I. CMR Konvansiyonu. A. CMR Konvansiyonu Uygulama Alanı

Transkript

1 I. CMR Konvansiyonu Son yıllarda karayolu ile yapılan taşımalarda büyük artışlar olmuştur. Karayolu taşımasının birçok ülkeyi ilgilendirmesi nedeni ile uluslar arası kuralların getirilmesi gerekmiş ve Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu nun çalışmaları sonucunda 1956 yılında CMR Anlaşması kabul edilmiştir. Bu anlaşma, karayolu ile yapılan taşımaya ilişkin özel hukuk kurallarını düzenleyerek sorumluluğu yeknesak kurallara bağlamıştır. 1 Karayolu ile Eşya Taşımasına İlişkin Uluslar arası Sözleşme ye (CMR), Türkiye dahil, birçok Avrupa ülkesi taraf olmuştur. Türkiye, bu sözleşmeye tarihinde başlamak üzere katılmıştır. CMR nin Türkiye de onanmasından önce de, bu sözleşmenin uygulanma olanağı vardır. CMR ye taraf olan bir ülkede başlayan taşıma, Türkiye de sona ereceği gibi, Türkiye de başlayan bir taşıma CMR ye katılan bir başka ülkede de son bulabilir. Ayrıca, Türkiye veya yabancı bir ülkede yapılan bir taşıma sözleşmesinde uyuşmazlık halinde CMR hükümlerinin uygulanacağı hususu kabul edilmiş olabilir. İşte, bu gibi durumlarda CMR hükümlerinin uygulanma olanağı vardır. CMR hükümlerinin uygulanabilmesinin ilk koşulu bir taşıma sözleşmesinin var olmasıdır. İkinci husus taşımanın konusu eşya olmalıdır. Üçüncü husus da, taşımanın ücret karşılığında yapılmasıdır. Dördüncü husus, taşımanın karayolunda yapılması halidir. Diğer bir husus da, taşımanın uluslar arası nitelik içermesidir. Açıklanan bu hususların varlığı halinde, CMR hükümleri Türkiye de de uygulanır. A. CMR Konvansiyonu Uygulama Alanı Bilindiği gibi CMR, uluslar arası kara taşımalarına uygulanacak hükümleri düzenleyen bir uluslararası bir sözleşmedir. Uluslar arası bir sözleşme olmasından dolayı da Anayasanın 90. maddesinin son fıkrası gereğince kanun hükmündedir ve hakkında Anayasaya aykırılık 1 ERİŞ, Gönen, Açıklamalı- İçtihatlı-Uygulamalı Kara Taşıma Hukuku, Ankara

2 iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. Konvansiyon hükümleri TTK daki taşımaya ilişkin hükümlere nazaran daha özel düzenleme olduğundan ( lex specialo) CMR kapsamına giren uyuşmazlıklarda öncelikli uygulama alanı bulacak ve 5718 sayılı MÖHUK m. 1/son hükmü gereğince de Türk Mahkemelerinde açılacak davalarda uygulanacaktır. Yargıtay 11. HD, T , E. 2001/10668, K. 2002/2513 sayılı ilamında 2 ; TTK nın taşımaya ilişkin hükümleri halen yürürlükte ise de, uluslar arası taşımalar bakımından daha sonra yürürlüğe giren ve bir iç hukuk kuralı haline gelen CMR Konvansiyonu nun öncelikli olarak uygulanması gerektiği halde, anılan Konvansiyon hükümleri dışlanarak, yasal olmayan gerekçelerle TTK nın taşımaya ilişkin hükümlerine göre hüküm kurulması da isabetli olmamış ve kararın bu nedenle davalılar yararına bozulması gerekmiştir yönünde karar verilmiştir. Diğer taraftan CMR Konvansiyonu, uluslar arası taşımaya ilişkin uyuşmazlıkları çözecek maddi hukuk kurallarını da bünyesinde barındırmakta olduğundan CMR m.1 deki koşulları taşıması kaydı ile uyuşmazlığı çözmeye hangi hukukun yetkili olduğu hususunun araştırılmasına gerek olmaksızın CMR hükümleri uygulanacaktır. 3 CMR m.1; 1. Bu Sözleşme, Sözleşmede belirtildiği gibi yükleme yeri ve teslim için belirlenen yerin en az biri akit ülke olan iki ayrı ülkede olması halinde, tarafların ikametgahı ve milliyetine bakılmaksızın ücret karşılığında yüklerin taşıt ile karadan taşınmasına ait her mukaveleye uygulanacaktır. 2. Bu Sözleşmenin uygulanması bakımından "taşıt" sözcüğü 19 Eylül 1949 tarihli Karayolu Trafiği Anlaşmasının 4 üncü maddesinde tanımlandığı gibi motorlu taşıtlar, dizi halinde taşıtlar, römorklar ve yarı römorklar anlamına gelir. 3. Bu Sözleşme taşımanın Devletler veya kamu kurum veya kuruluşları tarafından yapıldığı hallerde de uygulanacaktır. 4. Bu Sözleşme aşağıdaki durumlarda uygulanmayacaktır. a) Uluslararası posta anlaşmaları gereğince yapılan taşımalarda, b) Cenaze taşımalarında, c) Ev eşyası taşımalarında, 2 Kazancı İçtihat Programı 3 AKINCI, Ziya, Karayolu ile Milletlerarası Eşya Taşımacılığı ve CMR, Ankara 1999, s (ERDİL, Engin Karayolu ile Uluslar arası Eşya Taşıma Hukuku, İçtihatlı CMR Konvansiyonu Şerhi, İstanbul 2015, s.8 den naklen) 2

3 5. Akit taraflar, iki veya birkaçı arasında yapacakları özel anlaşmalarla bu sözleşme hükümlerini değiştirmemeyi kabul ederler. Ancak, sözleşmeyi sınır trafiğine uygulamamak veya tamamen kendi ülkeleri içindeki taşıma etkinliklerinde yükler üzerinde hak iddia etmeye yarayan sevk mektubunun kullanılmasına izin vermek gibi durumlar bunun dışındadır. Nitekim Yargıtay da yerleşik hale gelen kararlarında, Türkiye nin tarihinde CMR Konvansiyonu nu kabul etmiş olması ve anılan Konvansiyon hükümlerinin bu tarihte yürürlüğe girmiş olması ve T.C Anayasası nın 90. maddesinin son fıkrası hükmünde usulüne uygun yürürlüğe konulmuş Milletlerarası Antlaşmalar kanun hükmündedir. düzenlemesi dikkate alındığında bir iç hukuk kuralı haline gelen CMR Konvansiyonu nun öncelikli olarak uygulanması gerektiğini açıkça ifade etmektedir. Yargıtay 11. HD, T , E. 2012/7657, K. 2012/9951 sayılı ilamında 4 ; Dava, dava dışı sigortalıya ait malların davalılar tarafından taşınırken meydana gelen kaza sonucunda hasara uğraması nedeniyle dava dışı sigortalıya ödenen tazminatın davalılardan rücuan tahsili istemine ilişkindir. CMR Konvansiyonu Türkiye tarafından tarihinde kabul edilerek, bu tarihte yürürlüğe girmiştir. Milletlerarası Antlaşmaların kanun hükmünde bulunduğunun belirtilmiş olmasına göre uluslararası taşımalarda TTK'dan daha sonra yürürlüğe giren ve ülkemiz tarafından onaylanmak suretiyle bir iç hukuk kuralı haline gelen CMR Konvansiyonu hükümlerinin uygulanması gerekir. Bu itibarla, davaya konu taşımanın niteliğine göre uyuşmazlığa CMR hükümlerinin uygulanması gerekirken mahkemece yazılı şekilde iç taşımaya ilişkin hükümler içeren TTK'nun 781. ve devamı maddeleri ile KTK'nun 85/1. maddesi uyarınca yapılan değerlendirme sonucuna göre hüküm kurulması doğru görülmemiştir. Bu nedenle kararın öncelikle uyuşmazlığın çözümüne esas alınan yasal düzenlemenin doğru olarak tayin edilmemesinden dolayı bozulması gerekmiştir. ; II. Eşyanın Teslimi A. Eşyanın Taşınmak Üzere Taşıyıcıya Teslimi Bir taşıma ilişkisinde taşıyıcının ana edimi teslim olup, teslim taşıyıcının en önemli borcudur. Taşıma Hukukunda teslim, taşıyıcının hasar, ziya ve gecikmeden doğan sorumluluğunun tespitinde başlangıç noktasıdır. 5 4 Kazancı İçtihat Programı 3

4 Taşıma ediminin ifa süresi, taşıyıcının taşımak üzere eşyayı teslim alması ile başlar. 6 Teslim kavramının tanımı konusunda CMR de bir madde bulunmamakla birlikte öğretide bu konuda tanımlara yer verilmiştir. ADIGÜZEL, teslim kavramını, Taşıyıcının yükü kabul etmesi, yük üzerinde vasıtasız ya da vasıtalı zilyetliği elde etmesidir; bunun için de yükleten ( ya da temsilcisi) tarafından kendisine ( ya da temsilcisine) iki taraflı bir işlem olarak zilyetliğin nakli lazımdır. 7 şeklinde tanımlamıştır. KAYA, ise, Eşyanın teslimi, taşımanın tamamlanmasından sonra taşıyıcı ile alıcının ortak iradesi sonucunda eşyanın zilyedliğinin ve dolayısıyla eşya üzerindeki tasarruf imkanının, varma yerinde alıcıya yahut sözleşme ya da sevk evraklarında hak sahibi olarak belirtilen kişiye sağlanmasıdır. 8 şeklinde tanımlamıştır. Bir taşımada teslimin gerçekleşip gerçekleşmediğinin tespitinde iki tarafın da iradelerinin sarih veya zımni olarak uyuşması gerekir. 9 Teslim almadan söz edebilmek için tarafların karşılıklı uygun iradesi ile eşyanın vasıtalı veya vasıtasız zilyedliğinin hak sahibine sağlanması gerekir. 10 Geçerli ve gerçek bir teslimden bahsedebilmek için tarafların iradelerinin bu yönde uygunluk arz etmesi, yükün taşıma senedinde belirtilen yere ve kişiye teslim edilmiş olması gerekir. 1. Eşyanın Teslim Alınması ve Özen Borcu Uluslar arası nitelikte bulunmayan, yetkili hukukun Türk Hukuku olduğu kara taşımalarından kaynaklanan uyuşmazlıklarda uygulanması söz konusu olan TTK m. 875/1 de belirtildiği üzere; 5 ERDİL, Engin, Karayolu ile Uluslar arası Eşya Taşıma Hukuku, İçtihatlı CMR Konvansiyonu Şerhi, İstanbul ERDEM, Ercan. CMR Konvansiyonu ve 6102 sayılı TTK ya göre Karayolu Taşıma Hukuku, Bilge, Ankara, 2013, s ADIGÜZEL, Burak, Karayolu ile yapılan Taşımalarda Taşıyıcının Ziya ve Hasardan Doğan Sorumluluğu, Ankara 2012, s.50 vd. (ERDEM, Ercan, s.222 den naklen) 8 KAYA, Arslan, Taşıyıcının Karayolu ile Eşya Taşımasına İlişkin Uluslar arası Sözleşme de (CMR) Öngörülen Sorumluluğun Esasları (II), İÜHFM 1998, C.LVI, S.1-4, s Yargıtay 11. HD, T , E. 2000/10203, K. 2001/1143 sayılı kararı ( ERDİL, s.125 den naklen) 10 KAYA, Sorumluluk II, s.243 4

5 Taşıyıcı, eşyanın taşınmak üzere teslim alınmasından teslim edilmesine kadar geçecek süre içinde, eşyanın zıyaından, hasarından veya gecikmesinden doğan zarardan sorumludur. Taşıyanın taşıma sözleşmesinden kaynaklanan bu sorumluluğu kusur karinesine dayanan ve sözleşmeden doğan bir sorumluluktur. Uluslar arası karayolu ile taşımacılık yönünden CMR Konvansiyonu nun Taşıyıcının Sorumluluğu başlığını taşıyan IV. bölümünde yer alan madde 17/1 hükmüne göre ise; Taşıyıcı, yükü teslim aldığı andan, teslim edilinceye kadar, bunların kısmen veya tamamen kaybından ve doğacak zarardan sorumludur. Şu hale göre CMR m.17/1 ve TTK m. 875 hükümlerine göre taşıyıcı, eşyanın taşınmak üzere teslim alınmasından hak sahibine varma yerinde teslim edilmesine kadar geçecek zaman dilimi içinde, eşyanın kısmen veya tamamen kaybından, hasarından veya teslimdeki gecikmeden doğan zarardan sorumludur. Taşıyıcı, sorumlu olmaması için eşyanın kendisine teslim edildiği andan itibaren taşınmasında özen göstermekle yükümlüdür. Malları gönderen ve taşıyıcı taraf arasında birbirine uygun irade beyanları ile akdedilen taşıma sözleşmesi, taşıyıcının ziya ve/veya hasarından dolayı sorumluluğunun başlaması için yeterli değildir. Anılan madde hükümlerince taşıyıcının sorumluluğunun başlaması için eşyanın taşıyıcıya veya yetkili temsilcisine teslimi, zilyetliğin nakledilmesi zorunlu olup, bu sorumluluğu eşyanın hak sahiplerine teslimine kadar geçen süreçte devam eder. Zararın belirtilen zaman süreci içinde meydana gelmesi zorunlu olmayıp, belirtilen süreçte zararı yaratan nedenler gerçekleşmiş ve fakat zarar teslim sırasında değil, teslimden sonra gerçekleşmiş ise taşıyıcı bu zarardan da sorumludur. Taşıma konusu eşyanın taşıyıcıya teslimi, taşıma sözleşmesinin akdi ile birlikte olabileceği gibi sözleşmenin yapılmasından önce veya sonra da olabilir. Taşıma sözleşmesinin yapılmış olması taşıyıcı sorumluluğunun başlaması için yeterli olmayıp sözleşme konusu eşyanın taşınmak üzere taşıyıcıya teslimi gerekir. Sözleşmede öngörülen varma yerinde hak sahibine taşıma konusu eşyanın teslimi ile sorumluluk süreci sona erecektir. Açıklanan hukuksal durum gözetildiğinde, eşyalara özen göstermekle yükümlü taşıyıcının sorumluluğunun başlaması taşınacak eşyanın taşıyıcıya teslim edilmesine bağlı 5

6 tutulmuş, henüz taşıma eylemi başlamamış olsa dahi eşyanın taşıyıcıya teslim edilmesi ile taşıyıcının sorumluluğunun başlayacağı kabul edilmiştir. 2. Eşyanın Taşıyıcı Tarafından Taşıma Senedine Çekince Konularak Teslim Alınması Genelde taşıma işlerinde eşyaların ambalajlanması ve araca yüklenmesi, göndericiye ait olmakla birlikte, taşıma sözleşmesinde bu durum açıkça belirtilmiş olabilir.buna rağmen, taşıyıcının basiretli bir tacir gibi davranarak nezaret görevini yerine getirmesi ve ambalajda ve/veya yüklemede bir eksiklik görüldüyse, bunu da taşıma senedinde çekince olarak belirtmek zorundadır. Bu sebeple, doğacak zarardan sorumlu olmaması için taşıyıcının bu yöndeki ihtirazi kaydını taşıma senedine şerh olarak işlemesi ispat hukuku açısından zorunludur. Taşıyıcı hiçbir ihtirazi kayıt ileri sürmeden taşımayı gerçekleştirmiş ise, bu durum eşyanın tam ve sağlam alındığı konusunda karine oluşturur; ancak ambalajlama ve istifleme yönünden ortak ( müterafik) kusurlu olması sonucunu doğurur. Bu durum CMR Konvansiyonu nun m. 9/2 hükmü ile düzenlenmiştir. Buna göre, taşıma senedinde taşıyıcı tarafından verilmiş ihtirazi kayıt mevcut değilse, aksi ispat edilmedikçe malların ve ambalajlarının iyi durumda olduğu farz olunacaktır. Bu nedenle de, taşıyıcı bu şekilde teslim aldığı malların CMR m. 17/1 hükmü gereğince, taşıma sözleşmesinde uğrayacağı ziya ve hasardan sorumlu olacaktır. 3. Eşyanın Taşıyıcı Tarafından Teslim Alınmaması Teslimle ilgili bir başka faraziye de gönderilenin eşyayı teslim almayı reddetmesi halidir. Bu durumda taşıyıcının eşyayı muhafaza borcu devam eder. Taşıyıcı tarafından eşyanın taşınmak üzere teslim alınmaması halinde taşıyıcının sorumluluğunun başlamayacağı, CMR ve TTK nın açık hükümleri gereğidir. Taşıma sözleşmesi CMR kapsamında bulunmasına rağmen, taşıyıcı taşımak üzere eşyayı teslim almaktan kaçınıyorsa taşıyıcının sorumluluğu CMR hükümlerine göre başlamadığı için ancak genel hükümlere ve özellikle koşulları varsa kanunlar ihtilafı gereği yetkili olan ulusal hukuka göre çözüleceği öne sürülmektedir YEŞİLOVA, a.g.e, Ankara 2004, s 66; AKINCI, a.g.e, Ankara 1999, s.88 ( ERDEM, Ercan, s. 225 den naklen) 6

7 Taşıma sözleşmesinin yurt içine ilişkin olarak yapılmış olması durumunda da, CMR Konvansiyonu ndaki gibi, taşıyıcının sorumluluğunun başlaması ancak eşyanın teslim alınmış olması halinde mümkün olacaktır ( TTK m. 875). Taşıyıcının eşyayı teslim alması durumunda sorumluluğu, TTK nın taşımaya ilişin hükümlerine göre değil Türk Borçlar Kanunu nun genel hükümlerine göre belirlenecektir. TBK m 125/1-2 hükümlerine göre taşıyıcı aleyhine, taşımanın yerine getirilmesi isteyebilecek veya gecikme sebebi ile tazminat davası açılabilecektir. Gönderen veya hak sahibi borcun ifasından ve gecikme tazminatı isteme hakkından vazgeçtiğini bildirerek taşımanın yerine getirilmemesinden doğan zararın ifasını da isteyebilir. Hak sahibinin başvurabileceği bir diğer yol ise, TBK m. 125/3 hükmü gereği, taşıma sözleşmesinden dönüğünü bildirerek, daha önce ifa ettiği edimi geri istemek ve ayrıca uğradığı zararın giderilmesi talebinde bulunmaktadır. B. Taşınan Eşyanın Hak Sahibine Teslimi ve Taşıyıcının Sorumluluğunun Sona Ermesi 1. Taşınan Eşyanın Gönderilene veya Hak Sahibine Teslimi Taşıyıcı, eşyayı varma yerinde noksansız ve hasarsız olarak yetkili gönderilene teslim etmesi durumunda taşıma sözleşmesi sona erer. Ve taşıyıcı da sorumluluktan kurtulur. Taşıyıcı, taşıma konusu eşyayı sözleşmede kararlaştırılan yerde ve belirlenen gönderilene veya bunun yetkili temsilcisine teslim etmekle yükümlüdür. Ancak gönderilenin ve hak sahibinin de eşyanın teslimini istemiş ve kabul etmiş olması gerekir. Usulüne ve sözleşmeye uygun, hasarsız ve noksansız teslim ile taşıma sözleşmesi ve taşıyıcının sorumluluğu son bulur. 2. Alıcı Tarafından taşıyıcıya Karşı Çekince Konulması CMR Konvansiyonu nun V. Bölümündeki İstem ve Davalar başlığı altında düzenlenmiş bulunan madde 30/1 hükmüne göre; Alıcı, taşıyıcı ile beraber durumlarını kontrol etmeden veya ziyan ve hasarın açıkça görüldüğü hallerde teslim anında veya açıkça görülmediği hallerde teslimden yedi gün içinde ( Pazar günleri ve resmi tatiller hariç) durumu kendisine bildirmeden malı tesellüm ederse, 7

8 bu husus onun yükü sevk mektubunda belirtildiği şekilde aldığına kanıt oluşturur. Açıkça gözükmeyen ziyan ve hasarlarda bildirme yazılı olarak yapılacaktır. Anılan madde hükmü, gönderilenin taşıyıcıya karşı ziya ve hasar durumunda haklarını kullanabilmesi için teslim anında yapılması gerekenleri düzenlemekte ve ayrıca taşıyıcının eşyayı taşıma senedine uygun olarak taşıdığı ve hak sahibine teslim ettiğine ilişkin karine içermektedir. Bu hukuksal düzenlemeye göre, CMR m 30 hükmü uyarınca, gönderilenin veya alıcının malı taşıyıcı ile birlikte kontrol etmesi gerektiği, kontrol etmeden ve taşıyıcıya ihtirazi kayıt ileri sürmeden eşyayı teslim aldığı takdirde aksi ispat edilinceye kadar, gönderilenin eşyayı taşıma senedinde yazılı olduğu şekilde teslim aldığı varsayılacaktır. Açıkça görülmeyen ziya ve hasarlarda, bildirimin /ihtirazi kaydın yazılı olarak yapılması gerektiği düzenlenmiştir. Gönderilen veya hak sahibi tarafından yapılacak olan yazılı ihtar veya bildirim, meydana gelen ziya ve hasar konusunda kuşkuya yer bırakmayacak derecede açık neden ve buna göre zarar kalemlerini de göstermelidir. 12 Yargıtay 11. HD, tarih, E. 2002/11557, K. 2003/3907 sayılı ilamında; Taşıma hukukunun genel prensibi sonucu CMR' de da taşıma sırasında oluşacak kayıp ve hasardan taşıyıcı sorumludur. Bu durumda kayıp ve hasarın taşıma esnasında meydana geldiğinin kanıtlanması yeterlidir. Bunun ispatı da malların gönderilene teslim edildiği andaki durumunu kanıtlayan delillerin sunulması ile mümkündür. denilmektedir. CMR m. 30 hükmünde öngörülen ve üç ayrı başlık altında belirtilen karinenin aksinin ileri sürülmesi ve kanıtlanması mümkün olup ispat külfeti aksini iddia eden tarafa aittir. Anılan madde hükmünde açıkça yazılı olduğu üzere, taşıma konusu eşyanın kısmen kaybı ve/veya hasarlı olmasına ilişkin karine ve düzenleme söz konusu olup eşyanın tamamen zayi olması hali madde dışında kalmaktadır. TTK m.889 hükmü ile düzenlenen, ziya ve hasara uğramış eşyaların tesliminde yapılması gereken ihtirazi kayıt veya bildirimin de, CMR m.30 hükmü gözetilerek düzenlendiği ve esasta bir fark olmadığı görülmektedir. Hüküm, eşya taşıma sözleşmesine ilişkin ihbar yükümlülüğünü özel olarak düzenlemektedir. Yurt içi taşımalarında uygulanması söz konusu olan 889/1 maddesi 12 ERDEM, s.246 8

9 uyarınca, eşyanın zıyaı veya hasara uğramış olduğu açıkça görülüyorsa, gönderen veya gönderilen en geç teslim anına kadar zıyaı veya hasarı bildirmezlerse, eşyanın sözleşmeye uygun olarak teslim edildiği varsayılacaktır. CMR nin anılan hükmünde de ziya ve hasarın açıkça görülür durumda bulunması halinde, alıcının teslim anında ihtirazi kayıt ileri sürmesi gerektiği belirtilmiştir. TTK m. 889/2 hükmü ile söz konusu karinenin ziya veya hasarın açıkça görünmemesi ve eşyanın tesliminden sonra 7 gün içinde bildirilmemesi halinde de geçerli olduğu öngörülmüştür. Teslimden sonra yapılacak bildirimin yazılı olması gerekir. Bu bağlamda faks, teleks, usulüne göre onaylı elektronik imzalı belgeler ile de yapılabilir. TTK m. 889/4 hükmünde, bildirimin, daha geniş bir anlatımla telekominikasyon araçları yardımı ile de yapılabileceği ve bildirimde bulunanın kim olduğu herhangi bir şekilde anlaşılıyorsa, imzaya gerek olmadığı vurgulanmıştır. C. Taşınan Eşyanın Teslimini Engelleyen Durumun Ortaya Çıkması Eşyanın taşıyıcı tarafından, taşıma sözleşmesine uygun olarak taşınmış ve varma yerinde hak sahibine teslim edilmek üzere hazır bulundurulmuş olmasına karşın, teslim engeli çıkmış olması durumu CMR Konvansiyonu nun 15 ve 16. maddeleri ile düzenlenmiştir. Taşıyıcının taşıma sözleşmesindeki asli edimi taşıdığı yükü teslim teslim etmektir. Taşıyıcı, taşımak üzere teslim aldığı malları, teslim edilinceye kadar bakım ve gözetim borcu ile sorumlu olduğu için yükü bir an evvel sözleşmeye uygun olarak alıcısına teslim etmesi gerekir. İşte CMR m.15 hükmü ile taşıyıcının yükleri teslim etmeyi istemesine rağmen yükün hak sahibine teslimini engelleyen durumlar karşısında yapabileceklerini düzenlemiştir. 13 Taşıyıcı, taşıma özleşmesine konu eşyaları gönderilene veya hak sahibine teslim etmek üzere varma yerine taşımış olduğu halde teslim etme imkanı bulamamış ise teslim engeli var demektir. 14 Teslim Engeli, taşıyıcının yükü teslim etmek istemesine rağmen elinde olmayan sebeplerden dolayı, yükü teslim alma hakkını haiz kişiye ulaştırma imkanından yoksun 13 ERDİL, s GENÇTÜRK, Muharrem, Uluslar arası Eşya Taşıma Hukuku Genel Kavramlar ve Gecikmeden Doğan Sorumluluk, İstanbul 2006, s.140 9

10 olduğu durumları ifade eder. Başka bir deyişle yükün teslim yerine ulaşmasına rağmen onun hak sahibine teslimini engelleyen her olay teslim engeli olarak nitelendirilir Teslim Engeli Sayılabilecek Durumlar CMR m. 15 te teslim engellerinin neler olduğu sayılmamıştır. Ancak genel olarak kabul edildiği üzere teslim engeli sayılabilecek durumlar şunlar olabilir; teslim yerine ulaşmakla birlikte alıcının bulunmaması ( alıcının başka yere taşınması veya ölmüş olması) 16, alıcının eşyayı teslim almaktan kaçınması 17 veya kabulde gecikmesi, eşyayı teslim almak istemekle birlikte taşıma ücretini ödememek istemesi nedeni ile veya sair nedenlerle taşıyıcı ile gönderilen arasında uyuşmazlık çıkması, yükü boşaltmak yükümlülüğünün alıcıda olduğu hallerde alıcının çalışanlarının greve gitmeleri veya benzer bir sebepten dolayı yükün boşaltılmaması gibi haller teslim engeli sayılır. 18 Yine tamamlanması zorunlu bazı işlemler içinbelgelerin ( gümrük belgeleri gibi) eksik olması nedeni ile yetkili makamın yükü alıcıya telslimine izin vermemesi de bir tür teslim engelidir. 19 Ancak eşyaya yetkili makamlarca el konulması ya da eşyanın yetkili makamın emri ile imha edilmesi teslim engeli değil, doğrudan doğruya eşyanın ziya uğramasıdır Teslim Engellerinin Varlığı Halinde Taşıyıcının Yapması Gerekenler Taşıyıcı, bir teslim engeli ile karşılaşması halinde CMR m.15/1 gereğince ya teslim engellerini gönderene bildirip ondan talimat almak ve bu talimata uygun davranmak ya da CMR.m 16/II uyarınca doğrudan doğruya yükü boşaltmak, yük için tevdi mahalli tayin etmek veya şartları varsa CMR m. 16/III uyarınca yükü satmak hakkını haizdir. Konvansiyon un 15/1 madde hükmüne göre, 15 AYDIN, Alihan, CMR ye Göre Taşıyıcının Zıya, Hasar ve Gecikmeden Doğan Sorumluluğu, İstanbul AKINCI, s.77 ( ERDİL, s.158 den naklen) 17 Y.11HD., T.151,05,2006, E. 2005/5620, K. 2006/5676; Y 11 HD., T , E. 2007/12885, K. 2007/15852 ( Kazancı İçtihat Programı ndan naklen) 18 ARKAN, Taşıyıcının Sorumluluğu, s ARKAN, Demiryolu, s (ERDİL, s. 158 den naklen.) 20 ARKAN,Demiryolu, s

11 Yükün teslim yerine varışından sonra koşullar bunların teslimini engellediği hallerde taşıyıcı göndericiden talimat isteyecektir. Eğer alıcı yükü kabul etmezse, gönderici sevk mektubunun birinci nüshasını vermeden yük üzerinde tasarruf etme hakkına sahiptir. Taşıma konusu malları Sözleşme hükümlerine göre taşınmış ve belirli varma yerine getirilmiş olduğu ve bunların teslimi mümkün olmadığı hallerde, taşıyıcı, göndericiden teslim engelini bildirerek CMR m.15 hükmü uyarınca kendisine talimat verilmesini isteyecektir. CMR m. 15/1 hükmü gereğince ya teslim engellerini gönderene bildirip, ondan talimat alma ve bu talimata uygun davranma ya da 16/II maddesi uyarınca eşyayı boşaltma haklarına sahiptir. Gönderilen veya hak sahibinin herhangi bir nedenle taşınan eşyayı kabul etmemesi bir teslim engeli olup, taşıyıcı CMR m. 15/1 hükmüne göre taşıma senedinin birinci nüshasını vermeden eşya üzerinde tasarruf hakkını kullanacaktır. Yargıtay 11 HD T, 2004/956 E. 2004/12055 K. sayılı ilamında; Dava, vesaik mukabili teslim şartıyla davalı tarafından taşıması üstlenilen malın, taşıyıcı tarafından gümrüğe teslimi dolayısıyla uğranılan zararın tazmini istemine ilişkin olup, öncelikle çözümlenmesi gereken sorun, davalı taşıyıcının savunduğu gibi bir teslim engeli ile karşılaşıp, karşılaşmadığının tespitinde yatmaktadır. Gerçekten taşıyıcının böyle bir teslim engeli ile karşılaşması halinde nasıl hareket edeceği CMR' nin 15 ve 16. maddelerinde hükme bağlanmış olup, buna göre böyle bir engelle karşılaşan taşıyıcı, CMR nin 15/1. maddesi uyarınca ya teslim engellerini gönderene bildirip, ondan talimat alma ve bu talimata uygun davranmak, yada 16/II. maddesi uyarınca doğrudan, doğruya yükü boşaltmak haklarına sahiptir. Taşıyıcı, bu iki yoldan dilediğini kullanabilir, taşıyıcının bu iki yoldan her hangi birisine uygun hareket ettiğinin tespiti halinde CMR' nin 17 vd. maddeleri hükümlerine tabi sorumluluğu son bulur. Bu kısa açıklamadan da anlaşılacağı üzere, taşıyıcının CMR' nin 15 ve 16. maddelerinde belirlenen davranış alternatif hareket tarzlarını kullanabilmesi için öncelikle bir teslim engeli ile karşılaşmış olması ön koşuldur. Somut olayda, davalı taşıyan böyle bir engelle karşılaştığını savunmuş ise de, bu aşamada bu engeli kanıtlayabilmiş durumda değildir. Bu durumda mahkemece, taşıyıcının konşimentoda yer alan notify ( ihbar ) adresine gerekli bildirimde bulunduğuna dair kanıtlarının davalıdan istenilmesi, bundan sonra davalının malı gümrüğe tesliminin onun CMR' nin 17 vd. maddelerinde yer alan sorumluluğunu bertaraf edip etmeyeceğinin aralarında 11

12 taşıma hukukunda uzman bir bilirkişinin de bulunduğu bilirkişi kurulundan rapor alınmak suretiyle belirlenmesi gerekir. denilmektedir. Yargıtay 11. HD. T , E. 2002/3804, K. 2002/6351 sayılı ilamında; Alıcının malları teslim almaktan kaçınması sonrasında davalı taşıyanca CMR.nun 15/1 nci maddesi hükmü gereği, kışlık giysi olan taşımaya konu emtianın bozulma olasılığı da bulunmadığı gözetilerek, Türkiye'ye geri getirilmesi konusunda davacı gönderenden yöntemince talimat isteyip istemediğinin ve bunu sağlamak için de emtiayı uygun biçimde koruma önlemleri alıp almadığının belirlenmesi ve sonucuna göre davalının sorumluluk koşullarının varlığının tartışılması gerekir denilmektedir. Yargıtay 11. HD, T, 1980/1485 E. 1980/1892 K. sayılı ilamında; Tesellüme engel bir nedenin varlığı halinde, taşıyıcının keyfiyeti derhal gönderene bildirerek cevabını beklemesi gerekir. Taşıyıcı, eşyanın gönderilmesinde göndericinin emir ve talimatına uymakla yükümlüdür. denilmektedir. Taşıma senedinde gösterilen teslim edilecek adrese mallar getirilmiş olmasına rağmen alıcının bu yerde bulunmaması, adresin yanlış veya eksik olması yahut alıcının malları teslim almaktan kaçınması gibi nedenlerle eşya teslim edilemeyebilir. Bu gibi durumlarda taşıyıcı öncelikle CMR m. 12 hükmü çerçevesinde göndericiden talimat vermesini talep edecektir. Bu durumda gönderici, taşımayı durdurmasını, teslim yapılacağı yeri değiştirmesini veya taşıma sözleşmesinde gösterilen alıcıdan başkasına teslim etmesini isteyebilir. CMR m 15/2 hükmü ise gönderilen veya hak sahibinin taşınan malı kabul etmemiş olması hali ile ilgilidir. CMR m 15/2; Alıcı, yükü kabul etmemiş olsa bile, taşıyıcıya göndericiden aksine talimat gelmedikçe bunların teslimini isteyebilir. hükmünü amirdir. Bu hüküm uyarınca gönderilen veya geniş anlamıyla hak sahibi eşyayı teslim almaktan kaçınmış olsa bile, taşıyıcı gönderenden veya hak sahibinden aksine bir talimat almamış ise eşyayı istekte bulunan gönderilene teslim etmek zorundadır. Uluslar arası olmayan taşımalarda uygulanması gereken ve Taşıma ve Teslim Engelleri başlığı altında yer alan TTK m 869 hükmüne göre; 12

13 (1) Eşyanın teslim edilmesi gereken yere ulaşmasından önce, taşımanın sözleşmeye uygun olarak yapılamayacağı anlaşılırsa veya eşyanın teslim edileceği yerde teslim engelleri çıkarsa, taşıyıcı, 868 inci madde uyarınca tasarruf hakkına sahip olan kişiden talimat almak zorundadır. Tasarruf hakkını gönderilen haizse ve bulunamıyorsa veya eşyayı teslim almaktan kaçınıyorsa, tasarruf hakkı birinci cümle uyarınca gönderen tarafından kullanılır. Tasarruf hakkının kullanılması taşıma senedinin ibrazına bağlı tutulmuş olsa bile bu hâlde taşıma senedinin ibrazı gerekli değildir. Taşıyıcı, kendisine talimat verilen durumlarda, teslim engelinin taşıyıcının riziko alanına giren bir nedenden kaynaklanmamış olması şartıyla, 868 inci maddenin birinci fıkrasının üçüncü ve dördüncü cümlelerinde öngörülen istem haklarını ileri sürebilir. (2) Gönderenin, 868 inci madde uyarınca sahip olduğu tasarruf yetkisine dayanarak malın üçüncü bir kişiye teslim edilmesi talimatını vermesinden sonra, taşıma veya teslim engeli ortaya çıkarsa, birinci fıkranın uygulanmasında, gönderilen gönderenin, üçüncü kişi de gönderilenin yerini alır., (3) Taşıyıcı, 868 inci maddenin birinci fıkrasının birinci cümlesine göre, uyması gereken talimatları uygun bir süre içinde alamazsa, tasarruf hakkı sahibinin menfaatine en iyi görünen tedbirleri almakla yükümlüdür. Taşıyıcı, eşyayı, boşaltıp saklayabilir, 868 inci maddenin birinci fıkrası ilâ dördüncü fıkrası hükümlerine göre tasarruf hakkını haiz kişinin hesabına saklanması için tevdi edebilir veya geri taşıyabilir. Taşıyıcı, eşyayı üçüncü bir kişiye tevdi ederse, sadece bu kişinin seçiminde gösterilmesi gereken özenden sorumludur. Bozulabilecek bir mal söz konusu ise, malın durumu böyle bir önlemi haklı kılıyorsa veya aksi takdirde oluşacak giderler malın değerine göre makul bir oranda değilse, taşıyıcı, Türk Borçlar Kanununun 108 inci madde hükmüne uygun olarak malı sattırabilir. Taşıyıcı, değerlendirilmesi imkânı bulunmayan eşyayı imha edebilir. Eşyanın boşaltılmasından sonra taşıma sona ermiş sayılır. (4) Taşıyıcı, üçüncü fıkraya göre alınan önlemler sebebiyle gerekli giderlerin tazminini ve uygun bir ücret ister; meğerki, engel kendi riziko alanına giren bir nedenden kaynaklanmış olsun. Uluslar arası olmayan karayolu taşımalarında uygulanacak TTK m. 869 hükmü dayanağının, CMR Konvansiyonu nun ıncı maddeleri ile ATK 419 uncu paragrafı olduğu gerekçesinde açıklanmıştır: GEREKÇE/Madde Maddenin kaynağı CMR nin ncı maddeleri ve Alm TK 419 uncu paragrafıdır. Taşıma ve teslim engelleri taşımanın sözleşmede öngörüldüğü şekilde yapılmasına olanak bırakmayan engeller olup, bu engellerin imkansızlığa hasredilmesi mümkün değildir. 13

14 Diğer bir deyişle, imkansızlık dışında da sözleşmenin yerine getirilmesi engellenebilir. İfa engeli, taşıma sözleşmesine ilişkin olmayıp, Borçlar Hukuku nun genel hükümlerine hakim yeni bir yaklaşımdır. Öğretide belirtildiği gibi edimin yerine getirilmesinden sapışlar, edime mani olan aksilikler, koşullardaki değişiklikler bu kavramın kapsamındadır. 21 Birinci fıkradaki engel taşımanın sözleşmeye uygun yapılmasına ve teslim yerine varan eşyanın sözleşmeye uygun teslimine engel nedenler, değişiklikler ve aksilikler anlamına gelir. Eşyanın varma yerinde teslim engellerinin çıkması durumunda da taşıyıcı, m 868 hükmü uyarınca tasarruf hakkı sahibinden talimat almak zorundadır. Yetkili bulunamıyorsa, kanun, gönderenin yetkili olarak kabul edilmesi çözümünü kabul etmiştir. Taşıyıcı, tasarruf hakkı sahibi gönderilenden talimat almak istemiş olmasına rağmen, belirli adresinde bulunamamış ise veya bulunmuş olmakla birlikte taşıma konusu eşyayı teslim almaktan kaçınıyorsa, taşıyıcı bu kez talimat verilmesini gönderenden istemesi gerekmektedir. Tasarruf hakkının kullanılması taşıma senedinin ibrazına bağlı tutuluş olsa bile bu halde taşıma senedinin ibrazı gerekli olmayacaktır. Kanun bu fıkrada riziko alan doktrinini kullanmıştır. Buna göre, engel taşıyıcının riziko alanına girmiyorsa taşıyıcı 868. maddede öngörülen talepleri haiz olacaktır. Taşıyıcı, 868. maddenin birinci fıkrasında belirtilen talimatları uygun bir süre içinde alamaması halinde, tasarruf hakkı sahibinin yararına en iyi görünen tedbirleri almakla yükümlüdür ( TTK m. 869/3). Teslim engeli ile karşılaşan taşıyıcı gönderenden talimat isteyebileceği gibi herhangi bir sınırlama olmaksızın CMR m.16/ii uyarınca doğrudan doğruya yükü boşaltma hakkını ya da yük için tevdi mahalli tayin ettirme hakkını kullanabilir. Yükün CMR m. 16/II ye uygun olarak boşaltılması ile ya da tevdi mahalli tayin ile aynen teslimde olduğu gibi taşıma sözleşmesi ve ifa süresi sona erecektir. 22 Teslim engellerinin varlığı halinde taşıyıcı CMR m. 16/III deki şartlar varsa taşımaya konu malları da satabilir. Anılan maddeye göre eşya bozulabilen cinstense veya durumu böyle bir tedbiri haklı gösteriyorsa veya depolama giderleri eşyanın değerine oranla aşırı ise taşıyıcı tasarruf hakkı sahibi kişiden talimat beklemeksizin eşyayı satabilir. Taşıyıcı, hak sahibinden 21 ERDEM, s ERDİL, s

15 talimat istemesine rağmen, makul sürede üstesinden gelebileceği aksine bir talimat almadığı takdirde yine eşyayı satma yolunu tercih edebilir. 23 Yargıtay 11. HD, T , E. 2007/12885, K. 2007/15852 sayılı ilamında 24 ; Taşıyıcının kullanabileceği tercihleri olan talimat alma veya malı boşaltma birbirlerinin ön şartı niteliğinde olmadığından taşıyıcı, herhangi bir sıralama olmaksızın dilediği imkandan faydalanabilir. Taşıyıcı boşaltma yetkisini, herhangi bir talimat beklemeksizin de kullanabilir. Yükün taşıyıcı tarafından boşaltılması ile taşıyıcının, CMR m.17 ve devam eden hükümlerine göre olan sorumluluğu son bulur. Bundan sonraki sorumluluk, emtianın muhafazasına yöneliktir. Alıcının eşyayı yükü teslimden kaçınması teslim engeli sayılır. denilmektedir. Yargıtay 11. HD, T , E. 2004/956, K. 2004/12055 sayılı ilamında 25 ; Taşıyıcının CMR nin 15 ve 16. maddelerinde belirlenen davranış alternatif hareket tarzlarını kullanabilmesi için öncelikle bir teslim engeli ile karşılaşmış olması ön koşuldur. Somut olayda, davalı taşıyan böyle bir engelle karşılaştığını savunmuş ise de, bu aşamada bu engeli kanıtlayabilmiş durumda değildir. Bu durumda, mahkemece, taşıyıcının konişmento da yer alan notify ( ihbar) adresine gerekli bildirimde bulunduğuna dair kanıtlarının davalıdan istenilmesi, bundan sonra davalının malı gümrüğe tesliminin onun CMR nin 17 vd. maddelerinde yer alan sorumluluğunu bertaraf edip, etmeyeceğinin aralarında taşıma hukukunda uzman bir bilirkişinin de bulunduğu bilirkişi kurulundan rapor alınmak sureti ile belirlenmesi gerekir. denilmektedir. CMR m.16 hükmü ise, CMR m.14 teki taşıma engelleri ve CMR m.15 teki teslim engelleri ile birlikte değerlendirilmesi gereken bir düzenlemedir. Bu hükümde; taşıyıcının teslim engeli ve/veya taşıma engeli ile karşılaşması durumunda hak sahibinden istediği talimat nedeni ile oluşan masraflar ve kendisine verilen talimatları yerine getirmekten dolayı yaptığı masrafları isteme hakkı, taşıyıcının taşıma engeli ve/veya teslim engeli ile karşılaştığında başvuracağı tercihlerden biri olan boşaltma ve muhafaza tedbirleri, şartların varlığı halinde taşıma engeli ve veya teslim engeli durumunda taşıyıcının başvuracağı tercihlerden biri olan taşıma konusu malların zorunlu satışı ile ilgili düzenlemelere yer verilmiştir. 23 ERDİL, s ERDİL, s.161 den naklen 25 ERDİL, s.163 den naklen 15

16 Yargıtay 11. HD. T , E.2004/956, K.2004/12055 sayılı ilamında 26 ; Taşıyıcının CMR' nin 15 ve 16. maddelerinde belirlenen davranış alternatif hareket tarzlarını kullanabilmesi için öncelikle bir teslim engeli ile karşılaşmış olması ön koşuldur. Somut olayda, davalı taşıyan böyle bir engelle karşılaştığını savunmuş ise de, bu aşamada bu engeli kanıtlayabilmiş durumda değildir. Bu durumda, mahkemece, taşıyıcının konşimentoda yer alan notify ( ihbar ) adresine gerekli bildirimde bulunduğuna dair kanıtlarının davalıdan istenilmesi, bundan sonra davalının malı gümrüğe tesliminin onun CMR' nin 17 vd. maddelerinde yer alan sorumluluğunu bertaraf edip, etmeyeceğinin aralarında taşıma hukukunda uzman bir bilirkişinin de bulunduğu bilirkişi kurulundan rapor alınmak suretiyle belirlenmesi gerekir. denilmektedir. 26 Kazancı İçtihat Programı 16

17 KAYNAKÇA ADIGÜZEL, Burak : Karayoluyla Yapılan Taşımalarda Taşıyıcının Ziya ve Hasardan Doğan Sorumluluğu, Ankara 2012, ARKAN, Sabih :Karada Yapılan Eşya Taşımalarında Taşıyıcının Sorumluluğu, Ankara ARKAN, Sabih :Demiryolu ile Yapılan Uluslar arası Eşya Taşımaları, Ankara, AYDIN, Alihan : CMR ye Göre Taşıyıcının Zıya, Hasar ve Gecikmeden Doğan Sorumluluğu, İstanbul 2006 ERDEM, Ercan : CMR Konvansiyonu ve 6102 sayılı TTK ya göre Karayolu Taşıma Hukuku, Bilge Yayınevi, Ankara 2013 ERDİL, Engin : Karayolu ile Uluslar arası Eşya Taşıma Hukuku, İçtihatlı CMR Konvansiyonu Şerhi, İstanbul 2015 ERİŞ, Gönen : Açıklamalı- İçtihatlı-Uygulamalı Kara Taşıma Hukuku, Ankara 1997 GENÇTÜRK, Muharrem :Uluslar arası Eşya Taşıma Hukuku Genel Kavramlar ve Gecikmeden Doğan Sorumluluk, İstanbul

18 KAYA, Arslan :Taşıyıcının Karayolu ile Eşya Taşımasına İlişkin Uluslar arası Sözleşme de (CMR) Öngörülen Sorumluluğun Esasları (II), İÜHFM 1998, C.LVI, S.1-4, s USLU, Murat :CMR Hükümleri Çerçevesinde Taşıyıcının Gecikmeden Doğan Sorumluluğu, Ankara