Makale Başlık : TÜRKİYE NİN İTHALAT VE İHRACAT BAĞIMLILIĞI: SEÇİLMİŞ ÜLKE ÖRNEKLERİ ÜZERİNE AMPİRİK BİR UYGULAMA. Anahtar Sözcükler :

Transkript

1 Makale Başlık : TÜRKİYE NİN İTHALAT VE İHRACAT BAĞIMLILIĞI: SEÇİLMİŞ ÜLKE ÖRNEKLERİ ÜZERİNE AMPİRİK BİR UYGULAMA Anahtar Sözcükler : İthalat, İhracat, Türkiye, Lumsdaine-Papell, Hatemi-J. Özet : Bu çalışmada, 1990:M :M09 döneminde Türkiye nin; Fransa, Almanya, Hollanda, İtalya, İspanya, İngiltere, Belçika, Lüksemburg, Danimarka, Rusya Federasyonu, ABD, İran, Suudi Arabistan, Çin, Birleşik Arap Emirlikleri ve Irak ile gerçekleştirmiş olduğu ithalat ve ihracat işlemlerinin birbirine bağımlı olup olmadığı analiz edilmiştir. İlk olarak ithalat ve ihracat serilerinin birim kök içerip içermediği Augmented Dickey-Fuller (1979), Zivot-Andrew (1992) ve Lumsdaine-Papell (1997) birim kök testleriyle analiz edilmiştir. Bu testlerin sonucunda ithalat ve ihracat serilerinin birim kök içerdiği tespit edilmiştir. Daha sonra ithalat ile ihracat serisi arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığını anlayabilmek için Hatemi-J testi kullanılmıştır. Bu test sonucunda ithalat ve ihracat serileri arasında eşbütünleşme olduğu tespit edilerek, Türkiye nin çalışmaya konu olan bu 16 ülkeyle gerçekleştirmiş olduğu ihracat ve ithalat işlemlerinde bağımlılık olduğu sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: İthalat, İhracat, Türkiye, Lumsdaine-Papell, Hatemi-J. Makale ID : 3865 Sayfa 1

2 Makale Hazırlanış Tarihi : Jel Kodları : C23, F14, F41. Sayfa 2

3 TÜRKĠYE NĠN ĠTHALAT VE ĠHRACAT BAĞIMLILIĞI: SEÇĠLMĠġ ÜLKE ÖRNEKLERĠ ÜZERĠNE AMPĠRĠK BĠR UYGULAMA ÖZET Bu çalıģmada, 1990:M :M09 döneminde Türkiye nin; Fransa, Almanya, Hollanda, Ġtalya, Ġspanya, Ġngiltere, Belçika, Lüksemburg, Danimarka, Rusya Federasyonu, ABD, Ġran, Suudi Arabistan, Çin, BirleĢik Arap Emirlikleri ve Irak ile gerçekleģtirmiģ olduğu ithalat ve ihracat iģlemlerininbirbirine bağımlı olup olmadığı analiz edilmiģtir.ġlk olarak ithalat ve ihracat serilerinin birim kök içerip içermediği Augmented Dickey-Fuller (1979), Zivot-Andrew (1992) ve Lumsdaine- Papell (1997) birim kök testleriyle analiz edilmiģtir. Bu testlerin sonucunda ithalat ve ihracat serilerinin birim kök içerdiği tespit edilmiģtir. Daha sonra ithalat ile ihracat serisi arasında uzun dönemli iliģki olup olmadığını anlayabilmek için Hatemi-J testi kullanılmıģtır. Bu test sonucunda ithalat ve ihracat serileri arasında eģbütünleģme olduğu tespit edilerek, Türkiye nin çalıģmaya konu olan bu 16 ülkeyle gerçekleģtirmiģ olduğuihracat ve ithalat iģlemlerinde bağımlılık olduğu sonucuna varılmıģtır. Anahtar Kelimeler: Ġthalat, Ġhracat, Türkiye,Lumsdaine-Papell, Hatemi-J. JEL Sınıflandırması: C23, F14, F41. DEPENDENCY OF IMPORT AND EXPORT OF TURKEY: AN AMPIRICAL APPLICATION FOR SELECTED COUNTRIES ABSTRACT In this study, it was analysed thatimport and export transactions, whichcarried out with France, Germany, Holland, Italy, Spain, Great Britain, Belgium, Luxemburg, Denmark, Russia, the U.S., Iran, Saudi Arabia, China, United Arab Emirates and Iraq whether are dependent one onether, in the period 1990:M :M09.First of all, it was analysed whether series of import and export have contain unit root with Augmented Dickey-Fuller (1979), Zivot-Andrew (1992) and Lumsdaine-Papell (1997) unit root tests. As a result of these tests, it was determined series have contain unit root. Then, it was used Hatemi-J test to able to undestand whether there is a cointegration between import and export. As a result of this test, it was determined that there is a cointegration between import and export and it was concluded that there is a dependence in transactions of import and export, which is the subject of study of Turkey carried out this 16 countries. Keywords: Import, Export, Turkey, Lumsdaine-Papell, Hatemi-J. JEL Classification: C23, F14, F41. Sayfa 3

4 GiriĢ Türkiye 1980 sonrasında liberalizasyon sürecine hızla girmiģtir. Bu süreç kısa ve uzun vadeli yabancı sermaye akımlarının yurtiçine ve yurt dıģına serbestçe transfer edilebilmesinden serbest dıģ ticarete kadar birçok alanı kapsamaktadır. Bir ülkede ihraç malı içerisinde ithal malı oranının yüksek olması o ülkenin ara malı, yatırım malı ve teknoloji ve beģeri sermayeden yoksun olduğunu gösterir. Dolayısıyla bir ülkenin ara malı, ham madde, beģeri sermaye ithal ederek ihracatını arttırması ve ekonomik büyüme gerçekleģtirmesi ilgili ülkenin ithalata dayalı bir ekonomik büyüme süreci içerisinde olduğunu gösterir. Bu tür büyüme sürecinde bulunan ülkelerde ihracatı artırmak ve ekonomik büyüme elde etmek için ithalata da ihtiyaç vardır. Bu yüzden ithalat ve ihracat iģlemleri birbirleriyle bağlantılı olabilir. Ayrıca, makro ekonomi teorisine göre diğer değiģkenler sabit olmak koģuluyla ithalat, reel döviz kuru ve ulusal gelirden etkilenirken ihracat ise yabancı ülke gelirleri ve reel döviz kurundan etkilenmektedir. Yabancı ülke gelirlerinde azalma meydana gelirse bu ülkelerin ithalatı ve buna bağlı olarak bu ülkelerin ihracatçısı konumundaki ülkelerin ihracatı azalır. Yabancı ülkelerin ihracatçısı konumundaki ülkelerin ihracatındaki daralma bu ülkelerin gelir düzeyini azaltır. Ġthalat, ulusal gelir düzeyine bağlı olduğu için gelir düzeyindeki azalma ithalatı olumsuz etkiler. Dolayısıyla ithalat ile ihracat arasındaki iliģki farklı nedenlere dayalı olabilir. Türkiye son yıllarda ihracata dayalı bir ekonomik büyüme süreci yaģamaktadır. Ancak, bir yandan Türkiye nin 2000 yılı sonrasında ihracata dayalı bir büyüme sürecine girmesi diğer yandan Türkiye nin ithalatında da önemli artıģ görülmesi, Türkiye de ihracat ve ithalatın birbirine bağımlı olup olmadığını ve bir bağımlılık varsa bu bağımlılığın nedenlerini ortaya koyma ihtiyacını doğurmuģtur. Buna ilave olarak, literatürde Türkiye nin ihracat ve ithalatının birbirine bağımlı olup olmadığını inceleyen çalıģmalarda daha çok standart birim kök, eģbütünleģme ve nedensellik testlerinin yapılması, Türkiye de 1994, ve son olarak 2008 yıllarında yaģanan ekonomik krizlerin neden olduğu yapısal değiģimleri de dikkate alan bir ampirik uygulama yapmamızda önemli rol oynamıģtır. ÇalıĢmada Türkiye nin Fransa, Almanya, Hollanda, Ġtalya, Ġspanya, Ġngiltere, Belçika, Lüksemburg, Danimarka, Rusya Federasyonu, ABD, Ġran, Suudi Arabistan, Çin,BirleĢik Arap Emirlikleri ve Irak ile gerçekleģtirmiģ olduğu ithalat ve ihracat iģlemlerinin birbiriyle iliģkili olup olmadığı açıklanmaya çalıģılmıģtır. Bu ülkelerin tercih edilme nedeni, Türkiye nin dıģ ticaretinde önemli yeri olmalarından kaynaklanmaktadır. ÇalıĢmaya konu olan bu ülkelerin Türkiye nin dıģ ticaretinde önemli bir yeri vardır. DıĢ ticaret hacmi bakımından birçok dönemde Türkiye nin dıģ ticaret yaptığı ülkeler sıralamasında ilk 16 ülke çalıģmaya konu olan bu ülkelerdir. Bu ülkeler genellikle Türkiye nin hem ihracat hacmi hem de ithalat hacmi bakımından dıģ ticaret yaptığı ülkeler sıralamasında ilk sıralarda yer almaktadır. Ayrıca, yeteri kadar yapılanampirik çalıģma olmasa bile Türkiye de ithalat ile ihracat arasında iliģki olup olmadığını analiz eden çalıģmalarda toplam ithalat ve ihracat tutarları dikkate alınarak analizler yapılmıģtır. ÇalıĢmamızda toplam mal ihracatı ve ithalatı yerine Türkiye nin ihracat ve ithalat iģlemlerinde önemli yeri olan ülkelerin çalıģmaya konu edilmesi, Türkiye nin dıģ ticaret iģlemlerinde bağımlılık olup olmadığını değerlendirebilmenin yanındadıģ ticaret kanalıyla bir ülkedeki istikrarsızlığın ilgili ülkenin dıģ ticaret yaptığı ülkelere yayıldıktan sonra tekrar kendi üzerine dönmesi anlamına gelen DıĢ Yansıma gerçekleģip gerçekleģmediğini değerlendirme imkânı da sağlamıģtır (Seyidoğlu, 2003: 460). Bu yüzden, çalıģmada Türkiye nin ihracat ve ithalat iģlemlerinin birbirine bağımlı olup olmadığını analiz etmek için Türkiye nin dıģ ticaret hacminde önemli yeri olan bu 16 ülke ele alınmıģtır. Bu çalıģmanın amacı, Türkiye nin Fransa, Almanya, Hollanda, Ġtalya, Ġspanya, Ġngiltere, Belçika, Lüksemburg, Danimarka, Rusya Federasyonu, ABD, Ġran, Suudi Arabistan, Çin,BirleĢik Arap Emirlikleri ve Irak ile gerçekleģtirmiģ olduğu ithalat ve ihracat iģlemlerinin birbirine bağlı olup olmadığını yapısal değiģimleri de dikkate alarak analiz etmektir. ÇalıĢma konusuyla ilgili yapılmıģ Sayfa 4

5 ampirik çalıģmalar olmasına rağmen bu çalıģmalarda literatür kısmında da belirtildiği gibi yapısal değiģimleri dikkate alan yöntemler kullanılmamıģtır. Dolayısıyla, bu çalıģma literatürdeki bu eksikliği gidermektedir. ÇalıĢma, Ģu Ģekilde düzenlenmiģtir: Ġkinci bölüm literatür incelemesinden oluģmaktadır. ÇalıĢma konusuyla ilgili olarak yapılan çalıģmalar bu bölümü oluģturmaktadır. Üçüncü bölümde, çalıģmada kullanılan değiģkenler ve bu değiģkenlere ait veriler yer almaktadır. Ayrıca, çalıģmada kullanılan yöntemler bu bölümde açıklanmaktadır. Dördüncü bölümde, ampirik bulgular yer almaktadır. ÇalıĢmada kullanılan ekonometri yöntemlerinin sonuçları bu bölümde açıklanmıģtır. Son olarak beģinci bölüm, sonuç kısmından oluģmaktadır. 2. Literatür Ġncelemesi Ġhracat ve ithalatın bağımlılığı ile ilgili literatürde yapılmıģ çalıģmalar açıklanırken Türkiye yi ve Türkiye nin dıģındaki diğer ülkeleri konu edinen çalıģmalara göre sıralama yapılmıģtır. Ġlk olarak Türkiye nin dıģındaki ülkelerle ilgili yapılmıģ çalıģmalar ele alınmıģtır.abeysinghe (1998), döneminde; Singapur da çeyrek dönemlik büyüme ve aylık dıģ ticaret verilerini eģ bütünleģme analizi ile incelemiģ ve söz konusu değiģkenler arasında önemli ölçüde etkileģim olduğu sonucuna ulaģmıģtır.tayland da enerji ithalatıyla ekonomik büyüme arasındaki iliģkiyi inceleyen Adams (2000) e göre, ekonomik kalkınma sürecinde enerji ithalatı hızla artmaktadır dönemi için yapılan analizde değiģkenler arasında yüksek korelasyon bulunmaktadır.ramos (2000) Portekiz de yılları arasında toplam ihracat ve ithalat ve ekonomik büyüme arasında iliģki olup olmadığını tespit edebilmek için yapmıģ olduğu eģbütünleģme ve nedensellik testi sonucunda değiģkenler arasında eģbütünleģme ve nedensellik iliģkisi olduğu sonucuna ulaģmıģtır döneminde 50 ülkede ithalat ve ihracat arasındaki iliģkiyi eģ bütünleģme ve yapısal kırılma testleri ile inceleyen Arize (2002) ye göre; düģük gelirli ülkelerde %57, geliģmekte olan ülkelerde %58 ve geliģmiģ ülkelerde ise %75 oranında ihracat ithalata bağımlıdır. Yani ülkelerin geliģmiģlik düzeyleri arttıkça ihracatın ithalata olan bağımlılığı da artmaktadır. Gerni v.d. (2008) döneminde, Türkiye de ithalata dayalı ihracat ve ekonomik büyüme iliģkisini regresyon analizi ve Granger nedenselliği ile sorgulamıģlardır. Buna göre; sermaye ve ara malı ithalatı, ihracatı artırmakta, bu da sanayi üretim endeksinin artmasına neden olmaktadır. Tüm bu etkileģimler ekonomik büyümeyi de olumlu etkilemektedir. Pistoresi ve Rinaldi (2011), Ramos (2000) un yaptığı çalıģmayla aynı konuyu Ġtalya için çalıģmıģ ve Ramos ile benzer sonuçlar elde etmiģtir. Alam (2012) Latin Amerika ülkeleri olan, Meksika ve Brezilya da nihai ürün ihracı, sermaye malı ithalatı ve ekonomik büyüme arasındaki iliģkiyi eģ bütünleģme analizi ile sorgulamıģ ve değiģkenler arasında çok güçlü bir etkileģim tespit etmiģtir döneminde Hindistan da petrol ithalatının, ekonomik büyüme ve ihracat üzerindeki etkilerini inceleyen, Chakrabarty ve Chakravarty (2012) ye göre; petrol ithalatı, ihraç malı üretimine yönelik enerji ihtiyacını karģılayan en önemli girdidir. Ayrıca, VAR ve Vektör Hata Düzeltme Modeli sonuçlarına göre, petrol ithalatı uzun dönemde ihracatın nedeni, ihracat ise büyümenin lokomotifi konumundadır.chen ve Dong (2012) Çin de döneminde ithalat, ihracat, ekonomik büyüme, fiziki ve beģeri sermaye stoku arasındaki iliģkiyi panel veri analiziyle incelemiģlerdir. Ayrıca, parametrik olmayan lineer öngörü metodunu kullanmıģlardır. Buna göre; fiziki ve beģeri sermaye stoku ile ithalat ve ihracat hacmindeki artıģlar ekonomik büyümeyi olumlu etkilemektedir. Türkiye nin dıģındaki ülkelerle ilgili çalıģmalar yukarıda açıklandığı gibi genelde ihracat ve ithalat arasındaki iliģkiyi incelemek için ekonomik büyümeyi de analize katmıģtır. Türkiye ile ilgili yapılan çalıģmalarda ise daha çok ekonomik büyüme yerine döviz kuru analize katılmıģtır. Aydın vd. (2004), BarıĢık ve Demircioğlu (2006),Gül ve Ekinci (2006), Yılmaz ve Kaya (2007), AktaĢ (2010), Ġnançlı ve Konak (2011), Yıldırım ve Kesikoğlu (2012) Türkiye de döviz kuru, ithalat ve ihracat arasında iliģki olduğunu vurgulamaktadırlar. Zengin ve Terzi (1995) ise döviz kuru, ihracat ve ithalat Sayfa 5

6 arasındaki iliģkide değiģkenler arasında uzun dönemli bir iliģki ve nedensellik olmadığını savunmaktadır.. Türkiye ile ilgili yapılan çalıģmalarda ithalat, ihracat ve ekonomik büyümeyi de modele katıp analiz eden çalıģmalar bulunmaktadır. Tuncer(2002), AktaĢ(2009) ve Soyyiğit(2010) ekonomik büyüme, ihracat ve ithalat arasında iliģki olduğunu savunmaktadırlar. 2.Veri ve Metodoloji Bu çalıģmada, 1990:M :M09 döneminde Türkiye nin Fransa, Almanya, Hollanda, Ġtalya, Ġspanya, Ġngiltere, Belçika, Lüksemburg, Danimarka, Rusya Federasyonu, ABD, Ġran, Suudi Arabistan, Çin, BirleĢik Arap Emirlikleri ve Irak olmak üzere 16 ülkeden yapmıģ olduğu ithalat ile bu ülkelere yapmıģ olduğu ihracat arasında bağımlılık olup olmadığı analiz edilmiģtir. Bu iliģkiyi inceleyebilmek için ithalat ve ihracat serileri kullanılmıģtır. Bu serilere iliģkin veriler Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) elektronik veri tabanından elde edilmiģtir. Ayrıca seriler logaritmik değerleri alınarak analiz edilmiģtir ve ülkelere ait veriler TCMB elektronik veri tabanında mevcut olmasına göre tercih edilmiģtir. ÇalıĢmada kullanılan veriler aģağıdaki gibidir: lnith: Türkiye nin 1990:M :M09 dönemine ait ABD Doları cinsinden logaritması alınmıģ aylık mal ithalatı verilerini, lnihc: Türkiye nin 1990:M :M09 dönemine ait ABD Doları cinsinden logaritması alınmıģ aylık mal ihracatı verilerini, ifade etmektedir. Bu çalıģmada, ithalat ve ihracat serileri arasında iliģki olup olmadığını tespit edebilmek için ilk olarak birim kök testleri yapılmıģtır. Serilerin durağanlık mertebelerini belirleyebilmek için Augmented Dickey-Fuller birim kök testi kullanılmıģtır. Yapısal kırılmayı dikkate almayan Augmented Dickey-Fuller (1979),Kwiatkowski-Phillips-Schmidt-Shin (1992) Phillips-Perron (1988) vb. birim kök testleri, serilerde birim kök olduğu halde birim kökün olmadığı sonucunuverebilir. Yapısal kırılmayla birlikte seri, yeni bir trende girebilir. ADF, KPSS ve PP testleri, yapısal kırılma nedeniyle serideki kırılmayı dikkate almaz ve serinin içinde bulunduğu bu trendi göz ardı edebilir. Yapısal kırılmayı dikkate alan birim kök testlerinde,yapısal kırılma tarihlerine bakılarak serilerin ortak hareket edip etmediği anlaģılabilir. Tüm bu faktörlerden dolayı yapısal kırılmayı dikkate alan birim kök testleri kullanılmıģtır. Daha sonra ithalat ve ihracat arasında iliģki olup olmadığını daha iyi anlayabilmek için eģbütünleģme testi yapılmıģtır. ÇalıĢmada, yapısal kırılmaya izin veren birim kök testleri kullandığı için yapısal kırılmayı dikkate alan Hatemi-J eģbütünleģme testi kullanılmıģtır Zivot-Andrews Birim Kök Testi Zivot-Andrews birim kök testi, aģağıdaki 3 modele dayalı olarak yapılmaktadır (Zivot ve Andrews, 1992: 253-4): A Model A: ˆA ˆ ˆ ˆ A A A y ( ) ˆ t DUt t yt 1 cj yt j eˆt (1) B Model B: ˆB B ˆ ( ˆ B B y ) ˆ t DTt yt 1 cj yt j eˆt (2) C Model C: ˆC ˆ ˆ C C y ( ) ˆ t DUt yt 1 cj yt j eˆt (3) Burada, t = 1, 2, 3,.,T tahmin dönemini, DU t: ortalamada meydana gelen kırılma ve DT t : trendde meydana gelen kırılma için kukla değiģkeni göstermektedir. Bu modellerde, t=1,2,3,...t trend değiģkenini, λ,γ,θ=t/tb kırılma zamanını göstermektedir. Model A ortalamadaki kırılma zamanını ve k j1 k k j1 j1 Sayfa 6

7 etkisini, model B eğimdeki, üçüncü model ise eğim ve ortalamadaki ortak kırılmayı göstermektedir. λ kukla değiģkeni j=2/t ile j=(t-1)/t aralığında ele alınan her bir yıl için hesaplanır. En küçük kareler yöntemi kullanılarak kurulan modellerde ά=1 olup olmadığı test edilir. Bu modellerde k bağımsız değiģken sayısının doğru belirlenmesi önemlidir. Çünkü, bu testin sonuçları ve güvenilirliği k parametresine karģı çok duyarlıdır. Modellerde en küçük t istatistiğini veren yıl kırılma yılıdır. Kırılma yılı belirlendikten sonra Zivot-Andrews in (1992; Tablo 2, 3 ve 4) kritik değerleriyle yapılan karģılaģtırmayla karar verilir. Hesaplanan test istatistiğinin, Zivot-Andrews in tablo kritik değerinden küçük olması durumunda sıfır hipotezi reddedilerek serinin birim kök içerdiği ve yapısal kırılma ile birlikte durağan hale geldiğini belirten alternatif hipotez kabul edilmektedir Lumsdaine-Papell Birim Kök Testi Lumsdaine-Papell (1997) tarafından geliģtirilen birim kök testinde Zivot Andrews (1992) testindeki modeller iki kırılmaya izin verip geniģletilerek, Model AA ve Model CC olarak adlandırılmıģlardır. Model AA sadece düzeyde iki kırılmaya izin verirken, Model CC hem düzeyde hem de trendde iki kırılmaya izin vermektedir. Zivot Andrews modeline ek olarak ilave bir kukla değiģken eklenmektedir. Lumsdaine-Papell testinde kullanılan Model AA ve Model CC aģağıdaki gibidir: Model AA; y y DU1 DT 2 d y e t t t1 1 t 1 t i ti t i1 t TB2 iken DU1 diğer Model CC; 1 0 k t TB2 iken t TB DT2 diğer 0 y y DU1 DT1 DU 2 DT 2 d y e DU t t t1 1 t 2 t 2 t 1 t i ti t i1 2 t TB2 iken diğer 1 0 k t TB1 iken t TB DT1 diğer 0 Yukarıdaki modellerde, TB1 ilk, TB2 ikinci kırılma zamanını göstermektedir. DU sadece sabitte kırılmaya izin veren kırılma için kukla değiģkeni, DT ise ikinci kırılma tarihi için kukla değiģkeni ifade etmektedir. Modeller, tüm olası kırılma tarih çiftleri ( TB1, TB2 ) için tahmin edilir. Kırılma tarihleri olarak nın t istatistiğini minimum yapan değerler seçilir. Uygun gecikme uzunluğu olarak t- anlamlılık yönteminin kullanılması önerilmektedir. Lumsdaine-Papell testinin hipotez testi aģağıdaki gibidir: 2.3. Hatemi-J EĢbütünleĢme Testi Hatemi-J (2009) tarafından geliģtirilen eģbütünleģme testi, değiģkenler arası iliģkide iki yapısal değiģime izin vererek, değiģkenler arasındaki eģbütünleģmeyi analiz etmek etmektedir. (4) (5) Sayfa 7

8 Hatemi-J eģbütünleģme testinde aģağıdaki model dikkate alınır: y D D D x D x u ' ' t 0 1 1t 2 2t 1 1t t 2 2t t t EĢitlik (6) da 0 birinci yapısal kırılmayı, 1 birinci yapısal kırılmayla oluģan kırılmayı, 2 ikinci yapısal kırılmayla oluģan kırılmayı göstermektedir. 0 yapısal değiģimlerden önceki eğim parametresini gösterirken, 1 birinci yapısal değiģimin eğimde yarattığı etkiyi, 2 ikinci yapısal değiģimin yarattığı etkiyi ise parametresi göstermektedir. D 1t EĢitlik (6) da yer alan kukla değiģkenler Ģu Ģekilde tanımlanmaktadır: 1 t n 1 iken, 0 t n 1. D 2t 1 t n 2 0 t n 2. DeğiĢkenler arasındaki eģbütünleģme iliģkisini, sıfır hipotezi altında eģbütünleģme olmadığını, alternatif hipotez altında ise iki yapısal kırılmayla birlikte eģbütünleģme olduğunu test etmek amacıyla bu modelden elde edilen kalıntılara ADF testi uygulanır. Daha sonra tüm olası kırılma tarihleri kullanılarak model tahmin edilir ve en küçük test istatistiğini veren kırılma çiftleri uygun kırılma tarihleri olarak seçilir. 3. Ampirik Bulgular ÇalıĢmada, ithalat ve ihracat serilerinin durağanlık mertebelerini tespit edebilmek için ADF birim kök testi kullanılmıģtır. ADF testi sonuçları Tablo 1 de gösterilmiģtir. Tablo 1. Ġthalat ve Ġhracat için ADF Birim Kök Testi Sonuçları Düzey Değeri Birinci Fark DeğiĢkenler Sabitli Trendli ve Sabitli Sabitli Trendli ve Sabitli lnith (12) (12) (11) (11) lnihc (12) (12) (11) (11) 1. Parantez içindeki değerler SIC kriterine göre seçilen gecikme uzunluklarını göstermektedir. 2. LM istatistiği asimptotik kritik değerler sabit için %1, %5 ve %10 anlam seviyesi , , ve sabit + trend için , ve dir. Tablo 1 e göre hem ithalat hem de ihracat serisi birinci farkı alındığında durağan hale gelmiģtir. Dolayısıyla ithalat ve ihracat serileri birinci mertebeden durağandır ve seriler I(1) dir. Serilerin her ikisi de I(1) olduğu için eģbütünleģme testi yapılabilir. Ancak, serilerde birim kök olup olmadığını daha iyi anlayabilmek için ADF testine ilave olarak yapısal kırılmayı da dikkate alan Zivot-Andrews ve Lumsdaine-Papell birim kök testleri de kullanılmıģtır. (6) Sayfa 8

9 Tablo 2.Zivot-Andrews Birim Kök TestiSonuçları Model A Model C DeğiĢkenler Min t-stat Kırılma Min t-stat Kırılma lnith , M , M08 lnihc , M , M03 Not: Parantez içindeki değerler Akaike Bilgi Kriteri tarafından seçilen gecikme sayısını göstermektedir.modeller için Zivot ve Andrews (1992) den alınan kritik değerler Model A da %1 ve %5 anlam seviyeleri için sırasıyla ve -4.80, Model C de %1 ve %5 anlam seviyeleri için sırasıyla ve dir. Tablo 2 ye göre hem Model A da hem de Model C de her iki seri için kritik değerler, t- istatistik değerinden büyüktür. Dolayısıyla birim kök olduğunu ifade eden sıfır hipotezi her iki seri için de kabul edilir. Seriler için kırılma tarihlerine bakıldığında ithalat serisi için 2000 yılının yedinciayı ve2008 yılının sekizinci ayında, ihracat serisi için ise 1998 yılının üçüncü ayı ve 2008 yılının üçüncü ayında yapısal kırılma olduğu görülmektedir. Yapısal kırılmaların bu yıllarda gerçekleģmesinde Ģüphesiz Türkiye de 2000 ve 2001 yıllarında gerçekleģen ekonomik krizin ve 2007 yılının sonuna doğru ABD de baģlayıp birçok ülkeye yayılan küresel ekonomik krizin büyük etkisi vardır. Ġhracat serisinde ithalat serisine göre daha erken kırılma yaģanmasının sebebi olarak ABD nin ve AB ülkelerinin küresel ekonomik krizden Türkiye ye göre daha erken etkilenmesi nedeniyle bu ülkelerin gelirinde düģüģ yaģanması gösterilebilir. Makro ekonomi teorisine göre ihracat, reel döviz kurunave yabancı ülkelerin gelirine bağlıyken ithalat, reel döviz kuruna ve ulusal gelire bağlıydı. Küresel ekonomik kriz ilk olarak ABD ve AB ülkelerini etkilediği için küresel ekonomik krizin baģlamasıyla birlikte bu ülkelerin ithalatında düģüģ yaģanmıģtır. Herhangi bir ülkenin ithalatındaki daralma o ülkenin ihracatçısı konumundaki ülkelerin ihracatını olumsuz etkilemektedir. Dolayısıyla ilk önce yabancı ülkelerin gelirinin azalması ve buna bağlı olarak bu ülkelerin ithalat hacminin daralması, ilk olarak bu ülkelerin ihracatçısı konumundaki ülkelerin ihracat hacminin daraltır. Ġhracat hacminin daralması ülkenin gelir düzeyini azaltır. Gelir düzeyinin azalması ise ithalatın daralmasına neden olur.dolayısıyla bir ülkenin ya da ülke grubunun gelirindeki azalma, bu ülke ya da ülkelerin ihracatçısı konumundaki ülkenin ilk olarak ihracatını etkilemekte daha sonra ithalatını etkilemektedir. Türkiye de 1990:M :M09 dönemi için ithalat ve ihracat serilerinin birim kök içerdiğini ifade eden Zivot-Andrews testini teyit etmek için çalıģmada kullanılan diğer bir test olan Lumsdaine- Papell birim kök testi sonuçları Tablo 3 ve Tablo 4 de gösterilmektedir. Tablo 3, sadece sabitte iki yapısal kırılmayıdikkate alan Model AA yı, Tablo 4ise hem sabitte hem de trendde iki yapısal kırılmayı dikkate alan Model CC sonuçlarını göstermektedir. Tablo 3. Lumsdaine-Papell Birim Kök Testi Model AA Sonuçları k t t 1t 2t t1 i1 i ti t y DU DU y c y DeğiĢkenler TB1 k TB2 lnith 1998: :11 ( ) ( ) ( ) 5 lnihc 1998: :09 (-5.382) ( ) ( ) 4 Not: Parantez içindeki değerler t-istatistik değerini göstermektedir. Kritik değerler %1, %5 ve %10 anlam seviyesinde sırasıyla , ve dir. ***, ** ve * sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Sayfa 9

10 Tablo 3 e göre ithalat serisi için t-istatistik değeri kritik değerlerden küçüktür. Dolayısıyla birim kök olduğunu ifade eden sıfır hipotezi kabul edilir. Ġhracat serisi için de aynı sonuçlar geçerlidir. Hem sabitte ve hem de trendde kırılmaya izin veren Model CC sonuçları ise Tablo 4 de gösterilmiģtir. Tablo 4. Lumsdaine-Papell Model CC Birim Kök Testi Sonuçları y DU1 DT1 DU 2 DT 2 y t t t t t t ti t TB1 DeğiĢkenler k TB2 2000: lnith :09 ( ) ( ) (5.2337) ( ) (0.0875) 1998: lnihc :09 ( ) ( ) (4.2687) ( ) (1.4020) Not: Parantez içindeki değerler t-istatistik değerini göstermektedir. Kritik değerler %1, %5 ve %10 anlam seviyesinde sırasıyla , ve dir. ***, ** ve * sırasıyla %1 %5 ve %10 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Tablo 4 e göre ithalat ve ihracat serileri Model AA da olduğu gibi birim kök olduğunu ifade eden sıfır hipotezi kabul edilmektedir. Dolayısıyla 1990:M :M09 döneminde Türkiye de ihracat ve ithalat serilerinin durağan bir yapıya sahip olmadığı anlaģılmaktadır. ÇalıĢmada konjonktürel ve rassal etkilerden kolayca etkilenebilen ihracat ve ithalat serilerindeki değiģim ve iliģkiyi daha iyi anlayabilmek için bu serilerde meydana gelen geliģmeleri gösteren Grafik 1 ve 2 incelenmiģtir Series w ith Breaks Highlighted Grafik 1.Türkiye de Ġhracatın GeliĢimi (1990:M :M09) Andrews-Zivot ve Lumsdaine-Papell birim kök testi sonuçlarıyla da doğrulandığı üzere, 1998 ve 2008 yıllarında ihracatta yapısal kırılma olduğu görülmektedir. Grafik 1 de de görüldüğü üzere, ihracatın 1994 yılında ani düģüģ yaģadığı görülmektedir. Bunun nedeni olarak 1994 yılında Türkiye de meydana gelen ekonomik kriz gösterilebilir yılından 2001yılına kadar ihracatta artıģ Sayfa 10

11 yaģanmamıģtır yılında ani bir düģüģ yaģanmasına rağmen yılları arasında ihracat durağan bir seyir izlemiģtir yılından sonra ihracat hızla artmaya baģlamıģtır ve 2001 yıllarında Türkiye de art arda yaģanan ekonomik kriz ve sonrasında yaģanan devalüasyon, ihracatta önemli bir değiģimin baģlangıcı olmuģtur. Ayrıca, yaģanan ekonomik krizlerden sonra TCMB nin özerk hale gelmesi, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) nın kurulması, sabit döviz kuru rejiminin terk edilip esnek döviz kuru rejimine geçilmesi ihracatın 2001 yılından sonra hızla artmasının baģlıca sebepleridir. Grafik 1 e bakıldığında ikinci kırılmanın 2008 yılında gerçekleģtiği görülmektedir yılının sonlarına doğru ABD de baģlayan ve birçok ekonomiyi etkileyen küresel ekonomik krizinin, 2008 yılında ihracat serisinde yapısal kırılma oluģmasında etkili olduğu söylenebilir. Küresel ekonomik kriz ABD ve AB ülkelerinde 2006 ve 2007 yıllarında etkisini göstermeye baģlamıģtı. Bu krizden etkilenen ülkelerin gelir düzeyinde daralma yaģanması ilgili ülkelerin milli gelirini ve buna bağlı olarak da ithalat hacmini de daraltmıģtır. Küresel krizden etkilenen ülkelerin ithalat hacimlerinde daralma yaģanması bu ülkelere ihracat yapan ülkelerin de ihracat seviyesini ve ulusal gelirini azaltmıģtır. Türkiye nin ihracatında önemli yeri olan AB ülkelerinin ve ABD nin gelir düzeyinin azalması bu ülkelerin toplam talebini ve ithalat hacmini azaltmıģtır. Bu yüzden Türkiye nin ihracatı olumsuz etkilenmiģtir. DıĢ ticaret yapan ülkelerden bir bölümünün gelir düzeyinin düģmesi dıģ ticaret yapan bu ülkelerden diğer bölümünün gelir düzeyini de olumsuz etkileyebilir. Geliri olumsuz etkilenen ülkelerin ithalatı da olumsuz etkilenebilir. Nitekim, Türkiye de 1990M M09 döneminde ithalat hacminde yaģanan geliģmeleri gösteren Grafik2 deithalat miktarındaki yıllara göre geliģmeleri gösteren Grafik ile aynı doğrultuda geliģtiği görülmektedir Series w ith Breaks Highlighted Grafik2.Türkiye de Ġthalatın GeliĢimi (1990:M :M09) Grafik2 de ithalatta 1994 yılında önemli düģüģ yaģandığı görülmektedir. Ġhracatta da 1994 yılında önemli bir düģüģ yaģanmıģtı. Ġhracatta olduğu gibi ithalatta bu yılda meydana gelen düģüģe neden olarak 1994 yılında Türkiye de meydana gelen eknomik kriz gösterilebilir. Ġhracat serisinden farklı olarak ithalat serisinde birinci yapısal kırılma 2000 yılında gerçekleģmiģtir. Ġhracatta ise birinci yapısal kırılma 1998 yılında gerçekleģmiģti yılından sonra 2002 yılında yaģanan düģüģ hariç tutulduğunda ithalatın hızla arttığı görülmektedir. Ayrıca 2008 yılında ihracatta olduğu gibi ikinci yapısal kırılma gerçekleģmiģtir. Dolayısıyla ithalat ve ihracatserilerin birbirleriyle bağlantılı olduğu anlaģılmaktadır. Sayfa 11

12 Türkiye nin seçilmiģ 16 ülke ile yapmıģ olduğu ihracat ve ithalat iģlemlerinde kullanılan ithalat ve ihracat serilerinin durağanlık yapısı yukarıdaki testler kullanılarak analiz edilmiģtir. Türkiye nin ihracat ve ithalat serilerinin durağanlık yapısını ve ithalat ve ihracat serilerinde meydana gelen yapısal değiģimleri daha iyi anlayabilmek için Türkiye nin toplam ihracat ve ithalatı, ABD, AB ve komģu ülkeleriyle gerçekleģtirmiģ olduğu ihracat ve ithalat iģlemleri de analiz edilmiģtir. Analiz sonuçları Ek de yer almaktadır. Ek de yer alan ADF birim kök testi sonuçlarına göre tüm ülke gruplarında ihracat ve ithalat serileri birim kök içermektedir ve ihracat ile ithalat serilerinin her ikisinin de durağanlık mertebesi I(1) dir. Serilerde tek yapısal kırılmaya izin veren Zivot-Andrews ile çift yapısal kırılmaya izin veren Lumsdaine-Papell birim kök testi sonuçları da bu ülke gruplarında ve Türkiye nin toplam ihracat ve ithalat serilerinin birim kök içerdiğini göstermektedir. Yapısal kırılma tarihlerine bakıldığında, kırılmaların genellikle 1998, 2000 ve 2008 yıllarında meydana geldiği görülmektedir. Bu sonuçlar, seçilmiģ 16 ülkenin analiz sonuçlarıyla benzerlik göstermektedir. Türkiye de 2000, 2001 yıllarında yaģanan ekonomik krizin ve 2007 yılının sonuna doğru ABD de baģlayan küresel ekonomik krizin bu tarihlerde yapısal kırılma meydana gelmesinde önemli etkisini olduğu söylenebilir. Ayrıca seçilmiģ 16 ülke içerisinde yer alan ülkelerin ABD ve AB ülkeleri gibi Türkiye nin ihracat ve ithalat iģlemlerinde önemli yeri olan ülkelerden oluģması, ABD ve AB ile yapılan ihracat ve ithalat iģlemleri iletürkiye nin toplam ihracat ve ithalatı için yapılan analiz sonuçlarının seçilmiģ 16 ülke için yapılan analiz sonuçları ile benzerlik göstermesinde önemli etkisi vardır. Seriler arasında uzun dönemli iliģki olup olmadığını daha iyi anlayabilmek için serilerde yapısal kırılmayı da dikkate alan Hatemi-J eģbütünleģme testi yapılmıģtır. Hatemi-J eģbütünleģme testi sonuçları Tablo 5 de gösterilmiģtir. Tablo 5. lnith ve lnihc için Hatemi-j EĢbütünleĢme Testi Sonuçları Test Türü Kırılma Tarihi Tahmin Edilen t-ist. Değeri %1 kritik değeri %5 kritik değeri %10 kritik değeri ADF* 2002:M11, 2005:M * :M04, 2004:M *** :M04, 2004:M *** Not:***, ** ve * sırasıyla %1, %5 ve %10 düzeyinde anlamlılığı göstermektedir. Tablo 5 e bakıldığında ihracatın bağımlı değiģken olduğu modelde ADF testinin %10güven düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmektedir. ve testleri ise %1 güven düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Dolayısıyla eģbütünleģme olmadığını ifade eden sıfır hipotezi reddedilir ve ithalat ile ihracat arasında uzun dönemli iliģki olduğu söylenebilir. ÇalıĢmanın önceki kısımlarında belirtildiği gibi ihracat, yabancı ülkelerin gelirine ve reel döviz kuruna bağlıydı. Yabancı ülkelerin gelirinde düģüģ meydana gelirse bu olaydan bu ülkelerin ihracatçısı konumundaki ülkelerinin ihracatı da etkilenir. Bu yüzden ithalat ile ihracat arasında doğrusal bir iliģki olduğu söylenebilir. Ġthalat ile ihracat arasındaki iliģki farklı bağlantılarla da gerçekleģebilir. Eğer ithalattaki artıģ, teknoloji ve yatırım malı gibi verimliliği arttıran mal ve/veya hizmetlerden kaynaklanıyorsa ihracat da ithalatla aynı doğrultuda artıģ gösterir. Bunun dıģında bir ülke, büyüyebilmek için gerekli kaynaklara sahip değilse bu kaynakları elde etmek için yabancı ülkelerden ithalat yapacaktır. Dolayısıyla bazı ülkelerin ihracat miktarını arttırabilmesi içinithalat miktarını da arttırması gerekmektedir. Türkiye için bu sonucu değerlendirebilmek için fasıl bazında ihracatı ve ithalatı yapılan mal gruplarının incelenmesinde yarar vardır. Türkiye nin fasıl bazında ilk 5 ihracat ve ithalat kalemi Tablo 6 da gösterilmiģtir. Sayfa 12

13 Ġhracat Ġthalat PDF tarafndan birlestirilmistir Tablo 6 ya göre, Türkiye nin ihraç ettiği ürünler arasında otomotiv ürünlerinin önemli bir yeri vardır. Türkiye nin kendi ürettiği otomobil markasının olmayıģı, buna karģılık otomotiv ihracatının toplam ihracat içerisinde ilk sırada yer alması otomobil üretiminde kullanılan malların ithalinin yüksek seviyede olduğunu göstermektedir. Buna göre, otomotiv ihracatındaki artıģa paralel olarak otomotiv üretiminde kullanılan alet, parça ve elektrikli cihaz ve aksamların ithalatında da önemli derecede artıģ görülmektedir. Ayrıca otomotiv sanayinin tamamlayıcı malı niteliğinde olan mineral yakıtlar ve yağlar ithalatta en önemli fasıl grubu olarak göze çarpmaktadır. Mineral yakıtlar ve yağlar, otomotiv sanayinin tamamlayıcısı niteliğinde olmanın yanında diğer sanayi dallarında hammadde ve yakıt olarak, toplum genelinde ise ısınma kaynağı olarak kullanıldığı için ithalatta ilk sırayı almaktadır (Uğur v.d. 2012, 4576). Tablo 6. Türkiye nin Fasıl Bazında Ġhracat ve Ġthalat Verileri (Bin USD) Fasıllar Motorlu Kara TaĢıtları Kazan: Makine ve Cihazlar Demir ve Çelik Örme Giyim EĢyası Elektrikli Makine ve Cihazlar Mineral Yakıtlar Kazan: Makine ve Cihazlar Demir ve Çelik Motorlu Kara TaĢıtları Elektrikli Makine ve Cihazlar Kaynak: TUİK, Türkiye nin fasıl bazında en fazla ithal ettiği ilk 5 ürün arasında yer alan otomotiv ürünleri, elektrikli cihazlar ve mineral yakıtların talebi, ekonomik birimlerin ihtiyaçlarını karģılamada büyük önem arz etmektedir. Ancak bu tür mallar ekonomik birimlerin, vazgeçebileceği ya da tüketimini rahatlıkla kısabileceği mallar olduğu için bu mal gruplarının fiyatlarındaki değiģiklikler tüketim miktarını önemli ölçüde etkilemektedir. Nitekim küresel ekonomik kriz döneminde Türkiye de döviz kurunun yükselmeye baģlaması, bu mal gruplarının tüketimini azaltmıģtır. Tablo 6 da da görüldüğü gibi bu mal gruplarının ithalatında 2009 yılında önemli miktarda daralma meydana gelmiģtir. Bu bağlamda, kurlarda veya ilgili ülkelerin gelirlerinde meydana gelecek bir değiģme ihracat ve ithalat miktarını kolayca değiģtirebilmektedir. Buna göre, Türkiye nin ithalatında önemli paya sahip olan bu mal gruplarının iç talep esnekliğinin yüksek olduğu ortaya çıkmaktadır. Tüm bu faktörler Türkiye de cari açığın artmasında önemli bir etkendir (Uğur v.d. 2012, 4577). Türkiye nin seçilmiģ 16 ülke ile gerçekleģtirmiģ olduğu ihracat ve ithalat iģlemleri arasındaki iliģkiyi daha iyi anlayabilmek için Türkiye nin ABD, AB, komģu ülkeler ile gerçekleģtirmiģ olduğu ihracat ve ithalat iģlemler ile Türkiye nin toplam ithalat ve ihracatı ayrı olarak analiz edilmiģtir. Analiz sonuçları ek de yer almaktadır. Bu ülke grupları ile yapılan ihracat ve ithalat iģlemleri arasında ve Türkiye nin toplam ihracat ve ithalatı arasında eģbütünleģme iliģkisi olduğu ek de yer alan Hatemi-J eģbütünleģme testi sonuçlarından anlaģılmaktadır. Dolayısıyla seçilmiģ 16 ülke ile olduğu gibi Türkiye nin ABD, AB ve komģu ülkeler ile yapmıģ olduğu ithalat ve ihracat iģlemleri arasında uzun dönemli iliģki olduğu söylenebilir. Buna ilave olarak Türkiye nin toplam ihracat ve ithalat iģlemleri arasında da uzun dönemli iliģki tespit edilmiģtir. Bu sonuçların, seçilmiģ 16 ülke için yapılan analizler ile tutarlılık göstermesi, çalıģmanın önceki kısımlarında belirtildiği gibi Türkiye nin ihracat ve ithalat iģlemlerinin büyük bölümünün ABD, AB ve Türkiye ye komģu ülkeler ile yapılmasından kaynaklanmaktadır. ÇalıĢmaya konu olan 16 ülkenin Türkiye nin toplam ihracat ve ithalatı içerisinde Sayfa 13

14 önemli yeri bulunmaktadır. Dolayısıyla, çalıģmada ana kütle için uygun örneklem tercih edildiği söylenebilir. Ayrıca, bu 16 ülkenin analizin sonuçlarının ABD, AB ve komģu ülkelerin analiz sonuçları ile tutarlılık göstermesi tercih edilen örneklem in uygun olduğunu doğrulamaktadır. 4. Sonuç Bu çalıģmada, Türkiye de 1990:M :M09 döneminde ithalat ile ihracat arasında iliģki olup olmadığı test edilmiģtir. Bunun için ilk olarak birim kök testleri yapılarak ithalat ve ihracat serilerinin durağanlık dereceleri tespit edilmiģtir. Ġlk olarak, yapılan ADF birim kök testi sonucuna göre ihracat ve ithalat serilerinin her ikisi de birinci farkı alındığında durağan olmaktadır. Dolayısıyla her iki seri de I(1) dir. ADF testinin dıģında serilerde birim kökün varlığını sınamak için yapılan Zivot-Andrews ve Lumsdaine-Papell birim kök testleri de ihracat ve ithalat serilerinin birim kök içerdiğini göstermiģtir. Son olarak ithalat ve ihracat serileri arasında uzun dönemli iliģki olup olmadığını anlayabilmek için Hatemi-J eģbütünleģme testi yapılmıģtır. Bu test sonucunda ihracat ve ithalat serileri arasında eģbütünleģme olduğu sonucuna varılmıģtır. Türkiye nin seçilmiģ 16 ülke ile gerçekleģtirmiģ olduğu ithalat ve ihracat iģlemleri arasında iliģki olup olmadığını tespit edebilmek için yapılan testler, ABD, AB ve Türkiye nin komģu ülkeleri için de yapılmıģtır. Ayrıca Türkiye nin toplam ihracat ve ithalat iģlemleri arasında da iliģki olup olmadığını tespit edebilmek için aynı testler yapılmıģtır. Bu testlerin sonucu, seçilmiģ 16 ülkenin analiz sonuçları ile tutarlılık göstermektedir. Bu 16 ülkenin analiz sonuçlarının ABD, AB ve komģu ülkelerin analiz sonuçları ile tutarlılık göstermesi çalıģmada ana kütle için uygun örneklem tercih edildiğini göstermektedir. Türkiye de ihracat ve ithalatın birbiriyle iliģkili olması farklı nedenlerle açıklanabilir. Türkiye nin fasıl bazında ihraç ettiği mallar Tablo 6 da görüldüğü gibi daha çok motorlu kara taģıtları, makine ve cihazlar, elektronik aletler ve demir-çelik ten oluģmaktadır. Türkiye, bu mal gruplarının üretiminde gerekli olan ara mal, yatırım malı ve teknolojiye sahip değildir. Özellikle motorlu kara taģıtları, makine ve elektronik cihaz üretimi için Türkiye gerekli olan ara malı, yatırım malı ve teknolojiye yeteri kadar sahip değildir. Dolayısıyla bu mal grubunun üretilip ihraç edilebilmesi için belirli miktarda ithalat yapılması gerekir. Bu sonuç ihracatı, ihracat için gerekli olan malların ithal edilmesine bağımlı kılmaktadır. Ġthalat ve ihracatı etkileyen birçok faktör olmasına rağmen, makro ekonomi politikasına diğer değiģkenlerin sabit kaldığı varsayımıyla ithalat, reel döviz kuru ve ulusal gelir düzeyiyle ihracat ise yabancı ülkelerin gelir düzeyi ve reel döviz kuruyla doğrudan bağlantılıdır. Buna göre, yabancı ülkelerin gelir düzeyi arttığında bu ülkelerin toplam talebi de artar. Ġç piyasadan karģılanamayan talep artıģına karģılık ithalat yapılır. Bu Ģekilde yabancı ülkelerin gelirlerinin artması ithalat hacimlerini de arttırır. Döviz kurunda aģırı bir dalgalanma olmazsa bu ülkelerin ihracatçısı konumunda olan ülkelerin ihracat hacmi artar. Ġhracatçı ülkelerin artan geliri bu ülkelerin toplam talebini arttırır. Toplam talep artıģı, iç piyasada karģılanamazsa ithalatı arttırır. Bu süreç sürekli devam ederek ihracat ve ithalatın birbiriyle iliģkili olmasına neden olmaktadır. Özellikle 2007 yılında ABD de baģlayıp birçok ülkeye yayılan ekonomik kriz bu sonucu açıklayabilir yılında meydana gelen ekonomik kriz Türkiye kaynaklı olmasa bile Türkiye yi de etkilemiģtir. Türkiye nin dıģ ticaretinin önemli miktarı ABD ve AB ülkeleriyle gerçekleģmektedir. Bu ülkelerin gelirlerinde daralma meydana geldiğinde ithalat kanalı aracılığıyla dıģ ticaret yaptığı ülkelerin gelirini de etkiler. Bu ülkeler arasında Türkiye de bulunmaktadır. Dolayısıyla Türkiye nin gelir düzeyi ve ithalatı olumsuz etkilenerek baģlangıçtaki istikrasızlık tekrar ABD ve AB ülkelerine dönmüģtür. Bu sonuç Türkiye nin ihracat ve ithalat iģlemlerinin birbiriyle iliģkili olduğunu göstermekle birlikte Türkiye nin dıģ ticaret iģlemlerinde dıģ yansıma olduğunu da göstermektedir. Sonuç olarak Türkiye nin yılları arasında ithalatı ve ihracatı arasında uzun dönemli iliģki olduğu ve kısa dönemde meydana gelen sapmaların uzun dönemde tekrar dengeye geldiği söylenebilir. Ayrıca, Türkiye nin dıģ ticaret iģlemlerinde dıģ yansıma olduğu söylenebilir. Sayfa 14

15 Sonuç olarak Türkiye nin ihracatının çalıģmaya konu olan dönemde önemli derecede ithalata bağımlı olduğu ve Türkiye nin ihracat ve ithalat iģlemleri içerisinde son yıllarda azalma olmasına rağmen ABD nin ve AB nin önemli payı olduğu söylenebilir. Ekonomiden sorumlu karar mercilerinin ithalata bağımlılığı azaltmak için üreticileri ve ihracatçıları katma değeri yüksek ürün ihraç etmeye yöneltmesi gerekir. Ayrıca, ABD ve AB de yaģanacak ekonomik krizlerden asgari düzeyde etkilenmek için pazar ın çeģitlendirilmesi önemlidir. Bu bağlamda yapılması gereken sadece ABD ve AB ülkeleri ile değil birçok ülke ile ekonomik iģbirliği içerinde olmaktır. Bu konuda karar mercilerinin gerekli teģvik ve giriģimleri yapması gerekir. Sayfa 15

16 KAYNAKÇA ABEYSINGHE T. (1998), Forecasting Singapore s Quarterly GDP with Monthly External Trade, International Journal of Forecasting, 14, ADAMS, F. G., Y. ICHINO., P.A. PRAWZMOWSKI (2000), Economic Growth and Energy Import Requirements: An Energy Balance Model of Thailand, Journal of Policy Modeling, 22(2), AKTAġ C. (2009) Türkiye nin Ġhracat, Ġthalat ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik Analizi Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18(2): AKTAġ C. (2010) Türkiye de Reel Döviz Kuru ile Ġthalat ve Ġhracat Arasındaki ĠliĢkinin VAR Tekniğiyle Analizi Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(11): ALAM, M.I. (2003), Manufactured Exports, Capital Good Imports, and Economic Growth: Experience of Mexico and Brazil, International Economic Journal,17(4), ARIZE, A.C. (2002), Imports and Exports in 50 Countries Tests of Cointegration and Structural Breaks, International Review of Economics and Finance, 11, AYDIN F., H. SAYGILI, M. SAYGILI, G. YILMAZ (2010), DıĢ Ticarette Küresel Eğilimler ve Türkiye Ekonomisi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, ÇalıĢma Tebliği 10(01), Ankara. BARIġIK, S., DEMĠRCĠOĞLU, E. (2006), Türkiye de Döviz Kuru Rejimi, Konvertibilete, Ġhracat- Ġthalat ĠliĢkisi ( ), ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi,Cilt 2, Sayı 3, ss CHEN J., B. DONG (2012), A Nonparametric Estimation on the Effects of Import and Export Trade to Economic Growth in China, Procedia Engineering, 29, CHAKRABARTY, R., S.L.C CHAKRABARTY (2012), An Econometric Study of Indian Export and Import of Black Gold (oil), Procedia - Social and Behavioral Sciences, 37, DICKEY, D.A. ve W.A. FULLER (1979), Distribution of the Estimators for Autoregressive Time Series with a Unit Root, Journal of the American Statistical Association, 74, GERNĠ, C., Ö. S. EMSEN, M.K.DEĞER (2008), Ġthalata Dayalı Ġhracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi,2. Ulusal Ġktisat Kongresi / ġubat 2008 / DEÜ ĠĠBF Ġktisat Bölümü / Ġzmir -Türkiye. GÜL E., A. EKĠNCĠ (2006) Türkiye de Reel Döviz Kuru ile Ġhracat ve Ġthalat Arasındaki Nedensellik Ġliskisi: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16: HATEMI-J A.(2008), Tests for Cointegration with Two Unknown Regime Shifts with an Application to Financial Market Integration, Empirical Economics,35: DOI /s Sayfa 16

17 ĠNANÇLI S., A.KONAK (2011), Türkiye de Ġhracatın Ġthalata Bağımlılığı: Otomotiv Sektörü,Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, Ekim, 6(2), KWIATKOWSKI, D., Peter C. B.PHILLIPS, P. SCHMIDT, Y.SHIN (1992), Testing the Null Hypothesis of Stationary against the Alternative of a Unit Root, Journal of Econometrics, 54, LUMSDAINE, R.L., David, H.PAPELL (1997), Multiple Trend Breaks And The Unit-Root Hypothesis, The Review of Economics and Statistics, MIT Press, Vol. 79, No. 2 PHILLIPS, P.C. B ve P.PERRON (1988), Testing for a Unit Root in Time Series Regression, Biometrika, 75(2), PISTORESI, B., A. RINALDI (2012), Exports, Imports and Growth New Evidence on Italy: , Explorations in Economic History, 49, RAMOS, F.F.R. (2001), Exports, Imports, and Economic Growth in Portugal: Evidence from Causality and Cointegration Analysis, Economic Modelling, 18, SEYĠDOĞLU, H. (2003), Uluslararası Ġktisat Teori Politika ve Uygulama, Ġstanbul SOYYĠĞĠT, S. (2010) Türkiye de Ġhracata Dayalı SanayileĢme Stratejisi Uygulamaları ve Ġmalat Sanayii Üzerinde Etkinliği: Nedensellik Analizi ( ) İktisat Fakültesi Mecmuası, 60(2): TUNCER, Ġ. (2002) Türkiye de Ġhracat, Ġthalat ve Büyüme: Toda-Yamamoto Yöntemiyle Granger Nedensellik Analizleri ( ) Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Enstitü Dergisi, 9(9): UĞUR, A., Y.E.AKBAġ, M.ġENTÜRK (2012), Özel Tüketim Vergisi Oranlarındaki ArtıĢ Cari Açığa Çözüm Olabilir mi?, Journal of Yasar University, 26(7) YILDIRIM E., F. KESĠKOĞLU (2012), Ġthalat-Ġhracat-Döviz Kuru Bağımlılığı: Bootstrap ile DüzeltilmiĢ Nedensellik Testi Uygulaması Ege Akademik Bakış, Cilt: 12, Sayı: 2, Nisan, ss YILMAZ Ö., V.KAYA (2007), Ġhracat, ithalat ve reel döviz kuru iliģkisi: Türkiye için bir VAR Modeli", İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Cilt 22, Sayı 250, 2007 ss,69-84 ZENGĠN A., H. TERZĠ; (1995), Türkiye de Kur Politikası, Ġthalat, Ġhracat ve DıĢ Ticaret Dengesi ĠliĢkisinin Ekonometrik Analizi, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, S.11: ZIVOT, E., D. W. K. ANDREWS (1992), "Furtheer Vidence on the Great Crash, the Oil-Price Shock, and the Unit-Root Hypothesis," Journal of Business and Economic Statistics, 10(3) EKLER Sayfa 17

18 Ek Tablo 1. Ġthalat ve Ġhracat için ADF Birim Kök Testi Sonuçları Düzey Değeri Birinci Fark Ülkeler DeğiĢkenler Sabitli Trendli ve Sabitli Sabitli Trendli ve Sabitli ABD lnith (2) (2) (2) (2) lnihc (1) (1) (1) (1) AB lnith (0) (0) (0) (0) lnihc (12) (12) (11) (11) KOMġU lnith (1) (1) (0) (0) lnihc (2) (2) (1) (1) TR lnith (12) (12) (11) (11) lnihc (12) (13) (12) (12) 1. Parantez içindeki değerler SIC kriterine göre seçilen gecikme uzunluklarını göstermektedir. 2. LM istatistiği asimptotik kritik değerler sabit için %1, %5 ve %10 anlam seviyesi , , ve sabit + trend için 4.004, ve dir. 3. KOMġU, Yunanistan, Bulgaristan, Irak, Ġran, Suriye, Gürcistan ve Ermenistan ile gerçekleģtirilen ihracatithalat iģlemlerini ifade etmektedir. ABD sadece ABD ile yapılan, AB 27 AB ülkesi ile yapılan ithalatihracat iģlemlerini ifade etmektedir. TR ise Türkiye nin toplam ihracat ve ithalat iģlemlerini ifade etmektedir. Ülkeler ABD AB KOMġU TR Ek Tablo 2. Zivot-Andrews Birim Kök Testi Sonuçları Model A Model C DeğiĢkenler Min t-stat Kırılma Min t-stat Kırılma lnith : :05 lnihc : :10 lnith : :03 lnihc : :01 lnith : :05 lnihc : :07 lnith : :03 lnihc : :10 Not: Parantez içindeki değerler Akaike Bilgi Kriteri tarafından seçilen gecikme sayısını göstermektedir. Modeller için Zivot ve Andrews (1992) den alınan kritik değerler Model A da %1 ve %5 anlam seviyeleri için sırasıyla ve -4.80, Model C de %1 ve %5 anlam seviyeleri için sırasıyla ve dir. KOMġU, Yunanistan, Bulgaristan, Irak, Ġran, Suriye, Gürcistan ve Ermenistan ile gerçekleģtirilen ihracat-ithalat iģlemlerini ifade etmektedir. ABD sadece ABD ile yapılan, AB 27 AB ülkesi ile yapılan ithalat-ihracat iģlemlerini ifade etmektedir. TR ise Türkiye nin toplam ihracat ve ithalat iģlemlerini ifade etmektedir Sayfa 18