasında etkili olan diğer hususlar arasında Seyyid Ali Sultan Dergahı nı tamir ettirmesi (Fığlalı, 1990, 197; Şahin, 1995, 84), Şahkulu na yardım yapması, Pirevi ni tamir ettirip 1 türbesini kurşunlatması 2, tarikata büyük araziler bağışlaması (Şahin, 1995, 82) gibi faaliyetleri sayabiliriz. Bunların dışında ve en az bunlar kadar önemli olan bir diğer konu ise II. Bayezid in Hacı Bektaş Vilayetnamesi nin yazılmasını sağlamasıdır. Vilayetname nin yazılış tarihi tam olarak saptanamamasına karşılık, eserin Uzun Firdevsi tarafından yazıldığına kesin gözüyle bakılıyor. Eserin yazıldığı tarih konusunda ise 1481 ile 1501 yılları arası gösterilebilir. Bu tarihler arasında yazıldığının düşünülmesinde Vilayetname nin hiçbir yerinde Balım Sultan gibi tarikatın ikinci piri sayılan bir şahsın adının dahi geçmemiş olmasının yeri büyüktür (Gölpınarlı, Vilayetname, XXVII). Diğer taraftan Vilayetname nin II. Bayezid in yardımlarıyla yazdırıldığı rahatlıkla söylenebilir. 3 II. Bayezid in, Hacı Bektaş ın kendisini ve yaşadığı dönemi tanıtmayı amaçlayan bir eserin kaleme alınmasını sağlaması oldukça anlamlıdır. Vilayetname ile Hacı Bektaş ın üstünlüğü, kerametlerle ispatlanmaya çalışılırcasına tarikata ismini veren şahsa, halkın gözünde haklı bir meşruluk kazandırılmaya çalışmaktadır. Vilayetname de olaylar insanüstü bir yaklaşımla abartılı olarak ele alınmaktadır. Hacı Bektaş adına yazılan bu Vilayetname, zamanla başka şahıslar adlarına yazılan Vilayetnamelere temel teşkil ederek, Vilayetname geleneğinin yaygınlaşmasına 1 Türbe, II. Murad tarafından yaptırılmıştır. Türbenin alemi için II. Murad ın altı yüz altın döktürdüğü bilinmektedir (Melikoff, 1999, 198). 2 Hacı Bektaş türbesini onaranın II. Bayezid olduğunu Vilayetname deki şu dizelerden anlayabiliriz: Türbesinin üstüni kurşunlayan / Şah Sultan Bayezid dür sen inan (Gölpınarlı, Vilayetname, XXXIV) 3 Vilayetname deki (Gölpınarlı, XXIX) Ömr-ü bahtın eylesün Allah ziyad / Ta kıyamet devlet ile baki bad dizelerinden eserin, II. Bayezid in yaşadığı dönemde yazıldığını rahatlıkla çıkarabiliriz.