T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BEYMELEK DALYANI (ANTALYA) NDAKİ KALIN DUDAKLI KEFAL (Chelon labrosus Rısso, 1826) VE İNCE DUDAKLI KEFAL (Liza ramada Rısso,1826) BALIKLARININ KİMYASAL KOMPOZİSYONU VE ET VERİMİNİN BELİRLENMESİ Levent ÖZKAN Danışman: Prof. Dr. Abdullah DİLER YÜKSEK LİSANS TEZİ SU ÜRÜNLERİ AVLAMA ve İŞLEME TEKNOLOJİSİ ANABİLİM DALI ISPARTA 2011

2 TEZ ONAYI Levent ÖZKAN tarafından hazırlanan Beymelek Dalyanı (Antalya) ndaki Kalın Dudaklı Kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826) ve İnce Dudaklı Kefal (Liza ramada Rısso,1826) Balıklarının Kimyasal Kompozisyonu ve Et Veriminin Belirlenmesi adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Avlama ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman: Prof. Dr. Abdullah DİLER Süleyman Demirel Üniversitesi, Su Ürünleri Avlama ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı Jüri Üyesi: Prof. Dr. Erdoğan KÜÇÜKÖNER Süleyman Demirel Üniversitesi, Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı Jüri Üyesi: Yrd. Doç. Dr. Levent İZCİ Süleyman Demirel Üniversitesi, Su Ürünleri Avlama ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı Enstitü Müdürü Prof.Dr. Mustafa KUŞCU Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER....i ÖZET..iii ABSTRACT.....v TEŞEKKÜR...vii ŞEKİLLER DİZİNİ......viii ÇİZELGELER DİZİNİ...ix 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Dünya da ve Ülkemizde Su Ürünlerinin Durumu Kefal Balıklarının Genel Özellikleri Sistematikteki yerleri Kalın dudaklı kefal biyolojisi ve morfolojisi İnce dudaklı kefal biyolojisi ve morfolojisi Dalyanların (Lagün) Genel Özellikleri Beymelek Dalyanı Balıklarda Et Verimi ve Kimyasal Kompozisyon Et verimi Kimyasal kompozisyon Daha Önce Yapılan Çalışmalar MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Et verimi analizi Kimyasal kompozisyon analizi Kuru madde analizi Ham kül analizi Ham protein analizi Lipit analizi İstatistiksel analiz ARAŞTIRMA BULGULARI i

4 4.1. Boy Ağırlık İlişkisi İnce dudaklı kefal Kalın dudaklı kefal Vücut Kısımları ve Et Verimi İnce dudaklı kefal Kalın dudaklı kefal Kimyasal Analiz İnce dudaklı kefal Kalın dudaklı kefal Değişkenlerin Türler Arası Karşılaştırması Kimyasal analiz Vücut kısımları ve et verimi indeksleri Değişkenler Arası İlişki İnce dudaklı kefal Kalın dudaklı kefal TARTIŞMA VE SONUÇ Tartışma Sonuç KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ ii

5 ÖZET Yüksek Lisans Tezi BEYMELEK DALYANI (ANTALYA) NDAKİ KALIN DUDAKLI KEFAL (Chelon labrosus Rısso, 1826) VE İNCE DUDAKLI KEFAL (Liza ramada Rısso,1826) BALIKLARININ KİMYASAL KOMPOZİSYONU VE ET VERİMİNİN BELİRLENMESİ Levent ÖZKAN Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Avlama ve İşleme Teknolojisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Abdullah DİLER Bu araştırmanın amacı, (Antalya) Beymelek Dalyanındaki kalın dudaklı kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826 ) ve ince dudaklı kefal (Liza ramada Rısso,1826) balıklarının kimyasal kompozisyonu ve et veriminin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışma 20 ince dudaklı (10, 10 ) ve 42 kalın dudaklı (21, 21 ) kefalle yapılmıştır. İnce dudaklı kefalde dişilerin ortalama ağırlığı (454,8±24,9 g) erkeklerinkinden (358,6±13,9 g) önemli derecede (P<0,001) daha yüksek bulunmuştur. Vücut kısımlarından gonad yüzdesi hariç, baş, iç organlar, fileto, kemik+deri, karaciğer yüzdesi ile kondisyon faktörü cinsiyetler arasında değişiklik göstermemiştir. Benzer şekilde, kuru madde, lipit, protein ve kül içerikleri bakımından cinsiyetler arasında fark bulunmamıştır. Kalın dudaklı kefalde dişilerin ortalama ağırlığı (563,2±17,8 g) erkeklerinkinden (416,7±28,3 g) önemli derecede (P<0,001) daha yüksek bulunmuştur. İç organlar, baş ve et verimi erkeklerde önemli derecede daha yüksek bulunmuştur. Aynı şekilde, erkeklerin kuru madde, lipit, protein ve kül düzeyleri yüksek olarak tespit edilmiştir. iii

6 İki tür karşılaştırıldığında, ince ve kalın dudaklı kefalde iç organlar sırasıyla %4,39±0,10 ve 7,61±0,24 (P<0,001), kondisyon faktörü 0,84±0,01 ve 0,89±0,01 (P<0,01), gonado somatik indeks %11,22±0,72 ve 9,17±1,09 (P<0,001), et verimi %39,73±0,88 ve 43,07±0,79 (P<0,05), kemik+deri %19,52±0,88 ve 24,19±0,35 (P<0,001), baş %18,58±0,32 ve 15,27±0,34 ve hepato somatik indeks % 1,24±0,04 ve 1,20±0,04 (P>0,05) olarak tespit edilmiştir. Kuru madde, lipit, protein ve kül ise ince ve kalın dudaklı kefalde sırasıyla %25,26±0,37 ve 2,98±0,19 ( P<0,001), %3,72±0,31 ve 1,05±0,08 (P<0,001), %11,21±0,75 ve 20,53±0,15 (P<0,001) ve %0,66±0,04 ve 1,19±0,01 (P<0,001) şeklinde belirlenmiştir. Kısaca, her iki türde dişilerin boyu daha büyük, kalın dudaklı kefal et verimi ve ham protein içeriği bakımından, ince dudaklı kefal ise lipit içeriği bakımından daha yüksek bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Kalın dudaklı kefal, Chelon labrosus, İnce dudaklı kefal, Liza ramada, et verimi, kimyasal kompozisyon, Beymelek Dalyanı 2011, 52 sayfa iv

7 ABSTRACT M.Sc. Thesis DETERMINATION OF MEAT YIELD AND CHEMICAL COMPOSITION OF THICK LIPPED (Chelon labrosus Rısso, 1826) AND THIN LIPPED MULLET (Liza ramada Rısso, 1826) FROM BEYMELEK LAGOON Levent ÖZKAN Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Natural Sciences Fishing and Fish Processing Department Supervisor : Prof. Dr. Abdullah DİLER In this study aim, the filet chemical composition and yield of thin lipped (Chelon labrosus Rısso, 1826 ) and thick lipped mullet (Liza ramada Rısso,1826) were determined from Beymelek Lagoon, Antalya. The study was carried out in 20 thin lipped (10, 10 ) and 42 thick lipped mullet (21, 21 ). The average weight of the female thin lipped mullet (454,8±24,9 g) was significantly higher than that of the male (358,6±13,9 g) (P<0,001). In thin lipped mullet, except gonad percentages of body parts, head, viscera, fillet, bone+skin, and condition factor did not change significantly between the sexes. Similarly, there was no difference in fish meat, by meansof dry matter, lipid, protein and ash of the female and male. The average weight of the female thick lipped mullet (563,2±17,8 g) was significantly higher than that of the male (416,7±28,3 g) (P<0,001). Viscera, head and fillet yield were higher in males compared with females. Likewise, the male had significantly higher dry matter, lipid, protein and ash. v

8 When two species were compared, percentages of viscera were %4,39±0,10 and 7,61±0,24 (P<0,001), condition factor 0,84±0,01 and 0,89±0,01 (P<0,01), gonad %11,22±0,72 and 9,17±1,09 (P<0,001), meat yield %39,73±0,88 and 43,07±0,79 (P<0,05),bone+skin %19,52±0,88 and 24,19±0,35 (P<0,001), head %18,58±0,32 and 15,27±0,34 and % 1,24±0,04 and 1,20±0,04 (P>0,05) in thin lipped and thick lipped mullet respectively. The proximate compositions of the fillet of thin lipped and thick lipped mullet were as %25,26±0,37 and 2,98±0,19 (P<0,001) as dry matter, %3,72±0,31 and 1,05±0,08 (P<0,001) as lipid, %11,21±0,75 and 20,53±0,15 (P<0,001) as crude protein, and %0,66±0,04 and 1,19±0,01 as crude ash (P<0,001) respectively. Briefly, the female was higher in both species. The meat yield and crude protein were determined higher in thicklipped mullet while lipid was determined higher in thinlipped mullet. Key Words: Thicklipped grey mullet, Chelon labrosus, thinlipped grey mullet, Liza ramada, meat yield, chemical composition, Beymelek Lagoon 2011, 52 pages vi

9 TEŞEKKÜR Bu araştırma için beni yönlendiren, karşılaştığım zorlukları bilgi ve tecrübesi ile aşmamda yardımcı olan değerli Danışman Hocam Prof. Dr. Abdullah DİLER e teşekkürlerimi sunarım. Beni teşvik eden ve Araştırmalarımda yardımcı olan her türlü çalışma olanağının oluşturulmasında yardımlarını esirgemeyen Akdeniz Su Ürünleri Araştırma Üretim ve Eğitim Enstitüsü Müdürü Sayın Dr. Yılmaz EMRE ye, Analiz çalışmalarımda mesaisini ve tecrübelerini benden esirgemeyen değerli mesai arkadaşım Dr. Hüseyin SEVGİLİ ve Teknisyen Fevzi KARDEŞ e Dalyandaki çalışmalarımda yardımlarını esirgemeyen değerli arkadaşlarım Enver YILMAZ, Yusuf KITIL, Abdurrahman KITIL, Hasan ÇALIK, Necdet ÇALIK a, diğer Akdeniz Su Ürünleri Araştırma Üretim ve Eğitim Enstitüsü Müdürlüğü Yönetici ve personeline ve beni her zaman destekleyen her konuda yardımcı olan kayınvalidem Asiye ÇAYLAN a, eşim Rukiye, biricik kızlarım Aleyna ve Duru İlayda ya da teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Levent ÖZKAN ISPARTA, 2011 vii

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1. Kalın Dudaklı Kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826) (orijinal).. Şekil 2.2. Kalın Dudaklı Kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826) ağız yapısı (orijinal)... Şekil 2.3. Chelon labrosus Risso,1826) un coğrafik dağılımı (FishBase,2010- V.K.:GBIFOBIS)... Şekil 2.4. İnce Dudaklı Kefal (Liza ramada Rısso,1826)(orijinal)..... Şekil 2.5. İnce Dudaklı Kefal (Liza ramada Rısso,1826) ağız yapısı(orijinal)... Şekil 2.6. Liza ramada Risso, 1826) un coğrafik dağılımı (FishBase,2010-V.K.: GBIF OBIS)..... Şekil 2.7. Beymelek dalyan gölünün coğrafik konum haritası..... Şekil 2.8. Beymelek dalyan gölünün uydu görüntüsü Şekil 2.9. Beymelek dalyanından görüntüler(orijinal)... Şekil 3.1. Kimyasal analizlerin yapılışı..... Şekil 4.1.İnce dudaklı kefalin cinsiyete göre boy-ağırlık ilişkisi... Şekil 4.2.Kalın dudaklı kefalin cinsiyete göre boy-ağırlık ilişkisi... Şekil 4.3.İnce dudaklı kefalin cinsiyete göre vücut kısımları indekslerinin değişimi... Şekil 4.4. Kalın dudaklı kefalin cinsiyete göre vücut kısımları indekslerinin değişimi Şekil 4.5. İnce dudaklı kefalin et kompozisyonu.... Şekil 4.6. Kalın dudaklı kefalin kimyasal kompozisyonu viii

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1. İnce dudaklı kefalin cinsiyete göre ağırlık, boy ve vücut kısımlarının karşılaştırılması Çizelge 4.2. İnce dudaklı kefalin cinsiyete göre kondüsyon faktörü ile çeşitli vücut kısımları ve et verimi oranları..... Çizelge 4.3. Kalın dudaklı kefalin cinsiyete göre ağırlık, boy ve vücut kısımlarının karşılaştırılması Çizelge 4.4. Kalın dudaklı kefalin cinsiyete göre kondüsyon faktörü ile çeşitli vücut kısımları ve et verimi oranları... Çizelge 4.5. İnce dudaklı kefalin kimyasal kompozisyonu cinsiyete göre değişimi(%). Çizelge 4.6. Kalın dudaklı kefalin kimyasal kompozisyonu cinsiyete göre değişimi(%). Çizelge 4.7. Türlere göre et kompozisyonlarının karşılaştırması ve bunların cinsiyetle interaksiyonları.... Çizelge 4.8. Türlere göre vücut kısımlarının indekslerinin karşılaştırması ve bunların cinsiyetle interaksiyonları.. Çizelge 4.9. İnce dudaklı kefalde ele alınan değişkenler arasındaki ilişki... Çizelge Kalın dudaklı kefalde ele alınan değişkenler arasındaki ilişki... Çizelge Farklı kefal türlerinin besin madde kompozisyonları(%) ix

12 1. GİRİŞ Hızlı nüfus artışına karşın gıda kaynaklarının giderek azalması, obezitenin global bir sorun haline gelmesi, insanların kültür düzeylerinin gelişmesi ile birlikte artmıştır. Böylece sağlıklı ve dengeli beslenmeye verilen önemin her geçen gün daha da artmasına ve besin kaynaklarının teknolojik gelişmelere uygun olarak ekonomik bir şekilde değerlendirilmeye başlanmıştır. Yeterli ve dengeli beslenmede protein ihtiyacının üçte birinin hayvansal kaynaklılardan olması gerekmektedir. Zengin protein, mineral madde, vitamin ve doymamış yağ asidi içeriği su ürünlerinin, özellikle de balıkların dengeli ve yeterli beslenmedeki yerini artırmaktadır. Balıkların kimyasal yapısı ve et verimi farklılıklar göstermektedir. Bu farklılıkların bilinmesi, söz konusu türlerin beslenme ve ekonomik bakımdan tercihinde önemli rol oynamaktadır (Erkoyuncu vd.,1994). Dünyada doğal kaynaklar hızla tükenmekte, insanoğlu hayatını sürdürebilmek için sürekli yeni kaynaklar aramaktadır. Bugün sağlıklı ve dengeli beslenme, insanlığın en önemli sorunlarından biridir. Günümüzde hayvansal protein açığının kapatılmasında denizler ve iç sular büyük önem taşımaktadır. İnsan beslenmesinde, biyolojik değeri yüksek, aynı zamanda ucuz hayvansal protein sağlanması önemlidir. Tüketici, diğer tarım hayvanlarında olduğu gibi, balıklarda da lezzet ve yenilebilir et kısmının yüksek olmasını istemektedir (Samsun vd.,1995). Günümüzde gıda maddesinin hijyenik ve ekonomik olmasının yanı sıra, protein, yağ, karbonhidrat, vitamin ve mineral maddeleri dengeli biçim ve oranda içermesi istenmektedir. Bu isteğe cevap veren gıda maddelerinden birisi ise su ürünleri olup, bu gıda grubu içinde de en ön sırayı balık almaktadır. Su ürünleri üretiminde dünyada oldukça iyi durumda olan Türkiye de gerek denizlerden, gerekse yetiştiricilikle elde edilen balıkların hemen hemen tamamı taze olarak pazarlanmaktadır. İşlenmiş balık ise çok az bir kısmını oluşturur. Oysaki dünyada elde edilen balığın büyük bir kısmı işlenerek tüketime sunulmakta, böylece balığın 1

13 hem raf ömrü artmakta, hem de piyasaya farklı tat ve aromada ürün sağlayarak çeşitliliği temin edilmektedir (Kolsarıcı ve Özkaya, 1998). Balık etindeki besin maddelerinin insan beslenmesinde yeterli düzeyde etkili olabilmesi için, tüketilebilecek balık türlerinde et veriminin mümkün olduğunca fazla olması gerekir. Et verimi ise; balıkların türüne, beslenme durumuna, yaşlarına ve cinsiyetlerine bağlı olarak değişiklik göstermekte olup balıklar ortalama olarak %30-60 arasında et verimine sahiptir (Göğüş ve Kolsarıcı, 1992). Balıklarda et verimi İnsan tüketiminde önemli bir yere sahiptir. İster taze olarak tüketilmesi isterse bunların işlenerek tüketime sunulması büyük önem arz eder. Ülkemizde balık tüketimi düşük olmakla birlikte, taze balığın tüketimi önem arz etmektedir. Üç tarafı denizlerle çevrili, çok sayıda iç su kaynakları ve lagünlere sahip olan ülkemiz buna rağmen kişi başına düşen yıllık su ürünleri tüketimimiz açısından diğer ülkelerle karşılaştırıldığında çok gerilerde kalmaktadır. Bu açığı kapatmada lagün balıkçılığı büyük yer tutmaktadır. Lagün balıkçılığında en önemli balık türlerini önem sırasına göre Kefal balıkları, yılan balığı, çipura ve levrek balıkları oluşturmaktadır (Kocakaya, 1999 ). Bu çalışmada da ekonomik öneme sahip ve yöre halkı tarafından yüksek miktarda tüketilen Beymelek Dalyanı (Antalya) ndaki kalın dudaklı kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826) ve ince dudaklı kefal (Liza ramada Rısso,1826) balıklarının kimyasal kompozisyonu ve et veriminin belirlenmesi amaçlanmıştır. 2

14 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1. Dünya da ve Ülkemizde Su Ürünlerinin Durumu Dünya balıkçılık üretiminde 1999 yılından beri ilk iki sırayı Çin ve Peru işgal etmektedir yılında Amerika, Endonezya nın yerini alarak üçüncü sıraya yerleşmiştir. Dünya toplam avcılık üretimi 2007 yılında yaklaşık 90 milyon ton civarında gerçekleşmiş olup, son on yılda yıllık ortalama üretimin aynı kaldığı saptanmıştır. Ancak iç su balık avcılığında artış eğilimi görülmüş olup, 2007 yılında ilk defa 10 milyon tona ulaşmıştır. Dünya üretiminin %11 i iç su avcılığı, %89 u ise deniz avcılığından elde edilmektedir. Çin tek başına dünyada avlanan toplam su ürünlerinin %16 sını elde ederken Türkiye ise ancak %0,70 ini üretmektedir (Anonim, 2009 ). Ülkemizde 2008 yılında balıkçılık faaliyetleri ile deniz ürünleri üretimi, miktar olarak %23,6 oranında azalarak ton olmuştur. Diğer deniz ürünleri üretimi ise, %19 oranında azalarak, ton olarak gerçekleşmiştir yılında elde edilen toplam su ürünleri üretiminin yaklaşık %61,2 sini deniz balıkları, %9 unu ise diğer deniz ürünleri oluşturmaktadır. Diğer yandan yine 2008 yılı verilerine göre; iç su ürünleri üretimi, miktar olarak %5 oranında düşerek ton olmuştur. Avcılık ile edilen gelir deniz ürünlerinde TL., buna karşılık iç su balıkçılığından elde edilen ise TL olarak belirlenmiştir (Anonim, 2009) Kefal Balıkları nın Genel Özellikleri Sistematikteki yerleri Phylum : Vertebrata Subphyum : Pisces Classis : Osteichthyes Ordo : Percomorphi (Perciformes) 3

15 Subordo : Mugilidea Familya : Mugilidae Genus : Chelon, Liza Species : Chelon labrosus Risso, 1826) Species : Liza ramada Risso, 1826) Kalın dudaklı kefal biyolojisi ve morfolojisi Kefal balıklarında Adipöz göz kapağı gelişmemiş, tek ve dardır. Üst dudaktaki kabartılar karakteristiktir. Burun sivri, üst dudak kalın yüksekliği göz merceğinin çapından daha küçüktür. Üzerinde 2-5 sıra halinde tüberküller bulunur (Şekil 2.2.). Vücudun yanlarında boyuna uzanan 7-8 adet koyu renkli bant görülür. Maksillanın arka ucu gözün ön ucundan indirilen dik çizgiyi geçer. Pektoral yüzgeç dorsal yüzgeçin başlangıcına ulaşmaz. Anal yüzgecin yumuşak ışınları 9 adettir. Renk sırtta gri-mavi, yanlarda ve karında ise gümüşidir. Operkulum üzerinde birçok sarı lekeler bulunur. Sırtta ve yanlarda pul sıraları boyunca koyu çizgiler vardır. Boy 60 cm ye kadar ağırlığı 2,5 3 kg kadardır. (Geldiay vd.,1999). (Şekil 2.1.). Şekil 2.1. Kalın Dudaklı Kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826 orijinal) 4

16 Şekil 2.2. Kalın Dudaklı Kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826) ağız yapısı (orijinal) Kıyılarda ve genelde pelajik olarak yaşarlar ve lagünlere girerler. Omurgasızlarla, alglerle, detritusla ve planktonlarla beslenirler. Deniz tuzluluğundaki berrak suları tercih ederler. Yazın denizlerin sığ olan kıyı bölgelerini kışın ise derin suları tercih ederler. Akdeniz, Ege denizi ve Marmara denizinde bulunurlar. Üreme zamanı Ağustos-Eylül ayları arasıdır. Cinsel olgunluğa 2-4 yaşlarında ulaşırlar. Sıcaklık ve tuzluluk değişimlerine çok toleranslı balıklardır. Su sıcaklığı; minimum yaşama sıcaklığı 3,5 C, maksimum yaşama sıcaklığı 35 C ve ideal yumurtlama sıcaklığı 22 C olarak bilinmektedir (Anonim,1984). Chelon labrosus Risso, 1826) Beslenme amacıyla, ilkbahar döneminde denize göre hızla ısınan dalyan alanlarına ve acı su bölgelerine göç eder. Genellikle Güney ve Doğu Karadeniz Sahilleri ile Akdeniz ve Atlantik Okyanusu İspanya Sahillerinde yayılım gösterdiği saptanmıştır (Şekil 3). Türkiye de ise bütün sahillerde görmek mümkündür (Geldiay vd.,1999). 5

17 Şekil 2.3.Chelon labrosus Risso,1826) un coğrafik dağılımı (FishBase,2010- K.:GBIF OBIS) İnce dudaklı kefal biyolojisi ve morfolojisi Gözler arası mesafe ile ağız açıklığı birbirine eşittir. Üst dudak ince ve ağzın kenarı arka burun deliğinin alt kısmına ulaşır (Şekil 2.5. ). Gözlerinin etrafında gayet ince göz kapakları vardır. Baştaki pullar ön burun deliğinin hizasına kadar uzanır. Pektoral yüzgeçlerin kaidesinde sertleşmiş pulumsu çıkıntı vardır. Üst dudak üzerinde tüberküller bulunmaz. Burun uzunluğu hemen hemen göz çapına eşittir. Yanaklar üzerinde 4-5 sıra pul vardır. Renk sırtta yeşilimsi esmer yan tarafları grimavi ve karında ise beyaz gümüşidir. Genellikle yanlarda pul sıraları boyunca çizgiler vardır. Pektoral yüzgeçlerin kaidesi üzerinde çoğu kez siyah benek vardır. Boy maksimum 50 cm ye ulaşırken ağırlığı ise 2-4 kg kadardır (Şekil 2.4.) (Geldiay vd.,1999). 6

18 Şekil 2.4. İnce Dudaklı Kefal (Liza ramada Rısso,1826)(orijinal ) Şekil 2.5. İnce Dudaklı Kefal (Liza ramada Rısso,1826) ağız yapısı orijinal) 7

19 Liza ramada Risso, 1826) genellikle denizden pek ayrılmayan ve tatlı sulara nadiren geçen bir balık olup ilkbaharda denizin sığ olan açık kısımlarına geçerler. Üreme ayları Temmuz Eylül arasındadır. Cinsel olgunlaşma 4-5 yaşlarında gerçekleşir. Yumurtalar pelajik olup 1 mm çapındadır. Genelde kıyılarda pelajik olarak yaşarlar. Euryhaline bir türdür. Tatlı suya da iyi adapte olurlar. Haliçlere, lagünlere ve akarsulara girerler. Epifitik algler, detritus ve küçük bentik organizmalarla beslenirler. Sıcaklık ve tuzluluk değişimlerine çok toleranslı balıklardır. Minimum yaşama sıcaklığı 5-6 C, maksimum yaşama sıcaklığı 35 C ve ideal yumurtlama sıcaklığı C olarak bilinmektedir (Geldiay vd.,1999). Liza ramada Risso, 1826) Akdeniz, Karadeniz ve Ege Denizi sahilleri ile Atlantik Okyanusunun, İspanya, Fransa, Almanya, Güney İskandinavya, Güney Britanya ve Afrika Sahilleri boyunca yaygın olarak bulunur (Şekil 2.6.) (Geldiay vd.,1999). Şekil 2.6. Liza ramada nın coğrafik dağılımı (FishBase,2010-V.K.:GBIF OBIS) 8

20 2.3. Dalyanların (Lagün) Genel Özellikleri Dalyanlar genel olarak, kıyısı bulunduğu denizden kum veya diğer sedimentlerden oluşan doğal veya yapay setlerle ayrılmış ve tuzlu suyun denizden girişini ve çıkışını sağlayan değişik sayı ve boyutlarda kanallarla denize bağlı, acı sudan hipersalin suya kadar değişik tuzluluk karakterinde su bulunduran oluşumlar olarak tanımlanmaktadır (Ardizzone vd., 1988). Hem deniz hem de karadaki tatlı su kaynaklarından etkilenen dalyan alanları, besince zengin sığ su kütlelerine sahip olduklarından dolayı birçok türden balığın ve diğer organizmaların beslendiği, geliştiği ve yaşamının en az bir devresini geçirdiği korunaklı alanlar olarak tanımlanmaktadır (Boaden and Seed, 1993). Dalyan alanları gerek biyolojik gerekse ekonomik açıdan oldukça önemlidirler. Bu sahalar kara ve deniz çevresine nazaran tartışmasız biçimde yüksek verim içerirler (Kelly and Waguib 1984). Lagün ortamları oynadıkları üretim rolünden başka özellikle balık stoklarının zenginleşmesinde büyük rol oynarlar (Harneis et al, 1998). Dalyanlar ayrıca, balık yavrularının beslenme ve barınma, balıkların beslenmesi ve genitörlerin oluşma yerleri olmaları özelliklerinden dolayı özel öneme sahiptirler (Adam, 1990; Mc Lusky, 1994). Dalyanları, etki alanında bulunan, doğal yaşam, yerleşim birimleri, beslediği su kaynakları ve kıyısı bulunduğu deniz ortamı ile bir bütün olarak incelemek gerekmektedir. Değişik etkenler nedeniyle bu bileşenlerin yapılarında değişiklik yada bozulmalar olması sonucu doğal denge bozulabilmektedir. Dalyan alanları gibi doğal üretim kaynaklarının yönetimi, hem su ürünleri yönünden hem de doğal dengenin korunması yönünden önem taşıyan bir konudur (Tok, 1987). İç sular tarafından beslenen lagünler sucul ortamların en üretken alanlarından birini oluştururlar. Dalyanlarda beslenen ve gelişen balıkların deniz ortamına yaptıkları 9

21 göçler sırasında, dalyanlar aracılığı ile kolay ve sistemli avlanmaları, dalyanların kıyı balıkçılığı açısından önemini artırmaktadır. Dalyanlar çevresindeki sulak alanlara oranla çok daha yüksek verime sahiptir. Genel özellik olarak birçok türde yavru ve ergin balığın predatörlerine karşı barındığı ve beslendiği alanlardır. Bu bölgelerde beslenen balıklar üreme olgunluğuna eriştiklerinde üreme amacıyla denize doğru göçe başlamakta denize yumurtalarını bırakarak tekrar ergin ve yavru balıkları geri lagüne göç yapmaktadır. Dalyanlar dünya üzerindeki kıyısal bölgelerin %75 ini oluşturmaktadır. Oluşturdukları alanlarla karşılaştırılamayacak ölçüde verimliliğe sahip olup ekonomiye önemsenecek derecede katkıda bulunmaktadır. Dünya üzerinde 128 tane lagün mevcut olup, en büyük 3 lagün Venezuella da Lago Maracabro ( ha), Brezilya da Dos Patos ( ha) ve A.B.D de Panalico Sound tur ( ha). Akdeniz de toplam yüzey alanları ha. arasında değişen çok sayıda lagün sahası bulunmaktadır ve balık üretiminin %10 u lagünlerden elde edilmektedir (Crivelli, 1991, Buhan, 1998). Türkiye de özellikle Ege ve Akdeniz de balık üretimi açısından önemli dalyan alanları bulunmaktadır. Eski kayıtlarda 36 olan lagünlerden bugün 12 tanesinden yararlanılmaktadır (Erdem ve Gülşahin, 2006). Aşırı sığlaşma ve boğazların kapanması sonuçu 24 tanesi özelliğini tamamen kaybetmiştir. Ancak dalyanların sayısı konusunda çeşitli araştırıcılar farklı rakamlar ifade etmektedirler. Yapılan önceki çalışmalarda çeşitli büyüklüklerde, ha yüzey alanına sahip 33 adet lagün sahasının bulunduğunu ve bunlardan 9 tanesinin Akdeniz, 4 tanesinin Ege, 13 tanesinin Marmara ve 7 tanesi Karadeniz de olduğunu belirtirken, Alpbaz (1984) bu sayının 80 civarında olduğunu ve bunlardan ancak 25 tanesinin işletilmekte olduğunu belirtmiştir. 10

22 2.4. Beymelek Dalyanı Akdeniz Bölgesi ndeki önemli ve verimli dalyanlardan biri Beymelek Dalyanı dır. Sahip olduğu düzenli tatlı su kaynağı ile diğer Akdeniz Dalyanları ndan farklı bir yapıdadır. Beymelek dalyanı Antalya ili Kale İlçesi (Demre) doğu boylamı ile kuzey enlemi arasında Antalya Finike karayolunun kenarında ve Demre ilçesine 6 km ve Finike ye 20 km uzaklıkta bulunmaktadır. Yüzey alanı yaklaşık 355 ha olup bunun 255 ha dalyan, geri kalan 100 ha ise taşkın sahası teşkil etmektedir. Dalyanın çevre uzunluğu 6,2 km dir. Dalyanı besleyen en büyük su kaynağı dalyanın kuzeybatısındaki 500 m uzunluğunda 125 m genişliğindeki Kaynak Gölüdür. Kaynak gölünün suyu bir menfez yardımıyla dalyana aktarılır. Kaynak Gölünün alanı 5 ha olup 2-5 m arasında değişen bir derinliğe sahiptir. Kaynak gölünün debisi 1,5 m³/sn tuzluluğu 12 dir (Çoksu, 1984).Kaynak Gölü denizden 1 km kadar içeride olmasına rağmen denizdeki gel git lerin etkisiyle kaynağa alttan karstik yollarla tuzlu su karıştırmaktadır bu yüzden Kaynak Gölünün suyu acıdır. Kaynak Gölünün tuzluluğu yıl boyunca 2-8 arasında değişmektedir (Anonim, 1984 ). Üçgen biçimindeki dalyanın boyu 2,5 km ve eni ise 2,1 km dir (Şekil 2.7.). Maksimum derinlik 3 m., normal zamanlarda ise 2.5 m yi bulamamaktadır. Gölün kuzey kesiminde yer alan Küçük Ada 300 m² lik bir alanı kaplar. Adanın 250 m kadar güneyinde 7 m derinliğinde genişçe bir çukur vardır. Bu çukur lagünün en derin noktasını oluşturmaktadır (Anonim, 1984 ). Dalyan boğazının başladığı yerde küçük adanın iki katı kadar genişlikte ikinci bir ada bulunur. Bu kısımda kuzuluk sistemi kurulu haldedir (Şekil 2.9.). Kaynak gölünün yanı sıra gölün çeşitli yerlerinde irili ufaklı bir çok su kaynakları bulunmaktadır.1997 yılında lagün boğazı sürekli açık kalacak şekilde dalgakıran yaptırılmış ve taşkınlar önlenmiştir.böylece üretim ve yetiştirme sahası olarak kullanılabilecek ha lık arazi sular altında kalmaktan kurtarılmış bunun sonucu olarak lagünün su yüzey alanı sürekli 255 ha olarak kalmaktadır ( Kocakaya, 1999). 11

23 Beymelek Dalyanın derinliğinin az olması ve su sıcaklığının uzun süre yüksek seyretmesinden dolayı plankton, bentik ve nektoplanktonların gelişmesi ve çoğalması için uygun bir ortam oluşmaktadır. Tuzluluğun yıl boyunca 9,5 19 arasında değişir. Tuzluluk değişimine lagün ağzının açık veya kapalı oluşu, gel git, yağışlar,buharlaşma hava ve su sıcaklığı ve kaynak gölünün tuzluluğu doğrudan etkilemektedir (Anonim, 1984 ). Beymelek Dalyan ında 10 familyaya ait 23 ün üzerinde türe ait balığı ve yüksek ekonomik değere sahip mavi yengeçleri (Callinectes sapidus) bünyesinde barındırmaktadır. Balık ve kabukluların yanı sıra 10 türün üzerinde su kuşu ve 2 türde deniz kaplumbağası bulunmaktadır. Bu bölgeden yakalanan ekonomik balık türlerinin başında bazı kefal türleri (Mugil cephalus, Chelon labrosus, Liza ramada, Liza saliens ve Liza aurata), çipura (Sparus aurata), levrek (Dicentrarchus labrax), yılan balığı (Anguilla anguilla), mırmır (Lithognathus mormyrus), sargoz (Diplodus sargus) gibi balık türleri ve Caretta caretta, Chelonia mydas türündeki deniz kaplumbağaları sayılabilir (Emre ve Balık, 2009). Şekil 2.7. Beymelek Dalyan gölünün coğrafik konum haritası (Anonim,1984) 12

24 Şekil 2.8. Beymelek Dalyan gölünün uydu görüntüsü Beymelek Dalyan ında çalışmaların en eskisi Beymelek Dalyanın kaynak hidrojeolojisi etüdünün yapılmasından sonra (Yurdagün, 1978), Dalyanın konumu, suyunun fiziko-kimyasal özellikleri ve dalyanın flora ile faunası hakkındaki ilk detaylı çalışma dalyan ıslahı ve geliştirilmesine esas ön etütler projesi kapsamında yapılmıştır (Çoksu,1984). Son zamanlarda dalyanda yapılançalışmalar artış göstermiş ve bu çerçevede çipura populasyonunun yapısı (Kocakaya, 1999), dalyanki alg florası (Yağcı ve Turna, 2002), mavi yengeçlerin farklı tuzak tipleriyle avcılığı (Atar vd., 2002) ve genişlik/boy-ağırlık ilişkileri ile kondisyonları (Atar and Seçer, 2003), Dalyandaki bazı balık türlerinde ağır metal birikimleri (Uysal et al.,2009), Dalyanın ekolojik ve balıkçılık yapısının belirlenmesi (Emre ve Balık, 2009), Beymelek Dalyanındaki çipura ve mırmır balıklarına yönelik biyolojik çalışmalarıda yapılmıştır. (Emre et al., 2009; Emre et al., 2010). Ülkemizin Doğu Akdeniz Kıyısında yer alan Hurma Boğazı ve Batı Akdeniz kıyısında yer alan Beymelek Dalyanında Sümer ve Balık (2007) tarafından yapılan çalışmada, her iki dalyanın 13

25 verimlilik seviyeleri ile avlanan balıkların tür kompozisyonları tespit edilmiş, bu iki dalyan verimlilik ve tür kompozisyonu yönünden karşılaştırılmıştır. Şekil 2.9. Beymelek Dalyanından görüntüler (orijinal) 2.5. Balıklarda Et Verimi ve Kimyasal Kompozisyon Et verimi Balıklarda et verimi tüketimde önemli bir kriterdir ve gerek taze tüketim ve gerekse işleme teknolojisi açısında büyük önem arz eder. Et verimi; tür, mevsim, hayat evresi/yaş, beslenme, üreme mevsimi ve mide doluluk oranına bağlı olarak değişim göstermektedir. İşleme esnasında ayrılan baş ve diğer organlar, balık unu ve balık yağı üretiminde kullanılabilmektedir. 14

26 Kimyasal kompozisyon Balıklarda kimyasal kalite denilince nem, toplam kül, ph, toplam yağ ve toplam protein miktarı gibi parametrelerin yeterli ve dengeli biçimde içerilmesi anlaşılmaktadır Daha Önce Yapılan Çalışmalar Sinop Yöresi nde bulunan lapin (Labrus viridis) ve iskorpit (Scorpaena porcus) balıkları ile özellikle Aralık Mart dönemlerinde göçmen olarak bölgede bulunan lüfer (Pomatomus saltator) balıkları et kalitesi açısından karşılaştırılmışlardır. Ekonomik öneme sahip olmayan lapin balıklarının protein ve enerji değeri açısından, ekonomik değeri olan iskorpit ve lüfer balıkları kadar değerli oldukları bulunmuştur. Ayrıca lapinin yağ miktarının iskorpitlerden fazla olduğu ortaya konmuştur. Lüfer balığında ise yağ (%11,81±0,297) ve enerji (231±0,789 kcal) miktarları incelenen diğer türlerden yüksek bulunmuştur. Ayrıca balıklarda et kalitesi özellikleri açısından ilişkiler olduğu ve lapin balıklarının yüksek protein ve düşük enerji içeriğine sahip oldukları belirlenmiştir (Erdem vd.,2007). Orta Karadeniz de avlanan mezgit (Gadus merlangus euxinus Nordman, 1840) balığının et verimi ve kimyasal kompozisyonunun belirlenmesi amacıyla yürütülen bir çalışmada dişi ve erkek balıkların net et oranları %51,25±0,775 ve %55,66 ±0,455 olarak bulunmuştur. Dişi bireylerin baş, gonat, karaciğer ve diğer iç organ ağırlıklarının vücut ağırlığına göre yüzde oranları sırasıyla %27,48, %7,07, %4,30 ve %9,67 olarak bulunmuştur. Bu oranlar erkek bireyler için ise %29,52, %3,21, %2,59 ve %8,91 hesaplanmıştır. Ortalama protein, yağ, kuru madde ve kül oranları dişi bireyler için sırasıyla %14,58, %1,31, %17,78, %1,16, erkek bireyler için ise %15,23, %0,86, %18,05 ve %1,04 olarak hesaplanmıştır (Samsun vd.,2006). Bu sonuçlara göre mezgit balığının iç organ ve baş oranının fazla olduğu ve et verimini en fazla bu iki vücut kısmının etkilediği söylenebilir. Dişi ve erkek mezgit balıklarının, et, baş, gonat, karaciğer ve diğer iç organ ağırlıkları arasında dişiler 15

27 lehine önemli derecede istatistiki farkların olduğu belirlenmiştir. Buna dişilerin erkeklerden daha büyük bir ağırlık değerine ulaşmalarının neden olduğu düşünülmektedir ( Samsun vd.,2006 ). Balıklarda et verimi, balığın türüne, cinsiyetine, yaşına, üreme mevsimine, beslenme durumuna, avlandığı sıradaki mide içeriğine göre değişmektedir. Özellikle dişi balıklarda yumurtlama zamanı yumurtalar vücut ağırlığının %30-40 nı oluşturur ve et verimi çok düşük olduğu için avlanmamaları gerekmektedir. Erkek balıklarda testisler verimi dişilerdeki kadar etkilemez, ancak doğal üreme zamanında bu balıkların avlanması önerilmemektedir (Erkoyuncu vd.,1994). Genel olarak mezgit balıklarının net et ağırlıklarının 3,788 g ile 22,68 g arasında değiştiği, Erkek balıkların dişilerden daha yüksek bir et verimine sahip olduğu Düzgüneş ve Karaçam tarafından da bildirilmiştir. Ayrıca mezgit balıklarının kılçıksız net et oranı %59,97 olarak bildirilmiştir (Samsun vd.,2006). Karacaören I Baraj Gölünden avlanan eğrez (Vimba vimba tenella) balıklarının kimyasal kompozisyonu ve et verimini belirlemek amacıyla yapılan bir çalışmada balıklarda ortalama su, ham protein, ham yağ ve ham kül oranları sırasıyla % 77,96 ±1,66, % 15,30 ± 0,79, % 2,41± 0,57 ve % 1,28± 0,21 olarak belirlenmiştir. İncelenen örneklerde baş ağırlığı, iç organlar, yüzgeçler, pul ve kılçıkların toplam ağırlığa oranları ile et verimi belirlendi. Balıkların yararlanılabilir et verimleri erkeklerde % 63,76- % 71,02; dişilerde % 67,97-70,06 olarak tespit edilmiştir (Diler ve Becer.,2001). Yapılan kimyasal analizlerde Vimba vimba tenella nın ham protein içeriği % 15,30, su % 77,96, ham yağ % 2,41 ve ham kl % 1,28 olarak bulunmuştur (Diler ve Becer.,2001). Bir araştırmada Sinop ilinde uzatma ağları ile avlanan Pasifik kefali (Mugil so-iuy, Basilevsky, 1855), et verimi ve kimyasal kompozisyonu incelenmiştir. Filetoları çıkarılan bireylerin vücutları 5 parçaya bölünmüş ve her parçadaki, ham yağ, ham 16

28 kül, ham protein ve nem değerleri belirlenmiştir. Pasifik kefallarında ortalama ham yağ %3,58; ham kül %1,01; ham protein %15,52 ve kuru madde miktarı ise %19,92 olarak bulunmuştur. Araştırmada, ham yağ oranının en yüksek karın bölgesinde (dişi %4,20±0,01, erkek %4,60±0,02), en düşük ise kuyruk kısmında (dişi %2,78±0,10, erkek %2,98±0,02) tespit edilmiştir. Çalışmada Türkiye nin Karadeniz Kıyılarında, sadece üreme döneminde av veren Pasifik kefallerinin yağ miktarının, dişilerde erkeklerden daha düşük olduğu, buna karşılık protein, kuru madde ve mineral madde miktarları açısından erkek balıklardan daha zengin oldukları vurgulanmıştır. Beş kısma ayrılan vücut parçalarında yağ miktarı, karın bölgelerinde yüksek seviyelere ulaşırken, hareketli kaslardan oluşan kuyruk kısmı, yağ miktarı açısından düşük seviyelerde kalmıştır. Yağ, protein, kuru madde ve kül miktarları açısından vücut kısımları arasında önemli sapmalara rastlanmış (P<0,05), özellikle birinci ve üçüncü bölgelerde protein miktarları diğer bölgelere göre daha yüksek bulunmuştur. Özellikle büyük balıklarda vücut parçalarının, yapılacak kimyasal analizlerin ve işlenmiş ürünlerin duyusal analizleri sonuçlarına önemli derecede etkili olduğu belirlenmiş olup, benzer konularda yapılacak çalışmalara örnek teşkil edeceği düşünülmektedir. (Başçınar ve Okumuş.,2005). Bir araştırmada Antalya Körfezi nden avlanan Sardinella aurita nın et verimi ve kimyasal kompozisyonu mevsimsel olarak incelenmiştir. Et verimi sonbaharda %75,25, kış mevsiminde %73,18, ilkbaharda %71,86, yaz mevsiminde %74,12 olarak bulunmuştur. Kış ve ilkbahar mevsimlerinde et veriminde bir azalma, yaz ve sonbahar mevsimlerinde bir artış görülmüştür (p<0,05). Su oranı yaz (%75,95) ve sonbahar (%74,55) mevsimlerinde azalmış, kış (%76,15) ve ilkbahar (%78,12) mevsimlerinde artmıştır (p<0,01). Yağ oranı ile su oranındaki değişimin ters orantılı olduğu görülmüş, yağ oranı yaz (%3,65) ve sonbahar (%3,55) mevsimlerinde artmış, kış (%1,95) ve ilkbahar (%2,15) mevsimlerinde bir azalma göstermiştir (p<0,01). Protein oranları yaz mevsiminde %18,21, sonbaharda %18,61, kış mevsiminde %17,48 ve ilkbaharda %16,21 olarak bulunmuştur. Protein oranındaki değişim yağdaki değişime paralellik göstermiştir (p<0,05). Bu değişimlerin, yaz ve sonbahar aylarında su sıcaklığının yükselmesine bağlı olarak balığın beslenmesinin daha iyi olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Ayrıca; Sardinella aurita nın diğer 17

29 sardalya türlerine oranla az yağlı bir balık olduğu sonucuna varılmıştır (İlhan vd.,2006). İnci balığının (Alburnus orontis, Sauvage 1882) et kompozisyonu ve mevsimsel değişimleri incelenmiştir. Bu amaçla her mevsim 20 adet birey kullanılmıştır. İnci balığının canlı ağırlık ortalaması 21,004±8,072 g ve ortalama et verimi % 58,39±0,55 olarak belirlenmiştir. En yüksek ham protein değeri % 19,53±0,07 ile yazın, lipit % 6,67±0,04 ile kışın, kuru madde % 57,37±0,07 ile yazın, ham kül ise % 6,37±0,24 ile kışın belirlenmiştir (Bozkurt vd.,2006). Bir araştırmada; Antalya Körfezi nde ekonomik olarak avlanan 4 tür mercan incelenmiştir. Kırma mercan (Pagellus erythrinus Linnaeus, 1758), yabani mercan (Pagellus acarne Risso, 1826), patlakgöz mercan (Dentex macrophthalmus Bloch, 1791) ve Fas mercanı (Dentex maroccanus Valenciennes, 1830) etlerinin kimyasal kompozisyon analizleri yapılmış ve aralarındaki farklılıklar tespit edilmiştir. Et verimleri patlakgöz mercanda %91,36, yabani mercanda %90,67, Fas mercanda %90, 37 olarak tespit edilmiştir. Aralarındaki fark istatistiki olarak önemsiz (p>0,05) bulunmuştur. Kırma mercanda verim %88,99 olarak saptanmış ve bu fark önemli (p<0,05) bulunmuştur. Türlerin kimyasal içeriği incelendiğinde su oranı kırma mercanda diğer türlere oranla yüksek ve bu farkın önemli (p<0,05) olduğu tespit edilmiştir. Yağ oranları patlakgöz mercanda %1,21, yabani mercanda %1,72, Fas mercanda %0,87, kırma mercanda %0,60 olarak saptanmış ve bu farklar önemli (p<0,05) bulunmuştur. Türler içerisinde en düşük yağ oranı kırma mercanda saptanmıştır. İnorganik madde oranları incelenen türlerde % 1,41-1,59 arasında olup türler arasındaki farklar önemsiz (p>0,05) bulunmuştur. Protein oranları patlakgöz mercanda %21,72, kırma mercanda %20,42 olarak saptanmış ve bu farkın önemli (p<0,05) olduğu tespit edilmiştir. İncelenen mercan türlerinin kimyasal kompozisyonları arasında istatistiki olarak bazı farklılıklar saptanmasına rağmen besin değeri açısından önemli bir farklılığın olmadığı kanısına varılmıştır (Ünlüsayın vd.,2007). 18

30 Bir araştırmada; Sinop ve çevresinde avlanan zargana balığı (Belone belone euxini Günther, 1866) et veriminin mevsim, yaş ve cinsiyete göre değişiminin belirlenmesi konulu araştırmada zargana balığının net et verimi, gonad oranı, gonadsız iç organ oranı, kafa oranı ve yüzgeç oranı cinsiyete göre sırasıyla, dişiler de %76,15, %4, %7,00, %11,61 ve %0,94, erkekler de ise %77,72, %1,47, %6,04, %12,75 ve %1,14 olarak hesaplanmıştır. Maksimum et verimi erkeklerde %78,09±0,26 ve dişilerde %77,56±0,17 olarak sonbaharda hesaplanmıştır. Et verimi bir yaşındaki dişi (%76,61±0,51) ve erkek (78,02±0,24) balıklarda diğer yaşlara göre daha yüksek hesaplanmıştır. Erkek ve dişi balıklarda et ağırlığı, kafa ve iç organ ağırlığı arasındaki farkın istatistiksel açıdan önemli olduğu belirlenmiştir (p<0,05). Bu çalışma sonucunda, zargana balığı et veriminin 1. Yaşta ve sonbaharda en yüksek değerde olduğu saptanmıştır. (Bilgin vd., 2004). Sonuç olarak, İnsanlarımızın beslenmesinde gereksinim duyulan hayvansal protein açığının giderilmesinde, diğer su ürünleri içerisinde et veriminin çok yüksek olmasından dolayı önemli bir yere sahip zargana balığının yenilebilir et ağırlığı oranı, her iki cinsiyette de et veriminin üreme aktivitesinin tamamlandığı, dolayısıyla balığın aldığı enerjinin üreme için değil de büyüme için kullanıldığı sonbaharda en yüksek değerde olduğu ve dişilerde et veriminin erkeklerden daha az olduğu belirlenmiştir. Bir araştırma, Sinop bölgesinde avlanan kalkan (Scophthalmus maeoticus Pallas 1811) balığının et verimi ile protein ve yağ oranının mevsimsel değişiminin belirlenmesi amacıyla yürütülmüştür. Dişi bireylerin iç organ, yüzgeçler, karaciğer, kuyruk ve böbreklerinin vücut ağırlığına göre yüzde oranları sırasıyla %4,08, %3,24, %1,90, %1,16 ve %0,48 olarak bulunmuştur. Bu oranlar erkek bireyler için ise %3,58, %3,51, %1,62, %1,33 ve %0,53 şeklinde hesaplanmıştır. Erkek ve dişi balıkların %72,66±0,59 ve %69,40±0,694 olarak belirlenen net et oranları arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (P<0,05). Dişi balıkların kış, ilkbahar, yaz ve sonbahar için hesaplanan ortalama et verimleri sırasıyla %69,81, %66,67, %73,58 ve %72,64 ve bu mevsimlerde erkek bireylerin ortalama et verimleri ise sırasıyla %70,77, %71,89, %76 ve %73,59 şeklinde bulunmuştur. Ortalama protein 19

31 ve yağ oranları dişi bireyler için %20,42±0,218 ve %1,03±0,064, erkek bireyler için %20,66±0,237 ve %1,15±0,036 olarak hesaplanmıştır. Bu çalışma sonunda kalkan balığının en iyi et verimine ve kimyasal yapısına sonbaharda sahip olduğu tespit edilmiştir (Samsun vd., 2004). Antalya Körfezi nden yakalanan Trigla lucerna ve Trigloporus lastoviza olmak üzere iki tür kırlangıç balığının et verimi ve kimyasal kompozisyonu araştırılmıştır. Bulunan değerler birbiri ile kıyaslanarak iki tür arasındaki farklılıklar incelenmiştir. Sonuç olarak, T. lucerna ve T. lastoviza nın boy artışına bağlı olarak toplam ağırlık (p<0,05) ve buna bağlı olarak et verimi (p<0,05) artmıştır. T. lastoviza da boy artışına bağlı olarak toplam ağırlık (p<0,01) ve buna bağlı olarak et verimi (p<0,01) artmıştır. T. lucerna da ortalama et verimi %44,47±3,73, T. lastoviza da ise %55,54±4,57 olarak bulunmuştur. Bu et verimi değerlerinin düşük olmasının nedeni, bu türlerde başın ve yüzgeçlerin büyük olmasıdır. Kimyasal kompozisyon sonuçlarına göre, T. lucerna da su oranı (%81,43±1,01), T. lastoviza ya (%76,72±0,64) oranla daha yüksek olarak bulunmuştur (p<0,01). Bu oranlara bağlı olarak T. lastoviza nın protein (%15,10±0,12) değerleri, T. lucerna nın protein (%11,72±0,31) değerlerine göre daha yüksek olarak tespit edilmiştir (p<0,01) (Gülyavuz ve İlhan., 2007). Bir çalışmada, Antalya Körfezi nden avlanan barbun (Mullus barbatus L., 1758) ve tekir (Mullus surmuletus L., 1758) balıklarının sıcak dumanlama sonrası etlerinde meydana gelen bazı kimyasal değişimler incelenmiştir. Taze Barbun (Mullus barbatus L., 1758) da %79, 00±0,52 su, %1, 76±0,12 ham yağ, %1, 45±0,03 ham kül, %14, 85±0,11 ham protein, taze Tekir (Mullus surmuletus L., 1758) de ise %77, 82±0, 12 su, %1, 67±0,04 ham yağ, %1, 52±0,01 ham kül ve %14, 95±0,05 ham protein saptanmıştır (Özvarol vd., 2006). 20

32 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Çalışmada materyal olarak Akdeniz Bölgesi nde Antalya İli Demre İlçesi sınırları içerisinde yer alan Beymelek Dalyanının kuzuluklarından Kasım 2009 ve Şubat 2010 tarihlerinde avlanan 42 adet kalın dudaklı kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826) (21 dişi,21 erkek) ve 20 adet İnce dudaklı kefal (Liza ramada Rısso,1826 ) (10dişi,10 erkek ) balıkları kullanılmıştır Yöntem Et verimi analizi Araştırmamızda et verimi için, Kasım Şubat arasında Beymelek Dalyanının kuzuluklarından örneklenen 20 Adet (10, 10 ) ince dudaklı kefal (Liza ramada Rısso,1826) ve 42 adet (21, 21 ) kalın dudaklı kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826) balıkları üzerinde yürütüldü. Alınan örnekler, ilk olarak laboratuara tanklar yardımıyla canlı olarak getirilerek önce toplam ağırlıkları 0,01 g hassasiyetli dijital terazide baş, gonat, karaciğer, diğer iç organlar (dalak, sindirim kanalı, safra kesesi) ve net et ağırlıkları 0,01 g hassasiyetli dijital terazide tartıldı. Baş, gonat, karaciğer ve diğer iç organlar alındıktan sonra kemik, deri, yüzgeçler daha sonrada balıkların et ağırlıkları tartılarak toplam vücut ağırlığına oranı, yenilebilir net et verimi olarak ifade edildi (Erkoyuncu vd., 1994) Kimyasal kompozisyon analizi Balıkların protein, yağ, nem ve kül miktarlarının belirlenmesi için, kılçıkları ve derisi çıkarılmış et örnekleri analize kadar-20±2 ºC de derin dondurucuda saklandı. Analizler 2010 Nisan ında Analiz için derin dondurucudan çıkartıldı. Çıkarılan örnekler +4 C de 12 saat bekletildikten sonra, kıyma makinesinde (Tefal Le Hachoir 1500, France) iki kez homojenize edildi. Analize yetecek kadar örnek 21

33 alınarak 105 о C de yaklaşık 12 saat ve öğütülerek analize hazır hale getirildi. Örneklerin kuru madde, ham kül, ham protein ve ham lipit analizleri aşağıdaki şekilde belirlendi. Şekil 3.1. Kimyasal Analizlerin Yapılışı 22

34 Kuru madde analizi Kuru madde ve ham kül tayini için, kurutma dolabında kurutulup desikatörde oda sıcaklığına kadar soğutulan ve 0,1 mg duyarlı hassas terazide darası alınan porselen kaplara homojenize edilmiş olan taze balık eti örneklerden yaklaşık 3,5-4 g tartılarak konmuştur. Daha sonra, örnekler etüvde 105 C de bir gece süreyle (sabit bir ağırlığa kadar) kurutulmuştur. Bu işlem her avlama dönemine ait örneklerde, en az 2 paralel olacak şekilde yapılmıştır. Daha sonra, oda sıcaklığına kadar soğumaları için desikatöre alınmış ve 0,1 mg duyarlı hassas terazide tartılmıştır. Kuru madde miktarı aşağıdaki formülle hesaplanmıştır (AOAC.,1990). [(Dara(g) +Kuru madde(g)]-dara(g) Kuru madde(%) = X 100 (3.1) Örnek miktarı (g) Ham kül analizi Ham kül tayini için aynı örnekler yakma fırınına yerleştirilerek 600 C de 2 saat süreyle (sabit bir ağırlığa ve açık gri bir renk oluşana kadar) yakılmış ve desikatörde oda sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra tartılmıştır. Analiz sonucunda örneklere ait ham kül oranları aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanmıştır (AOAC.,1990). [ Dara(g) + Ham kül (g)] - Dara (g) Ham kül (%) = X 100 (3.2) Örnek miktarı (g) Ham protein analizi Yaklaşık 0,25 gr örnek, 0,1 mg duyarlı hassas terazide tartılarak Kjeldahl cihazının tüplerine aktarılmıştır. Bu örneklerin üzerine yaklaşık 3 gr katalizör( K 2 SO 4 +Cu 2 SO 4 karışımı) ve 6 ml H 2 SO 4 eklenerek yakma ünitesinde 420º C de tüpler içindeki örnekler yeşil-sarı saydam bir renk alıncaya kadar yakılmıştır. Daha sonra 23

35 örnek tüpleri oda sıcaklığına kadar soğutularak ve üzerine 50 ml destile su ilave edilmiştir. Destilasyon için 40 ml %40 lıknaoh eklendikten sonra destilat yakalama kısmına bir erlen içerisinde 25 ml borik asit ve indikatör karışımı eklenerek yerleştirilmiştir. Destilasyona, erlende 150 ml sıvı toplanıncaya kadar devam edilmiştir. Daha sonra 0,1 N H 2 SO 4 ile titre edilerek örneklerdeki % N miktarı hesaplanmıştır (AOAC.,1990). N = 14,01 (Örnek-Kör) x 0,1 (3.3) Örnek ağırlığı %Ham protein oranı = N x 6, Lipit analizi Örneklerin lipit analizi otomatik ekstraksiyon sistemi ile (ANKOMXT15 Extractor, ANKOM Technology, Macedon, USA) gerçekleştirilmiştir. Kısaca, yaklaşık 1 g ağırlığındaki örnek darası belirlenmiş filtre-torbalara alınmış, ağızları mühürlenmiş ve 0,1 mg hassasiyetinde tartılarak 105 C de 3 saat kurumaya bırakılmıştır. Ardından torba-desikatöre alınan örnekler dak. oda sıcaklığına kadar soğutulmuş ve tekrar tartılmıştır. Tartılan örnekler yay şeklindeki taşıyıcıya alınarak sistemdeki ektrasiyon bölmesine yerleştirilmiştir. Alet 90 C de 30 dakikalık bir eter ekstraksiyona ayarlanarak örneklerin yağı uzaklaştırılmıştır. Yerinden alınan örnekler 30 dak. 105 C de tutulmuş ve tekrar torba-desikatöre alınmıştır. Oda sıcaklığına kadar soğuyan örnekler tartılarak % ham yağ miktarı aşağıdaki formül ile belirlenmiştir (AOCS.,2008). % Ham yağ= 100 [(A2-A3)/A1] (3.4) Burada, A1= Örnek ağırlığı A2= Kurutma öncesi örnek ağırlığı + filtre-torba ağırlığı A3= Ekstraksiyon sonrası kuru örnek ağırlığı + filtre-torba ağırlığı 24

36 İstatistiksel analiz Türlerin cinsiyetlere göre boy ağırlık ilişkileri üssel regresyon ile incelenmiştir. Cinsiyetler ve türler arası değişkenlerin karşılaştırması t testi ile yapılmıştır. Türlerin karşılaştırmasında cinsiyet interaksiyonu iki yönlü ANOVA ile gerçekleştirilmiştir. Türler üzerinde incelen değişkenler arasındaki ilişki ikili korelasyon ile incelenmiştir (Sokal ve Rohlf,F.J. 1987). İstatistiksel analizler Microsoft Excel ve JMP 8,0 programlı kullanılarak gerçekleştirilmiştir. 25

37 4. ARAŞTIRMA BULGULARI Araştırmada ince dudaklı kefal ve kalın dudaklı kefal balıklarının boy ağırlık ilişkisi, et verimleri ve kimyasal kompozisyonlarınaa ait bulgular aşağıda verilmiştir Boy Ağırlık İlişkisi İncee dudaklı kefal Çalışmadaa örneklenen dişi ve erkek ince dudaklı kefallerin boy ve ağırlık ilişkisi Şekil 4.1 de sunulmuştur. Elde edilen boy ağırlık verileri dişilerde daha güçlü bir korelasyonla ifade edilmiştir (R 2 =0,91). Şekil 4.1. İnce dudaklı kefalin cinsiyete göre boy-ağırlık ilişkisi Kalın dudaklı kefal Çalışmadaa örneklenen dişi ve erkek kalın dudaklı kefallerin boy ve ağırlık ilişkisi Şekil 4.2. de sunulmuştur. Elde edilen boy ağırlık verileri, erkek bireylerde daha güçlü bir korelasyonla ifade edilmiştir (R 2 =0,94). 26

38 Şekil 4.2. Kalın dudaklı kefalin cinsiyete göre boy-ağırlık ilişkisi 4.2. Vücut Kısımlarıı ile Et Verimi İncee dudaklı kefal İnce dudaklı kefalden alınan örneklerde ortalama ağırlık, boy ve vücut kısımları ile bu kısımların vücuda göre yüzdeleri Çizelge 4.1. de verilmiştir. Buna göre çalışılan dişi bireylerin ortalama ağırlığ 454,8, erkeklerin ise 358,5 g olup, aralarındaki farklılık istatistiksel olarak oldukça önemli bulunmuştur (P<0,001). Aynı durum cinsiyetlerin ortalamaa boyları için de geçerlidir. Örneklerin baş, iç organlar, gonad ve fileto ağırlıkları da cinsiyete bağlı ağırlık farkından doğrusal olarak etkilenirken, kemik+deri ve karaciğer ağırlıkları etkilenmemiştir. Vücut kısımları vücut ağırlığınınn yüzdesi olarak ifade edildiğindee ise, cinsiyete bağlı farklılık sadece gonad için geçerliliğini korumuştur (Çizelgee 4.2.). Diğer tüm kısımlar ile kondisyon faktörünün dişi ve erkek ince dudaklı kefalde değişmediği gözlemlenmiştir (P>0,05). 27

39 Çizelge 4.1. İnce dudaklı kefalin cinsiyete göre ağırlık, boy ve vücut kısımlarının karşılaştırması (g) (N=42) Dişi Erkek t test Ort±SH En az En çok Ort±SH En az En çok Ağırlık 454,8±24, ,5±13, *** Boy (cm) 37,8±0,7 33, ,9±0,4 32,5 37 *** Baş 85,32±6,10 56,00 121,10 66,65±3,31 45,80 78,60 * İç Organlar 20,14±1,61 15,50 32,00 15,83±1,00 10,90 19,80 * Gonad 59,63±4,40 34,60 76,80 32,93±3,07 21,80 57,60 *** Fileto 177,85±12,01 128,70 261,00 143,97±4,84 124,80 166,70 * Kemik+Deri 83,84±7,58 53,20 134,00 74,41±5,91 53,60 114,20 ÖD Karaciğer 5,61±0,49 4,20 9,30 4,51±0,35 2,80 6,00 ÖD Çizelge 4.2. İnce dudaklı kefalin cinsiyete göre kondisyon faktörü ile çeşitli vücu kısımları ve et verimi oranları (%) Dişi Erkek t test Ort±SH En az En çok Ort±SH En az En çok Baş 18,61±0,44 16,09 20,39 18,55±0,47 15,85 21,30 ÖD İç organlar 4,40±0,14 3,89 5,14 4,39±0,15 3,64 4,93 ÖD Gonad 13,35±0,93 5,56 15,48 9,08±0,54 6,77 13,15 *** Fileto 39,03±1,21 33,96 45,00 40,42±1,30 33,28 46,05 ÖD Kemik+Deri 18,43±1,31 13,17 24,81 20,61±1,13 17,32 28,62 ÖD Karaciğer 1,22±0,04 1,03 1,50 1,25±0,07 0,87 1,49 ÖD Kondisyon Faktörü 0.84± ±0.01 0,77 0,91 ÖD *:P<0,05, **:P<0,01, ***:P<0,001, ÖD: Önemli değil (P>0,05) 28

40 % DİŞİ ERKEK Şekil 4.3. İnce dudaklı kefalin cinsiyete göre vücut kısımları indekslerinin değişimi Kalın dudaklı kefal Kalın dudaklı kefalden alınan örneklere ortalama ağırlık, boy ve vücut kısımları ile bu kısımların vücuda göre yüzdeleri Çizelge 4.3 de verilmiştir. İnce dudaklı kefalde olduğu gibi, örneklenen kalın dudaklı kefalde de dişilerin erkeklere kıyasla çok önemli düzeyde (P<0,001) daha yüksek vücut ağırlığı ve boyuna sahip oldukları görülmüştür. Dişilerin baş, gonad ve kemik+deri ağırlıkları da erkeklere göre istatistiksel olarak daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Buna karşın, iç organlar, fileto ve karaciğer ağırlıkları cinsiyete göre değişiklik göstermemiştir. Vücut kısımları vücut ağırlığının yüzdesi olarak ifade edildiğinde ise, baş, iç organlar, gonad, fileto ile kondisyon faktördeğerleri arasında cinsiyetlere bağlı önemli bir farklılık olduğu görülmüştür. Bu değişkenlerden gonad yüzdesi hariç hepsinin erkeklerde daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bununla birlikte karaciğer ve kemik+deri yüzdeleri her iki cinsiyette de benzer gerçekleşmiştir (P>0,05) (Çizelge 4.4.) 29

41 Çizelge 4.3.Kalın dudaklı kefalin cinsiyete göre ağırlık, boy ve vücut kısımlarının karşılaştırması (g) (N=20) Dişi Erkek t test Ort±SH En az En çok Ort±SH En az En çok Ağırlık 563,2±17, ,7±28, *** Boy (cm) 39,3±0,5 34, ,1±0,7 32,6 44,2 *** Baş 79,20±2,59 61,70 106,50 66,40±3,24 48,80 107,20 * İç organlar 39,09±1,75 27,60 58,20 33,67±2,19 20,60 58,80 ÖD Gonad 90,72±3,96 55,40 116,20 9,83±1,52 0,80 23,60 *** Fileto 216,86±6,57 138,00 272,20 199,90±15,16 136,00 366,60 ÖD Kemik+Deri 132,91±6,40 67,80 176,00 104,40±7,45 66,10 189,20 ** Karaciğer 6,19±0,27 4,70 8,90 5,25±0,34 3,10 9,00 ÖD Çizelge 4.4. Kalın dudaklı kefalin cinsiyete göre kondisyon faktörü ile çeşitli vücut kısımları ve et verimi oranları (%) Dişi Erkek t test Ort±SH En az En çok Ort±SH En az En çok İç organlar 6,99±0,27 4,69 9,19 8,22±0,35 6,33 12,65 ** Gonad 16,01±0,32 13,87 18,93 2,32±0,28 0,22 3,71 *** Baş 14,19±0,42 11,48 18,19 16,35±0,44 12,90 20,09 ** Fileto 38,57±0,45 35,03 42,25 47,57±0,61 42,18 52,99 *** Kemik+Deri 23,37±0,58 17,21 27,59 25,00±0,31 22,43 27,74 ÖD Karaciğer 1,11±0,04 0,72 1,45 1,28±0,06 0,95 2,04 ÖD Kondisyon faktörü 0,92±0,01 0,73 1,04 0,86±0,01 0,73 1,02 ** *:P<0,05, **:P<0,01, ***:P<0,001, ÖD: Önemli değil (P>0,05) 30

42 60 50 *** 40 % ** *** Dişi Erkek 0 ** Şekil 4.4. Kalın dudaklı kefalin cinsiyete göre vücut kısımları indekslerinin değişimi 4.3. Kimyasal Analiz İnce dudaklı kefal Çalışmada kullanılan ince dudaklı kefallerin kimyasal kompozisyonu Çizelge 4.5 ve Şekil 4.5. te sunulmuştur. Kuru madde, protein, lipit ve kül değerlerinin dişi ve erkeklerde istatistiksel olarak benzer olduğu tespit edilmiştir (P>0,05). Çizelge 4.5.İnce dudaklı kefalin kimyasal kompozisyonunun cinsiyete göre değişimi (%) Dişi Erkek t test Ort±SH En az En çok Ort±SH En az En çok Kuru madde 24,90±0,43 22,95 26,70 25,63±0,61 21,38 27,95 ÖD Lipit 3,34±0,43 1,64 5,52 4,10±0,44 1,12 6,21 ÖD Protein 19,62±0,15 18,72 20,37 20,03±0,35 17,78 21,97 ÖD Kül 1,19±0,02 1,10 1,29 1,18±0,04 0,83 1,31 ÖD ÖD: Önemli değil (P>0,05) 31

43 Şekil 4. 5.İnce dudaklı kefalin kimyasal kompozisyonu(%) Kalın dudaklı kefal İnce dudaklı kefalin aksine, kalın dudaklı kefalin kimyasal kompozisyonunun cinsiyete bağlı olarak önemli derecede değiştiği Çizelge 4.6. ve Şekil 4.6. dan görülmektedir. Kuru madde, lipit, protein ve kül düzeyleri dişi bireylerde çok önemli derecede daha düşük bulunmuştur. Çizelge 4.6. Kalın dudaklı kefalin kimyasal kompozisyonununn cinsiyete göre değişimi (%) Dişi Erkek t test Ort± ±SH En az En çok Ort±SH En az En çok Kuru madde 22,12± ±0,17 19,75 23,73 23,84±0,22 22,48 26,45 *** Lipit 0,81± ±0,07 0,25 1,42 1,28±0,12 0,49 2,70 ** Protein 19,90± ±0,17 18,13 21,10 21,16±0,17 19,81 23,08 *** Kül 1,16± ±0,02 1,08 1,40 1,23±0,02 1,12 1,46 ** **:P<0,01, ***:P<0,001 32

44 *** *** % Dişi Erkek 5 0 ** Kuru madde Lipit Protein Kül ** Şekil 4.6. Kalın dudaklı kefalin kimyasal kompozisyonu(%) 4.4. Değişkenlerin Türler Arası Karşılaştırması Kimyasal analiz Bu araştırmada ele alınan iki türün kimyasal kompozisyonu bakımından karşılaştırması ve türlerin besin madde kompozisyonu bakımından cinsiyetle interaksiyonu Çizelge 4.7. de verilmiştir. Çizelge yakından incelendiğinde, ince dudaklı kefalin kuru madde ve lipit bakımından, kalın dudaklı kefalin ise protein ve kül bakımından çok önemli derecede (P<0,001) üstünlüğe sahip olduğu görülecektir. Bununla birlikte değerlendirilen besin madde parametrelerinin hiç biri tür cinsiyet interaksiyonu göstermemiştir. 33

45 Çizelge 4.7. Türlerin kimyasal kompozisyonlarının karşılaştırması ve bunların cinsiyetle interaksiyonları(%) İnce dudaklı Kalın dudaklı Ort±SH En az En çok Ort±SH En az En çok t test Tür Cinsiyet interaksiyonu Kuru madde 25,26±0,37 21,38 27,95 22,98±0,19 19,75 26,45 *** ÖD Lipit 3,72±0,31 1,12 6,21 1,05±0,08 0,25 2,70 *** ÖD Protein 19,82±0,19 17,78 21, ± *** ÖD Kül 1,18±0,83 0,83 1,31 1,19±0,01 1,08 1,46 *** ÖD *:P<0,05, **:P<0,01, ***:P<0,001, ÖD: Önemli değil (P>0,05) Vücut kısımları ve et verimi indeksleri Türlerin vücut yüzdeleri bakımından karşılaştırması ve tür cinsiyet interaksiyonu Çizelge 8. da sunulmuştur. Buna göre, kalın dudaklı kefaller ince dudaklılara kıyasla önemli derecede daha yüksek iç organlar, kondisyon faktörü, fileto ve kemik+deri, yüzdesine sahiptirler. Buna karşın, kalın dudaklıların gerek gonad ve gerekse baş büyüklükleri daha düşük olmuş fakat sadece gonad farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Ele alınan bu değişkenlerin tür cinsiyet interaksiyonu yakından incelendiğinde sadece gonad, fileto ve baş yüzdelerinin istatistiksel olarak önemli olduğu görülecektir. Çizelge 4.8. Türlere göre vücut kısımları indekslerinin karşılaştırması ve bunların cinsiyetle interaksiyonları(%) İnce dudaklı Kalın dudaklı Ort±SH En az En çok Ort±SH En az En çok İç organlar 4,39±0,10 3,64 5,14 7,61±0,24 4,69 12,65 Kondisyon faktörü 0,84±0,01 0,77 0,91 0,89±0,01 0,73 1,04 Gonad 11,22±0,72 5,56 15,48 9,17±1,09 0,22 18,93 Fileto 39,73±0,88 33,28 46,05 43,07±0,79 35,03 52,99 Kemik+Deri 19,52±0,88 13,17 28,62 24,19±0,35 17,21 27,74 Baş 18,58±0,32 15,85 21,30 15,27±0,34 11,48 20,09 Karaciğer 1,24±0,04 0,87 1,50 1,20±0,04 0,72 2,04 *:P<0,05, **:P<0,01, ***:P<0,001, ÖD: Önemli değil (P>0,05) t test Tür Cinsiyet interaksiyonu *** ÖD ** ÖD *** *** * *** *** ÖD *** * ÖD ÖD 34

46 4.5. Değişkenler Arası İlişki İnce dudaklı kefal İnce dudaklı kefalde incelenen değişkenlerin birbirleri aralarında olan ilişkiyi tespit için yürütülen ikili korelasyon sonuçları Çizelge 4.9. da verilmiştir. Et kuru madde düzeyi ile lipit ve protein arasında güçlü ve pozitif yönlü bir ilişki tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra, lipit ve protein arasında da çok güçlü pozitif ilişkiler tespit edilmiştir. İç organların yüzdesinin kimyasal kompozisyonunun tüm değişkenleri ile olan ilişkisi zıt yönlü ve istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Benzer şekilde fileto- kondisyon faktörü ile fileto-gonad yüzdesi arasında da önemli negatif ilişkiler görülmüştür. Karaciğer yüzdesi balık kuru madde düzeyi ile ters, iç organlar ile pozitif ilişkili olduğu Çizelge 4.9. da görülmektedir. 35

47 Çizelge 4.9. İnce dudaklı kefalde ele alınan değişkenler arasındaki ilişki Ağırlık (g) Kuru madde (%) Lipit (%) Protein (%) Kül (%) İç organlar (%) Kondisyon faktörü Gonad (%) Fileto (%) Kemik+Deri (%) Baş (%) Karaciğer (%) Boy (cm) 0,96*** -0,26-0,32-0,18-0,03 0,30-0,25 0,32-0,18-0,12 0,47* 0,34 Ağırlık (g) -0,32-0,43-0,17-0,02 0,39 0,02 0,28-0,21-0,09 0,41 0,32 Kuru madde (%) 0,94*** 0,62** 0,01-0,54* -0,18-0,07 0,31-0,22-0,19-0,48* Lipit (%) 0,49* -0,10-0,60** -0,33-0,15 0,35-0,18-0,14-0,42 Protein (%) 0,22-0,30 0,02-0,13 0,15 0,00-0,01-0,32 Kül (%) -0,27 0,10 0,35-0,36 0,09 0,29-0,10 İç organlar (%) 0,25-0,23-0,11 0,25 0,12 0,71*** 36 Kondisyon faktörü 0,00-0,22 0,15-0,21-0,14 Gonad (%) -0,46* -0,27 0,04-0,19 Fileto (%) -0,64** -0,25-0,13 Kemik+Deri (%) 0,04 0,12 Baş (%) 0,38 *:P<0,05, **:P<0,01, ***:P<0,001

48 Kalın dudaklı kefal Kalın dudaklı kefalde incelenen değişkenlerin birbirleri ile aralarında olan ilişkiyi tespit için yürütülen ikili korelasyon sonuçları Çizelge da verilmiştir.balık kuru madde düzeyinin lipit, protein ve kül ile pozitif yönlü çok güçlü bir ilişkisi olduğu tespit edilmiştir. Benzer pozitif ilişki protein-lipit ve protein kül arasında da tespit edilmiştir. Gonad yüzdesi kuru madde, lipit, protein, kül düzeyleri ile iç organlar, fileto, baş, kemik+deri ve karaciğer ile negatif yönlü, balık büyüklüğü ve kondisyon faktörü ile pozitif yönlü önemli bir ilişki göstermiştir. Et verimi; balık büyüklüğü, kondisyon faktörü ve gonad yüzdesi ile ters yönlü bir korelasyon sergilemiştir. Ancak, et verimi yüzdesi ile kimyasal kompozisyonu değişkenlerinin tümü arasında pozitif yönlü bir korelasyon tespit edilmiştir. Diğer yandan, balık büyüklüğü, kondisyon faktörü ve gonad yüzdesi arttıkça baş yüzdesinin düştüğü söylenebilir. Karaciğer-baş, karaciğer- iç organlar yüzdeleri pozitif, karaciğer-balık büyüklüğü, karaciğer - kondisyon faktörü ve karaciğer - gonad yüzdesi ilişkileri negatif yönlü olarak tespit edilmiştir. 37

49 Çizelge 4.10.Kalın dudaklı kefalde ele alınan değişkenler arasındaki ilişki Ağırlık (g) Kuru madde (%) Lipit (%) Protein (%) Kül (%) İç organlar (%) Kondisyon faktörü Gonad (%) Fileto (%) Kemik+Deri (%) Baş (%) Karaciğer (%) Boy (cm) 0,96*** -0,11-0,04-0,21-0,06-0,39* 0,19 0,55*** -0,37* 0,00-0,59*** -0,36* Ağırlık (g) -0,09 0,00-0,18-0,02-0,45** 0,44** 0,60*** -0,41** 0,05-0,71*** -0,44** Kuru madde (%) 0,80*** 0,91*** 0,45** 0,15-0,02-0,68*** 0,77*** 0,29 0,00 0,10 Lipit (%) 0,62*** 0,24 0,12 0,14-0,48*** 0,66*** 0,19-0,18 0,07 Protein (%) 0,33* 0,19 0,01-0,63*** 0,69*** 0,27 0,06 0,15 38 Kül (%) 0,01 0,00-0,42** 0,34* 0,02 0,17 0,01 İç organlar (%) -0,39** -0,46** 0,24 0,02 0,32* 0,97*** Kondisyon faktörü 0,41** -0,27 0,06-0,61*** -0,39* Gonad (%) -0,89*** -0,32* -0,53*** -0,40** Fileto (%) 0,27 0,33* 0,14 Kemik+Deri (%) -0,26-0,08 Baş (%) 0,31* *:P<0,05, **:P<0,01, ***:P<0,001

50 5. TARTIŞMA VE SONUÇ 5.1. Tartışma Bu araştırma, Akdeniz Bölgesi Antalya İli Demre İlçesi sınırları içerisinde yer alan Beymelek Dalyanında doğal olarak bulunan kalın dudaklı kefal (Chelon labrosus Rısso, 1826) ve ince dudaklı kefal (Liza ramada Rısso,1826 ) balıklarının kimyasal kompozisyonu ve et veriminin belirlenmesi amacıyla yürütülmüştür. Boy ağırlık ilişkisinin üs değeri ince dudaklı kefallerin dişilerinde 2,664, erkeklerinde 2,806, kalın dudaklıların dişilerinde 2,374, erkeklerinde ise 3,238 olarak tespit edilmiştir. İnce dudaklıların sergilediği değerlerin Köyceğiz Lagünü nden toplanan ince dudaklı kefal verilerinden düşük (Buhan, 1998),Homa Lagününden yakalanan altınbaş kefal (Liza aurata)için bildirilenlere (İlkyaz vd., 2006) yakın olduğu görülmüştür. Dişilerde bulunan b değeri Köyceğiz Lagününden yakalanan kalın dudaklı kefallerden elde edilen 2,43 değerine yakındır. Buna karşın dişi ve erkek bireyler oldukça farklı değer sergilemiş ve altınbaş kefalde bildirilen (İlkyaz vd., 2006) sınırların dışında kalmıştır. Mugilidae familyasına ait farklı türlere (Chelon labrosus, Liza aurata, Liza ramada, Liza saliens, Mugil cephalus) ait b değerleri arasında rapor edilmiştir (Koutrakis and Tsikliras, 2003; Petriki et al., 2010). Bu araştırmada incelenen balık sayısı ve büyüklük kompozisyonunun sınırlı olduğu gerçeğini ve bunun elde edilen b değerinde katkısı olduğunu belirtmek gerekir (Anderson and Neumann, 1996). Bu nedenle elde bu çalışmada edilen b değerlerini ihtiyatla ele almakta fayda vardır. Bu çalışmada her iki türden de örneklenen bireylerin dişilerin ortalama ağırlık ve boyları erkeklere oranla çok önemli derecede daha yüksek bulunmuştur. Bu durum dişi bireylerin daha hızlı büyümelerinden kaynaklanmış olabilir. Zira, birçok balık türünde olduğu gibi (Papadaki et al., 2005), kefal türlerinde de erkek bireylerin daha erken yaşta cinsi olgunluğa geldiği ve bundan sonra büyümesinin düştüğü rapor edilmektedir (Buhan, 1998; Cardona, 1999). Yine de, bu durumun ince ve kalın dudaklı kefalde geçerliliğinin kesinleştirilmesi için daha fazla örnek içeren 39

51 çalışmalara gerek vardır. Cinsiyete bağlı bu büyüklük farkı, incelenen vücut kısımlarının bazılarında istatistiksel olarak önemli bazılarında ise rakamsal fark olarak yansımıştır (Bkz. Çizelge 4.1. ve Çizelge 4.3.). Bu durum, mezgitte (Gadus merlangus euxinus Nordmann, 1840) vücut kısımları ağırlıklarının büyüklükle doğrusal bir şekilde arttığını tespit eden Samsun vd., (2006) bildirişleriyle uygunluk göstermektedir. Vücut kısımlarının cinsiyete göre kıyaslaması yapıldığında, ince dudaklı kefalde sadece gonadosomatik indeks istatistiksel olarak önemli bulunmuştur.bu sonuç vücut kısımları oranlarının eğrez balığında (Vimba vimba tenella) cinsiyetler arasında önemli bir varyasyon göstermediğini ileri süren Diler ve Becer ( 2001) bulgularıyla benzerlik göstermektedir. Gonad indeksi dişilerde erkeklerden önemli derecede yüksek gerçekleşmiştir. Bu çalışmada dişilerden elde edilen gonad indeks verileri %5,56-15,48, erkeklerden elde edilenler %6,77-13,15 arasında değişmiştir. Bu veriler Silifke Akgöl Paradeniz Lagününden yapılan bir araştırmada elde edilenlerle uyumluluk içindedir (Ergene, 2000). Zira, Ergene (2000) dişilerin yıl boyu gonad indekslerinin %3,05-16,167 arasında değiştiğini ve üremenin Kasım-Aralık aylarında gerçekleştiğini tespit etmiştir. Bu çalışmada, yıl boyu örnekleme gerçekleştirilmemiştir. Ancak örnekleme zamanı (Kasım-Şubat) ve bireylerin gonad indeksleri dikkate alındığında, Beymelek Dalyanında ince dudaklı kefalin üreme döneminin Şubata kadar devam edebileceği sonucuna varılabilir. Bu sonuç, Köyceğiz Lagünü nde Buhan (1998) tarafından yapılan çalışma ile uyum içindedir. Bu çalışmada kullanılan ince dudaklı kefalin kondisyon faktörünün cinsiyete göre değişiklik arz etmediği tespit edilmiştir. Bu sonuç Mersin Körfezi nden yakaladıkları ince dudaklı kefallerle çalışan Göçer ve Ekingen (2003) nin sonuçları ile benzerlik göstermektedir. Kondisyon faktörü balığın yaşadığı bölgenin besin durumu hakkında bilgi veren önemli bir parametredir (Anderson ve Neumann, 1996). Mevcut besinin mevsimsel durumu ve bundan balığın faydalanabilme kabiliyeti değişiklik gösterebilmektedir. Burada balığın gelişim dönemi de rol oynamaktadır. Dolayısıyla, yaşla birlikte kondisyon faktöründe farklılık beklemek yanlış olmayacaktır (Anderson ve Neumann, 1996; Froese, 2006). (Göçer ve Ekingen,2003) üç yaşlı ince dudaklı kefallerde kondisyon faktörünün diğer yaşlara göre daha yüksek olduğunu 40

52 tespit etmişlerdir. Bu çalışmada yaş tayini yapılmasa da, boy ve ağırlığın kondisyon faktörü ile korelasyonu bu konuda fikir verebilir. (Çizelge 4.9.) incelendiğinde, her iki büyüklük ölçüsünün de kondisyon faktörü ile önemli bir ilişkiye sahip olmadığı görülecektir. Düşük örnek aralığı ve sayısına karşın, mevcut veriler ince dudaklı kefalde büyüklüğün kondisyon faktörü üzerinde etkili olmadığı fikrini doğurmaktadır. Kalın dudaklı kefalde kemik+deri ve karaciğer yüzdeleri dışında kalan yüzde değerlerde (iç organlar, gonad, baş ve fileto) cinsiyete bağlı önemli farklılıklar göstermediği tespit edilmiştir. Örneğin iç organlar, baş ve fileto yüzdeleri erkek bireylerde daha yüksek olarak tespit edilmiştir. Beklendiği üzere, ortalama gonad indeksi dişi örneklerde belirgin bir şekilde daha yüksek olmuştur. Elde edilen gonad indeksleri dikkate alındığında, ince dudaklı kefalde olduğu gibi kalın dudaklı kefallerde de üreme döneminin örneklemenin yapıldığı Kasım-Şubat aralarında gerçekleştiği sonucuna varılabilir. Buhan (1998) Köyceğiz Lagünü nde kalın dudaklı kefalin en yüksek gonad indeksini Ocak ayında tespit etmiş ve üremenin, yumurtalı dişi örneklere rastlanmasına dayanarak, Mart ayına kadar sarkabileceğini ileri sürmüştür. Yukarıda belirtildiği gibi, ince dudaklı kefalin aksine, kalın dudaklı kefallerin vücut kısımlarının yüzdeleri cinsiyetten etkilenmiştir. Fileto ve baş yüzdelerinin erkek bireylerdeki üstünlüğü, Orta Karadeniz den örneklenen mezgitte de tespit edilmiştir (Samsun vd., 2006). Bu araştırmacılar dişilerde karaciğer yüzde değerinin erkeklerden daha yüksek olduğunu, ancak iç organlar oranının değişmediğini rapor etmişlerdir. Buna karşın, bu çalışmada karaciğer yüzdesinde cinsiyetler arası fark bulunmazken, iç organlar yüzdesinde erkekler lehinde bir üstünlük kaydedilmiştir. Et verimi gerek işleme bakımından ve gerekse tüketici açısından ekonomik olarak önem taşıyan bir kriterdir. Dolayısıyla, bu çalışmada ele alınan türlerde fileto verimini etkileyen hususların tespit edilmesi de uygulamaya dönük sonuçlar sağlayacaktır. İnce dudaklı kefalde dişilerin daha ağır olmasına bağlı olarak fileto ağırlığı da daha fazla olmuştur. Ancak toplam ağırlıktaki payı bakımından cinsiyetler 41

53 arası herhangi bir fark gözlenmemiştir. Çizelge 4.9. yakından incelendiğinde, ince dudaklı kefalin fileto veriminin gonad yüzdesi ile negatif yönlü bir korelasyon gösterdiği görülecektir. Gonad yüzdesinin dişilerde daha yüksek olduğu gerçeği göz önüne alındığında, bu husus önemli olabilir. Benzer iddia Samsun vd. (2006) tarafından da kabul görmüştür. Kalın dudaklı kefalin fileto veriminin ise balık büyüklüğü ve gonad yüzdesi ile negatif yönlü bir korelasyon sergilemiş olduğu görülmektedir (Çizelge 4.10.). Bu durum, yine dişilerin daha ağır olması ve daha yüksek gonado-somatik indekse sahip olmalarına bağlanabilir. Pasifik kefali üzerine yürütülen bir çalışmada, karkas veriminin yaşla birlikte önemli varyasyonlar gösterdiği tespit edilmiştir (Başçınar ve Okumuş, 2005). Bu çalışmada incelenen her iki türde de yaş analizi yapılmadığından, fileto veriminin örneklerin yaş kompozisyonundan etkilenip etkilenmediği konusunda yorum yapmak zordur. Dolayısıyla, gelecek çalışmalarda bu hususun dikkate alınmasında yarar olacaktır. Et verimi açısından kalın dudaklı kefallerin (%43), ince dudaklılardan (%40) daha üstün olduğu göze çarpmaktadır. Mezgitlerde et verimi %51-55 arasında bulunmuştur (Samsun vd., 2006). Zarganada (Belone belone euxini ) et verimi %58-78 arasında bildirilmiştir. Bu değerler, bu çalışmada her iki türde de elde edilen değişen et verimine (ince ve kalın dudaklı kefalde sırasıyla ortalama %40 ve 43) göre oldukça yüksektir. Kalın dudaklı kefallerin protein bakımından üstünlüğü de hesaba katılırsa, işleme verimliliği ve insan gıdası için avantajlı bir durum yaratabilir. Ancak balıkların lipit içeriği ve dolayısıyla omega-3 yağ asitleri, özellikle de eicosapentaenoicacid (EPA) ve docosahexaenoicacid (DHA)insan gıdası bakımından çok önemlidir (Köse vd., 2010). Kefallerin yüksek EPA ve DHA konsantrasyonu (Köse vd., 2010), ince dudaklı kefalin önemini arttırabilir. Ancak, kesin kanaate varmak için, et ve gonad besin madde miktarlarının tespitini de içeren daha geniş çalışmalara gerek vardır. Balık eti besin madde kompozisyonu bakımından ince dudaklı kefalde cinsiyetler arasında istatistiksel olarak önemli bir farklılık bulunmamıştır. Pasifik kefalinde cinsiyete ve üç farklı aya göre besin madde ve yağ asitleri kompozisyonundaki 42

54 değişimin belirlenmesi üzerine yürütülen bir araştırmada, Köse vd. (2010) nem, lipit protein ve kül değerlerinin cinsiyetler arasında farklılık göstermediğini belirlemişlerdir. Benzer şekilde Samsun vd. (2006) mezgitte besin madde içeriğinin cinsiyetten etkilenmediği sonucuna varmışlardır.ancak, kalın dudaklı kefalde bütün besin maddelerin dişi ve erkeklerde değiştiğini ortaya koymaktadır. Erkekler dişilere göre tüm besin maddeler bakımından daha yüksek değerler göstermiştir. Erdem vd., (2006) Sinop kıyılarından avlanan Pasifik kefaller üzerinde yürüttükleri çalışmada, protein ve kül düzeyleri bakımından dişilerin daha yüksek olduğu, kuru madde ve lipit bakımından her iki cinsiyetin de benzer olduğunu tespit etmişlerdir. Balıklarda et kompozisyonun oldukça dinamik olduğu dikkate alınırsa (Gülyavuz ve Ünlüsayın, 1999;Samsun vd., 2005; Kalay vd., 2008), bu çalışma ile literatür arasında doğrudan karşılaştırma yaparak kati sonuç çıkarmak yerine, cinsiyete bağlı olarak görülen önemli yada önemsiz varyasyonları her bir çalışmanın kendi şartlarına göre değerlendirilmek gerektiğini önermek yanlış olmayacaktır.örneğin, beslenme şartları, yaş ve üreme dönemi balık eti kompozisyonunun derinden etkilendiği faktörlerdendir. İnce ve kalın dudaklı kefaller, balık eti kimyasal kompozisyonu bakımından karşılaştırıldığında, kuru madde ve lipit bakımından ince dudaklı, protein bakımından kalın dudaklı kefallerin üstün olduğu görülmüştür (Çizelge 4.7.). Ancak. iki yönlü ANOVA ile ele alınan tür cinsiyet interaksiyonu hiçbir bileşende önemli olmamıştır. Bu durum, aynı ortamdan yakalan aynı familyaya ait iki türün bireyleri arasında farklılık olması bakımından önemli olabilir. Et kompozisyonundaki farklıklar, kefal türleri arasında değişen olgunlaşma yaşı ve zamanı ile beslenme şeklinden kaynaklanmış olabilir (Balık vd., 1992). Bunun tipik örneği Çizelge 11 de verilmiştir. Çizelgeye göre, kefal türlerinin besin madde kompozisyonları arasında çarpıcı farklılıklar vardır. Farklılıklarda, örneklemenin yapıldığı ağırlık, cinsiyet kompozisyonu, mevsim ve şüphesiz izlenen analiz metodunun önemli katkısı olduğu bir gerçektir. Örneğin, üreme döneminde özellikle dişilerde, et lipit içeriğinin bir miktarının gonadlara sevk edilmesi nedeniyle bir düşme olması kaçınılmazdır (Kalay vd., 2008). Zira bu çalışmada, erkeklerin kalın dudaklı kefalde istatistiksel olarak önemli, ince dudaklılarda rakamsal olarak daha yüksek lipit içeriği tespit edilmiştir. 43

55 Çizelge Farklı kefal türlerinin besin madde kompozisyonları (%) Tür Ortalama Ay Kuru madde Lipit Protein Kül Referans ağırlık (g) (Min-Maks) Has kefal (M. 811 Aralık 23,7-28,1 1,3-6,0 20,4-23,3 1,1-1,2 Vlieg (1988) cephalus) ( ) Has kefal (Beymelek 818 ( ) Ekim 19,3-26,3 0,4-5,2 17,6-21,6 0,9-1,2 Özkan (2009) Dalyanı) Has kefal (Köyceğiz Dalyanı) 587 ( ) Ekim 19,4-26,0 0,5-4,6 17,0-21,6 1,0-1,4 Özkan (2009) Sarıgözlü kefal 163 Şubat 22,3-25,5 1,5-2,1 19,6-22,5 1,2-1,3 Vlieg (1988) (Aldrichettaforsteri) Pasifik kefal (Mugilso-iuy) 1307 ( ) Mayıs- Temmuz 23,59-16,26 1,18-2,83 6,49-10,52 0,55-0,83 Köse vd. (2010) Mayıs- Ağustos 20,10-19,74 3,39-3,78 14,99-15,53 0,91-1,11 Erdem vd. (2006) İnce dudaklı kefal Ocak 17,81-19,30 0,25-0,47 16,02-17,66 1,25-1,28 Kalay vd. (2008) İnce dudaklı kefal 407 (289- Şubat 21,38-27,95 1,12-6,21 17,78-21,97 0,83-1,31 Bu çalışma 622) Kalın dudaklı kefal 490 ( ) Kasım 19,75-26,45 0,25-2,70 18,13-23,08 1,08-1,46 Bu çalışma Bkz.Çizelge den görüleceği gibi, türler arasında en çarpıcı farklılıklardan birisi de protein içeriğinde gözlenmektedir. Bunda şüphesiz tür farklılığı önemli olsa da, büyük ihtimalle tür içinde cinsiyet, lokalite, büyüklük gibi faktörlerden kaynaklanan varyasyonlar da rol oynamıştır. Cinsiyetin protein üzerinde herhangi bir etkisinin belirlenmediği gerçeği (Bkz. Çizelge 4.5.) dikkate alındığında, bireyler arası farklılık bu geniş varyasyonun oluşması ihtimali büyüktür. Fakat bireysel varyasyonun, büyüklükle ilintili olmadığı Çizelge 4.9. da görülmektedir. Birey mevsim etkileşimi bunda rol oynamış olabilir. Nitekim, inci balığında (Alburnusorontis) mevsimsel yapılan örneklemelerde, et kompozisyonunun önemli değişiklikler gösterdiği tespit edilmiştir (Bozkurt vd., 2006). Balık etindeki besin maddelerinin bir birleriyle olan etkileşimleri bilinen bir durumdur (Wearherley ve Gill, 1987). Bunlardan en belirgin olanı nem (kuru madde) ve lipit arasında olanıdır (Wearherley ve Gill, 1987; Vlieg 1988). Nem içeriği ile lipit arasında zıt bir ilişki vardır. Diğer bir ifade ile, et kompozisyonunda kuru madde miktarı arttıkça lipit içeriği de artar. Bu durum, yürütülen bu çalışmada da doğrulanmaktadır. Zira her iki türde de, kuru madde ve lipit arasında pozitif yönlü güçlü korelasyonlar bulunmuştur ( Bkz. Çizelge 4.9. ve 4.10.). Bu çalışmada ayrıca, 44

56 kuru madde ile protein içeriklerinin de pozitif yönlü ilişkiler gösterdiğini belirtmek gerekir. İnce dudaklı kefalde, et kuru madde ve lipit içeriği ile iç organlar yüzdesi arasında negatif bir ilişki tespit edilmiştir. Fakat bu durum kalın dudaklı kefalde gözlenmemiştir. Kalın dudaklı kefalde besin maddeleri ile gonado somatik indeks arasında zıt, fileto ile pozitif bir ilişki tespit edilmiştir. Bu durum, üreme dönemi ile fileto besin madde düzeyleri arsında yukarıda belirtilen ilişkiye uymaktadır. Ancak, her iki türde de gerçekleşen senaryoyu daha açık belirlemek için anılan organların besin maddelerinin ayrı ayrı belirlenmesine ihtiyaç vardır Sonuç Yürütülen bu çalışmada, ince ve kalın dudaklı kefallerin et verimi ve kimyasal kompozisyonları ile ilgili literatürdeki eksikliğe önemli katkılar yapılmıştır. Çalışmada, Beymelek Dalyanından örneklenen her iki türde de dişilerin erkeklerden daha büyük olduğu belirlenmiştir. İnce dudaklı kefalde vücut kısımları cinsiyete göre değişmezken, kalın dudaklılarda iç organlar, baş ve fileto yüzdelerinin erkeklerde daha yüksek olduğu görülmüştür. Et Kimyasal kompozisyonu ince dudaklılarda cinsiyete göre değişmezken, kalın dudaklılarda erkeklerin incelenen bütün kimyasal parametreler bakımından dişilere göre daha üstün olduğu tespit edilmiştir. Türler arası yapılan karşılaştırma, kuru madde ve lipit bakımından ince dudaklıların, protein bakımından kalın dudaklı kefallerin daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur. Kısaca, kuru madde, lipit protein ve kül ince dudaklılarda sırasıyla %25,26, 3,72, 19,62 ve 1,19 kalın dudaklılarda yine sırasıyla %22,98, 1,05, 20,53 ve 1,19 olarak bulunmuştur. Vücut kısımları yüzdelerinin türlere göre kıyaslaması, ince dudaklı kefallerin gonad ve baş bakımından, kalın dudaklıların iç organlar, kondisyon faktörü, fileto ve kemik+deri bakımından üstün olduğunu açığa çıkarmıştır. Kısaca, kalın dudaklıların protein ve et veriminin ince dudaklılardan daha iyi olduğu söylenebilir. Ancak, Beymelek Dalyanında kefal türleri üzerine yürütülecek çalışmalarda, et ve vücut kısımlarının temel besin maddelerine ilaveten, yağ asitleri ve aminoasit profillerinin belirlenmesinin de ilave edilmesi faydalı olacaktır. 45

57 6. KAYNAKLAR Adam, P., 1990, Saltmarsh Ecology, Cambridge University Press, 461 p. Cambridge. Alpbaz, A. G., 1985, Dalyanlarımız ve Çalışma Prensipleri, E. Ü., Su Ürünleri Dergisi, 2(5-6), Anderson, R. O., Neumann, R. M Length, weight, and associated structural indices. In: Fisheries Techniques. (B. R. Murphy, and D. W. Willis., -eds.). Fisheries Society, Bethesda, pp , Maryland. Anonim, Beymelek Lagün gölü Etüdü Sonuç Raporu. TKB Su Ürünleri Daire Başkanlığı, Antalya Su Ür. Müd. Proje Rapor No: 1, 78s. Antalya. Anonim, Su Ürünleri Üretim, Fiyat ve Üretim Değeri İstatistikleri Su Ürünleri İstatistikleri Yayınları No: 8.TKB, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü. Ankara AOAC., Official methods of analysis, 15th edn. AOAC, 1298 pp., Arlington, VA. AOCS., Official Methods and Recommended Practices of the American Oil Chemist s Society. 5 th Edn. (2 nd printing). AOCS,Urbana, IL (USA) Ardizzone, G.D.,Cataudella, S., Rossi, R., Managment of Coastal Lagoon Fisheries and Aquaculture in Italy, FAO Technical Paper, No:299, pp: 93., Rome-Italy. Atar, H.H., Ölmez, M., Bekcan, S., Seçer, S., Comparison of Three Different Traps for Catching Blue Crab (Callinectes sapidus Rathbun 1896) in Beymelek Lagoon. Turkish Journal of Veterinary Animal Sciences, 26, Atar, H.H., S., Width/Length-Weight Relationships of the Blue Crab (Callinectes sapidus Rathbun 1896) Population Living in Beymelek Lagoon Lake. Turkish Journal of Veterinary Animal Sciences, 27, Balık, S., Mater, S., Ustaoğlu, M.R. ve Bilecik, N Kefal balıkları ve yetiştirme teknikleri. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, 64 s. Bodrum. Başçınar, N., Okumuş, İ I-VI yaşlarındaki Pasifik kefali ağırlık-karkas ve ağırlık baş oranı ilişkileri. Türk Sucul Dergisi. Ulusal Su Günleri Sempozyumu.Yıl. 3, 4, Bilgin, S., Samsun, N., Kalaycı, F. ve Samsun, O Zargana balığı (Belone belone euxini Günther, 1866) et veriminin mevsim, yaş ve cinsiyete göre değişimi. Süleyman Demirel Üniversitesi, 2,

58 Boaden, J. S. P., Seed, R., 1993, An Introduction To Coastal Ecology, Blackie Academic and Professional,Chapman and Hall, G64 2NZ, 218 p. Glasgow Bozkurt, Y.,Bekcan, S., Çakıroğulları, G.Ç İnci Balığının (Alburnus orontis, Sauvage 1882) Et Kompozisyonu ve Mevsimsel Değişimi. Tarım Bilimleri Dergisi 2006, 12, Buhan, E Köyceğiz Lagün sistemindeki mevcut durumun ve kefal popülasyonlarının araştırılarak lagün işletmeciliğinin geliştirilmesi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü,. 347 s. Bodrum. Cardona, L Age andgrowth of leaping grey mullet (Liza saliens, Risso, 1810) in Minorca (Balearic Islands). Scientia Marina, 63(2): Crivelli, A.J., Ximenes, M.C., Alterations to the functioning of Mediterranean lagoons and their effects on fisheries and aquaculture, In Managing Mediterranean Wetlands and their Birds, C.M. Finlayson, G.E. Hollis and T.J. Davis (Eds), IWRB Special Publication 20: Çoksu, M.E, Dalyanlarımızın ıslahı ve Geliştirilmesine Esas Ön Etüdler Projesi, Beymelek Lagün Gölü Etüdü. TOKB. Proje ve Uygulama Genel Müdürlüğü, Su Ürünleri Müdürlüğü, Antalya. Diler, A., Becer, A Karacaören I baraj gölündeki eğrez (Vimba vimba tenella Nordmann, 1840)) balıklarının kimyasal kompozisyonu ve et verimi. Turkish Veterinary and Animal Sciences, 25, Emre, Y., Balık, I., Beymelek Lagün Gölü nün Ekolojik ve Balıkçılık Yapısının Belirlenmesi. (TAGEM/HAYSÜD/2002/09/02/05) Emre, Y., Balık, I., Sumer, C., Aytuğ, D.A., Yeşilçimen, H.O Growth and Reproduction Studies on Gilthead Seabream (Sparus aurata ) in Beymelek Lagoon,Turkey, İranian Journal of Fisheries Sciences, 8 (2) Emre, Y., Balık, I., Sumer, C., Aytuğ, D.A., Yeşilçimen, H.O Age, growth, length-weight relationship and reproduction of the striped seabream, (Lithognathus mormymus L., 1758) (Sparidae) in the Beymelek Lagoon (Antalya, Turkiye), Turkish Journal of Zoology, 34, Erdem, M., Gülşahin, A. Güney Ege Bölgesi (Muğla )dalyanları ve Balıkçılık Yönetimi. I.Balıklandırma ve Rezervuar Yönetimi Sempozyumu 7-9 Şubat 2006, Antalya. Erdem, M.E., Kalaycı, E., Samsun, N Sinop Kıyılarında Avlanan Pasifik Kefali (Mugilso-iuy, Basilevsky, 1855) Filetolarında Besin İçeriklerinin Dağılımı. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 23, Ek

59 Erdem, M.E., Kalaycı, E., Samsun, N Sinop Kıyılarında Avlanan Bazı Balık Türlerinin Kimyasal Kalitelerinin Karşılaştırılması. XIV.Ulusal Su Ürünleri Sempozyumum04-07 Eylül 2007 Muğla. Ergene, S Reproduction characteristics thinlip grey mullet, (Liza ramada Risso, 1826)inhabiting Akgöl-Paradeniz lagoons (Göksu Delta). Turkish Journal of Zoology 24, Erkoyuncu, İ., Erdem, M., Samsun, O., Özdamar, E., Kaya, Y Karadeniz de avlanan bazı balık türlerinin et verimi, kimyasal yapısı ve boy-ağırlık ilişkisinin belirlenmesi üzerine bir araştırma. İstanbul Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi, 8 (1-2), Froese, R Cube law, condition factor and weight lengt hrelationships: history, meta-analysis and recommendations. Journal of Applied Ichthyology, 22, Geldiay, R., S. Balık, Türkiye Tatlısu Balıkları. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınları No:46, Ders Kitabı Dizini No:16, s , İzmir. Göçer, M., Ekingen, G Mersin Körfezi ndeki Liza ramada (Risso, 1826) Populasyonunun Büyüme Parametreleri, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 20, Göğüş, A.K., Kolsarıcı, N., Su ürünleri teknolojisi.ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. 1243, Ankara, 261 s. Gülyavuz, H., Ünlüsayın, M., Su Ürünleri İşleme Teknolojisi. Ders Kitabı. Süleyman Demirel Üniversitesi Eğirdir Su Ürünleri Fakültesi, Isparta, 366s. Gülyavuz, H., İlhan, R İki Tür Kırlangıç Balığının (Tripla lucerna ve Triploporus lastovize) Et Verimi ve Kimyasal Kompozisyon açısından karşılaştırılması. XIV.Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu Eylül 2007 Muğla. Harneis-Morcom, A. F., Townend, I. H., Kenny, A. J. and Pontee, N. I., 1998, Environmental risk assessment and its application in managing coastal and esturine developments, Management Under Precautionary Approach, September 1998, ICES CM 1998/ T18, Cascais, Portugal, 11 p. İlhan, R., Gülyavuz, H.,İkiz, R Antalya Körfezi nden avlanan Sardinella aurita nın (Valenciennes, 1847) Et Kompozisyonunun Kimyasal Değişimi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi.1, İlkyaz, A., Fırat, K., Saka, Ş., Kınacıgül H.T Age, Growth, and Sex Ratio of Golden Grey Mullet, Liza aurata (Risso, 1810) in Homa Lagoon (İzmir Bay, Aegean Sea). Turkish Journal of Zoology, 30,

60 Kalay, M.,Sangün, M.K., Ayas, D., Göçer, M Chemical Composition and SomeTrace Element Levels of Thinlip Mullet, Liza ramada Caught from Mersin Gulf. Ekoloji 17, 68, Koca, H., 2000 iskorpit (Scorpaena porcus Linne., 1758) Balığının Gonadosomatik indeks Değeri ve Et Veriminin Tespiti Süleyman Demirel Üniversitesi, Eğirdir Su Ürünleri Fakültesi, Isparta-Türkiye Kocakaya, S., Beymelek Lagünü nde bulunan çipuranın (Sparus aurata L., 1758) yapısı ve gelişmesi üzerine bir araştırma, S.D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta. Kolsarıcı, N., Özkaya, Ö., Gökkuşağı Alabalığı (Salmo gairdneri) nin Raf Ömrü Üzerine Tütsüleme Yöntemler ve Depolama Sıcaklığının Etkisi, Turkish Journal of Veterinary. Animal Sciences,22, Koutrakis E. T., Tsikliras A. C Length weight relationships of fishes from three northern Aegean estuarine systems (Greece). Journal of Applied Ichthyology, 19, Köse, S., Koral, S., Özoğul, Y., Tufan, B Fatty acid profile and proximate composition of Pacific mullet (Mugilso-iuy) caught in Black Sea. International Journal of Food Science and Technology, 45, Özvarol, Z.A., Balcı, B.A., Özbaş, M., Gökoğlu, M., Gülyavuz, H.,Taşlı, A., Pehlivan, M. and Kaya, Y. E.Ü. Su Ürünleri Dergisi 23 - Ek (1/1): Papadaki, M., Piferrer, F., Zanuy, S., Maingot, E., Divanach, P., Mylonas, C., 2005.Growth, sex differentiation and gonad and plasma levels of sex steroids in male- and female-dominant populations of Dicentrarchus labrax obtained through repeated size grading. Journal of Fish Biology, 66, Petriki, O.,Gousia, E.,Bobori. D. C Weight length relationships of 36 fish species from the River Strymon system (northern Greece). Journal of Applied Ichthyology, (baskıda). Samsun,O., Özdamar, E., Erkoyuncu, İ Sinop yöresinde avlanan zargana (Belone belone euxini, Günther, 1866) balığının bazı balıkçılık biyolojisi parametreleri ile et veriminin araştırılması. Doğu Anadolu Bölgesi II. Su Ürünleri Sempozyumu, (14-16 Haziran), Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Su Ürün. Böl. Erzurum, Samsun N., 2004 Sinop yöresinde avlanan kalkan (Scophthalmus maeoticus Pallas, 1811) balıklarının, bazı biyolojik özelliklerinin belirlenmesi üzerine bir araştırma. Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Samsun, 162 s, 49

61 Samsun, N., Samsun, O., Kalaycı, F Sinop bölgesinde (Karadeniz) avlanan kalkan (Scophthalmus maeoticus Palas, 1811) balığının et verimi ile protein ve yağ oranlarının mevsimsel değişimi. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi 17, 4, Samsun, S.,Erdem, M.E., Samsun, N Mezgit (Gadus merlangu seuxinus Nordmann, 1840) Balığının Et Verimi ve Kimyasal Kompozisyonunun Belirlenmesi Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendisliği Bilimleri Dergisi, 2, Sokal,H., Rohlf, F.J Introduction to Biostatistics, 2nd edn. 14 pp. New York: W.H. Freeman and Company. Sumer, Ç., Balık,I.,2007 Türkiye nin Doğu ve Batı Akdeniz Kıyısında bulunan iki lagünün av verimi ve tür kompozisyonu yönünden karşılaştırılması,türk sucul yaşam Dergisi,Akdeniz Su Ürünleri Araştırma Üretim ve Eğitim Enstitüsü Müdürlüğü,Yıl 3-5,Sayı5-8,Antalya Tok.,1984. Ege Denizi ve Akdeniz Kıyılarında Deniz Ürünleri Yetiştiriciliğine Uygun Alanlar, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Proje ve Uygulama Genel Müdürlüğü, Ankara,63 pp. Uysal, K., Emre, Y., Köse, E., The Determination of Heavy Metal Accumulation Ratios In Muscle, Skin and Gills of Some Migratory Fish Species by İnductively Coupled Plasma-Optical Emission Spectrometery (ICP-OES) in Beymelek Lagoon (Antalya-Turkey). 91:1, Ünlüsayın, M., Gümüş, B., Gülyavuz, H.,2007. Antalya Körfezinde Avlanan Mercan Türlerinin Et Verimi VE Kimyasal Kompozisyonlarının karşılaştırılması. XIV.Ulusal Su Ürünleri Sempozyumum04-07 Eylül 2007 Muğla. Vlieg, P Proximate composition of New Zealand Marine Finfish and Shellfish, FAO CorporateDocumentRepository, Homepage. Erişim Tarihi: Weatherley, A. H., Gill, H.S The biology of fish growth, Academic Press, London, 443p. Yurdagün, M., Antalya-Elmalı-Demre Ovası Dalyan Kaynağı Hidrojeolojik Etüdü raporu. DSİ Genel Müdürlüğü, Ankara. Yağcı, M., Turna, İ., A New Record for the Algal Flora of Turkey: Chaetomorpha crassa (C.Ag.) K.tz. (Cladophoraceae, Chlorophyceae). Turkish Journal of. Botany, 26, Zengin M., Doğu Karadeniz kıyılarındaki kalkan (Scophthalmus maeoticus Pallas,1811) balığının biyoekolojik özellikleri ve populasyon parametreleri. 50

62 Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 221 s. 51

63 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı : Levent ÖZKAN Doğum Yeri ve Yılı: Kozan Medeni Hali : Evli Yabancı Dili : İngilizce Eğitim Durumu (Kurum ve Yıl) Lise : Konya 60.Yıl Lisesi Lisans :Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sinop Su Ürünleri Fakültesi Yüksek Lisans : Çalıştığı Kurum/Kurumlar ve Yıl: İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Akdeniz Su Ürün. Araşt. Üret.ve Eğit.Ens.Müdürlüğü Yayınları (SCI ve diğer makaleler)