HAYDAR ALİYEV DÖNEMİNDE AZERBAYCAN IN DIŞ POLİTİKASI ( )

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI HAYDAR ALİYEV DÖNEMİNDE AZERBAYCAN IN DIŞ POLİTİKASI ( ) Yüksek Lisans Tezi İlham Hasanov Ankara

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI HAYDAR ALİYEV DÖNEMİNDE AZERBAYCAN IN DIŞ POLİTİKASI ( ) Yüksek Lisans Tezi İlham Hasanov Tez Danışmanı Doç. Dr. Çağrı Erhan 2

3 Ankara

4 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI HAYDAR ALİYEV DÖNEMİNDE AZERBAYCAN IN DIŞ POLİTİKASI ( ) Yüksek Lisans Tezi İlham Hasanov Tez Danışmanı Doç. Dr. Çağrı Erhan Ankara

5 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...i-iii KISALTMALAR...iv-v GİRİŞ... 1 I. KISIM: BAĞIMSIZLIK DÖNEMİNDE AZERBAYCAN IN DIŞ POLİTİKASI... 8 BÖLÜM I: Bağımsızlıktan Aliyev İktidarına Kadar Olan Dönemde Azerbaycan ın Dış Politikasının Genel Değerlendirilmesi ( )... 8 BÖLÜM II: Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan ın Dış Politikasının Genel İlkeleri A. Karabağ Sorunu ve Ermenistan la İlişkiler B. Haydar Aliyev İktidarının Petrol Politikası Azerbaycan Petrolünün Dünya Pazarlarına Taşınması a) Bakü Novorossiysk: Kuzey Boru Hattı b) Bakü Supsa: Batı Boru Hattı c) Bakü Ceyhan: Ana İhraç Petrol Boru Hattı Ana İhraç Boru Hattı Olarak Gündemde Olan Üç Başlıca Güzergahın Yapılmasını Kolaylaştıran ve Zorlaştıran Etkenler Petrolün Taşınmasıyla İlgili Bölgede Çıkarları Olan Devletlerin Tutumu

6 a) Türkiye b) Rusya c) İran d) ABD e) Gürcistan C. Hazar Denizinin Statüsü Sorunu Hazar Denizinin Rejimiyle İlgili Antlaşmalar SSCB nin Dağılmasından Sonraki Dönem Hazar Denizinin Statüsüne İlişkin Bölge Devletlerinin Yaklaşımları a) Rusya b) İran c) Azerbaycan d) Türkmenistan e) Kazakistan Değerlendirme II. KISIM: HAYDAR ALİYEV DÖNEMİNDE AZERBAYCAN IN BAŞLICA İKİLİ İLİŞKİLERİ BÖLÜM III: Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan-Rusya İlişkileri A. Azerbaycan-Rusya İlişkilerinin Tarihine Kısa Bir Bakış B. Bağımsızlık Sonrasında Azerbaycan-Rusya İlişkileri C. Aliyev Döneminde Azerbaycan-Rusya İlişkileri Azerbaycan-Rusya İlişkileri: Denge Politikası Kapsamında Putin Sonrası Dönem: Karşılıklı Ziyaretler

7 3. Değerlendirme BÖLÜM IV: Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan-Türkiye İlişkileri A. Siyasi İlişkiler B. Karabağ Sorunun Çözümünde Türkiye nin Rolü C. İlişkilerde Enerji Konusu ve Bakü-Ceyhan Boru Hattı D. Askeri İlişkiler E. Diğer İlişkiler F. Değerlendirme BÖLÜM V: Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan-ABD İlişkileri A. Tarihsel Açıdan Azerbaycan-ABD İlişkileri B. Bağımsızlık Sonrası İlişkiler: 907 Sayılı Sorun C. Aliyev Döneminde Azerbaycan-ABD İlişkileri D. 11 Eylül Sonrası Azerbaycan-ABD İlişkileri E. Değerlendirme BÖLÜM VI: Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan İran İlişkileri A. Değerlendirme Bölüm VII: Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan-AB İlişkileri A. Değerlendirme SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT

8 8

9 KISALTMALAR CETVELİ AB ABD AGİT AHC AIOC AK AKP AMİP AMOCO BDT BM BMDHS BP DG VIII DKÖB ECHO ECO ECU FEOGA : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı : Azerbaycan Halk Cephesi : Azerbaijan International Operating Company : Avrupa Komisyonu : Adalet ve Kalkınma Partisi : Azerbaycan Milli İstiklal Partisi : American Oil Company : Bağımsız Devler Topluluğu : Birleşmiş Milletler : Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi : British Petroleum : Directorate of General - VIII : Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi : European Commission Host Organization : Economic Cooperation Organization : European Currency Unit : Fonds Européen d Orientation et de Garantie Agricole (Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu) GIOC İİC : Georgian International Oil Corporation : İran İslam Cumhuriyeti 9

10 İKÖ KEİB KEK KGB : İslam Konferansı Örgütü : Karadeniz Ekonomik İşbirliği Bölgesi : Karma Ekonomi Komisyonu : Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (Devlet Güvenlik Komitesi) KİP NATO SOCAR SSCB TACIS TBMM TESEV TPAO USCR : Kafkas İstikrar Paktı : North Atlantic Treaty Organization : State Oil Company of Azerbaijan Republic : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği : Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etütler Vakfı : Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı : United States Committee for Refugees 10

11 GİRİŞ 1. Tezin Amacı Azerbaycan ın içinde yer aldığı Kafkasya bölgesi, jeostratejik konumu itibariyle yeni dünya düzeninde büyük önem taşımaktadır. Bu durum, hem yeni düzen içerisinde büyük güçler arasında denge oluşturmak bakımından, hem de petrol rezervlerine sahip olması nedeniyle ekonomik açıdan bakıldığında görülmektedir. Bu koşullar arasında isabetli dış politika izlemek Azerbaycan açısından çok önemlidir. Türkiye nin bölgede istikrarlı dış politika izlemesi bir bakıma komşu devletlerin stratejik hedeflerini düzgün algılaması ve buna uyumlu politika belirlemesine bağlıdır. Bu tez çalışmasının başlıca amacı, çok sayıda iç ve dış unsurları dikkate alarak, Azerbaycan ın dış politikasına bilimsel açıklama getirmektir. Çalışmanın isminden de görüldüğü üzere, özel olarak Haydar Aliyev döneminde Azerbaycan dış politikası değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmada, Haydar Aliyev yönetiminin 2001 yılı sonuna kadarki döneminin dış politikası anlatılmıştır. Bu tez çalışması ile, Haydar Aliyev döneminin 2001 yılına kadarki dış politikası incelenerek, Azerbaycan ın günümüzdeki dış politikasına ve gelecekteki geliştirilecek politikalarına da ışık tutmak amaçlanmaktadır. Bu tez, daha önce Türkiye de çalışılmamış bir konuyu incelemeyi hedeflemiştir. Türkiye nin bölgesinde istikrarlı dış politika izlemesi, bir bakıma komşu devletlerin stratejik hedeflerini düzgün algılaması ve buna uyumlu politika belirlemesine bağlıdır. Bu veya diğer iç ve dış unsurları dikkate alarak 11

12 Azerbaycan ın dış politikasına bilimsel açıklama getirmek bu tezin başlıca amacıdır. Amaç, daha önce hiç çalışılmamış bir konuyu ele almak olduğu zaman, doğal olarak çok geniş bilimsel literatüre ulaşılamamakta, aynı zaman bilimsel çerçeve oluşturma zorluluğu yaşanmaktadır. Buna rağmen, çalışmamızda, Aliyev iktidarının dış politikasını analiz etmek ve belirli bilimsel çerçeveye oturtmak için özen gösterdik. Bu çalışma çerçevesinde Türkçe-Rusça-İngilizce kaynaklardan yararlanılmıştır. Zaman zaman internet ortamındaki kaynaklara başvurulmuştur. Kaynaklara ulaşmada, Bakü deki, Ankara daki, Moskova daki ve St. Petersburg daki kütüphanelerden yararlanılmıştır. Halen devam etmekte olan bir süreç incelendiğinden ve özellikle Azerbaycan iç siyasi dinamikleri mevcut devlet başkanı hakkında objektif kitaplar yazmaya ve yayınlamaya müsait olmadığından, daha ziyade makalelere, gazete haberlerine ve resmi yayınlara müracaat edilmiştir. Bu çerçevede hem iktidar, hem muhalefet, hem de kısmen tarafsız basının makalelerinden yararlanılarak, tarafsız ve objektif bir bilimsel tez ortaya konmaya çalışılmıştır. 2. Tezdeki Varsayımlar Bu tez boyunca aşağıdaki varsayımlar sorgulanmaktadır: a) Aliyev döneminde Azerbaycan dış politikasında Rusya nın önemi artmıştır; b) Enerji problemi Azerbaycan dış politikasının belirleyisi unsurlarındadır; c) Ermenistan ile ilişkiler Azerbaycan ın Batı ile ilişkilerini etkileyen bir öğedir; 12

13 d) Aliyev, Rusya ve Batı arasında denge politikası izlemeye çalışmıştır; e) Aliyev döneminde, İran la yoğun olmayan, ancak mevcut statükoyu da bozmayacak ilişkiler yürütülmeye çalışılmıştır. Kendisinden önceki devlet başkanı Elçibey in Rusya destekli darbe ile görevden uzaklaştırılması, Haydar Aliyev in göreve gelir gelmez ilk başta aşırı Rusya yanlısı davranmasına ve daha sonraki dönemde dengeli dış politika çerçevesinde yine Rusya ile iyi ilişkiler geliştirmesine neden olmuştur. Haydar Aliyev ilk göreve geldiği sırada, Rusya ve İran a rağmen petrolleri yabancı şirketler ile işletmeye çalışmanın bu devletler tarafından tepki ile karşılandığına ve bu durumun Azerbaycan ın güvenliği için tehdit oluşturduğuna inanmış, bu nedenle başlangıçta petrol anlaşmalarını ve yabancı şirketlerin çalışmalarını askıya almıştır. Ama, içeride istikrar sağlandıktan sonra, bağımsızlığın pekiştirilmesi için iktisadi bağımsızlığın şart olduğunu düşünerek, yabancı petrol şirketleri ile anlaşmalar imzalanmıştır. Haydar Aliyev göreve geldiğinde Ermenistan ın Azerbaycan a yönelik saldırıları sürmekteydi. Bu sıralarda, yeni bağımsızlığını kazanmış Azerbaycan ın Rusya nın askeri ve Batının maddi ve manevi desteğini arkasına almış Ermenistan ın saldırıları karşısında tutunması çok zordu. Aliyev göreve gelir gelmez Rusya nın Ermenistan a verdiği askeri desteği dengelemek için yaptığı politika değişikliği gerekli sonucu vermemiş, tam tersine bu dönemde Ermenistan çok daha fazla Azerbaycan toprağını işgal etmiş, böylece Azerbaycan topraklarının toplam olarak yaklaşık %20 i işgal edilmiş olmuştur. Daha sonra uluslararası güçlerin girişimleriyle 13

14 Azerbaycan ile Rusya arasında ateşkes anlaşması imzalanmış ve çözüme yönelik girişimler halen sürdürülmektedir. Aliyev den önceki Elçibey yönetimi ağırlıklı olarak Batı yanlısı politika izlemekteydi. Aliyev göreve geldikten sonra ilk başta bu politikada değişikliğe gitmiş, deyim yerindeyse yüzünü Rusya ya çevirmiştir. Fakat, daha sonra denge politikasına geçildiğinde, Batı ülkeleriyle ilişkiler de normalleştirilmiştir. Aliyev göreve geldiğinde, kendisinden önceki Azerbaycan Devlet Başkanı Elçibey in İran a yönelik politikası nedeniyle Azerbaycan ile İran arasında gerginlik yaşanmaktaydı. Elçibey, İran ın kuzeyinde (Güney Azerbaycan da) yaşamakta olan yaklaşık 30 milyon Azerbaycan Türkünün haklarını savunan söylemler geliştirmekte, aynı zamanda Güney Azerbaycan ın ve Kuzey Azerbaycan ın (günümüzdeki Azerbaycan Cumhuriyeti nin) birleşmesi gerektiğini savunan akımlara destek vermekteydi.aliyev göreve geldikten sonra bu akımların çalışmaları sınırlamış, İran ı rahatlatan açıklamalar yapmıştır. Daha sonraki dönemlerde Azerbaycan-İran ilişkileri gerginlikler yaşamış, günümüzde çok iyi olmasa da, Elçibey dönemine oranla daha iyi yürür durumdadır. 3. Tezin İçeriği Tezde sadece Aliyev dönemi ile sınırlı kalınmamış, Haydar Aliyev e kadarki süreçte Azerbaycan dış politikasının gelişimi, dış ilişkiler genel hatlarıyla kronolojik ve buna paralel konu itibariyle anlatılmıştır. 14

15 Tez, giriş ve sonuç bölümlerinin dışında yedi bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde tezin amacı, genel çerçevesi, bölümleri hakkında bilgi ortaya konmaya çalışılmıştır. İlk bölümde, Haydar Aliyev e kadarki dönemde Azerbaycan ın dış politikası değerlendirilmiştir. Bu bölüm çerçevesinde hem bağımsızlık mücadelesi dönemi, hem de bağımsızlığın ilk dönemi ele alınmıştır. Azerbaycan ın bağımsızlığına yeniden kavuşmaya çalışırken, geliştirmeye başladığı dış ilişkiler, Ermenistan tarafından topraklarının işgal edilmeye başlanması ve bu konunun dış politikada belirleyici rolü, dış politikada kişilerin ideolojik görüşlerinin oynadığı rol ve benzeri konular, bu bölümde ele alınmıştır. Bu süreçte Azerbaycan ın yaşadığı temel zorluklar, Rus etkisinden kurtulma ve bağımsızlığını pekiştirme konusu olmuş ve Azerbaycan, dış politikasını bu doğrultuda geliştirmeye çalışmıştır. İkinci bölümde, Haydar Aliyev döneminde Azerbaycan dış politikasının genel ilkeleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu bölümde, önce Aliyev in göreve geldiği sırada, Azerbaycan daki durum, o sırada Azerbaycan ın yürüttüğü dış politikanın getirileri tasvir edilmeye çalışılıştır. Çalışmanın en kapsamlı bölümü olan ikinci bölümde, Azerbaycan ın en önemli sorunu olan topraklarının yaklaşık %20 nin Ermenistan tarafından işgali sorunu üzerinde ayrıntılı olarak durulmuştur. Burada sorunun doğuşu, gelişimi, Haydar Aliyev göreve geldiğindeki durumu, Azerbaycan ın iç ve dış politikasına etkisi, Aliyev göreve geldikten sonra sorunun çözümü konusundaki girişimleri, bölge ülkelerinin ve küresel aktörlerin sorun konusundaki politikaları anlatılmaktadır. 15

16 İkinci bölümde, dış politikanın genel ilkeleri çerçevesinde, Haydar Aliyev yönetiminin petrol politikası, boru hatlarına ve Hazar ın statüsüne ilişkin izlediği politikalar da ele alınmıştır. Bu bağlamda, konuya ilişkin çeşitli ilgili devletlerin görüşlerine de değinilmiştir. Üçüncü bölümde Haydar Aliyev döneminde Azerbaycan-Rusya ilişkileri, dördüncü bölümde Azerbaycan-Türkiye ilişkileri, beşinci bölümde Azerbaycan-ABD ilişkileri, altıncı bölümde Azerbaycan-İran ilişkileri, yedinci bölümde ise Azerbaycan-Avrupa Birliği ülkeleri ilişkileri ele alınmıştır. Her bölümde Azerbaycan ın ilgili ülke ile ilişkilerinin kısa geçmişi, Aliyev göreve geldiğindeki durumu ve Aliyev göreve geldikten sonraki gelişimi anlatılmıştır. İkinci bölümde Haydar Aliyev iktidarının dış politikasının genel ilkeleri anlatılırken, sorunlar konusunda ilgili ülkelerin tutumları da ortaya konmaya çalışıldığı için, sonraki bölümlerde tekrarlardan kaçınmaya özen gösterilmiştir. Haydar Aliyev yönetime gelinceye kadar Azerbaycan dış politikası çalkantılı dönemler yaşamıştır. Azerbaycan ın hemen-hemen tüm ülkelerle ilişkileri inişli çıkışlı grafikler yaşamıştır. Haydar Aliyev yönetime geldiği sırada Azerbaycan ın aşırı Batı yanlısı politikalarından hem Azerbaycan ın zarar gördüğüne, hem de bu tür politikaları izleyen iktidarların tutunmasının zor olduğuna inandığı için, ilk başta önce aşırı Batı karşıtı davranmış, ama zamanla politikasını dengeye oturtmuştur. Örneğin, göreve gelir gelmez, daha Elçibey döneminde imzalanmak üzere hazırlanan petrol anlaşmalarını ve yabancı petrol şirketlerinin tüm çalışmalarını askıya almış, ama yaklaşık altı ay sonrasından itibaren politikasını yine değiştirmiş ve göreve geldikten yaklaşık bir yıl sonra petrol anlaşmalarının imzalanması gerçekleştirilmiştir. 16

17 4. Kavramlar Bu arada, tezde kullanılan bazı kavramlara ilişkin hatırlatma yapmakta da yarar görmekteyiz. Tez içerisinde Azerbaycan topraklarının Ermenistan tarafından işgali sorunu konusu ele alınırken, sorun için yer yer Karabağ sorunu kavramı kullanılmıştır. Tez içerisinde sıkça ismi kullanılan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) konusunda terminoloji itibarıyla şu açıklamayı yapmayı gerekli görmekteyiz. Bildiğimiz üzere, 1975 yılında Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı ismi ile kurulan yapı, 1994 Budapeşte Zirvesi sırasında alınan kararla AGİT ismini almıştır. Biz, kavram karmaşası yaşanmasına yol vermemek adına, tez boyunca sadece AGİT kavramını kullanmayı uygun bulduk. 17

18 GİRİŞ 2. Tezin Amacı Azerbaycan ın içinde yer aldığı Kafkasya bölgesi, jeostratejik konumu itibariyle yeni dünya düzeninde büyük önem taşımaktadır. Bu durum, hem yeni düzen içerisinde büyük güçler arasında denge oluşturmak bakımından, hem de petrol rezervlerine sahip olması nedeniyle ekonomik açıdan bakıldığında görülmektedir. Bu koşullar arasında isabetli dış politika izlemek Azerbaycan açısından çok önemlidir. Türkiye nin bölgede istikrarlı dış politika izlemesi bir bakıma komşu devletlerin stratejik hedeflerini düzgün algılaması ve buna uyumlu politika belirlemesine bağlıdır. Bu tez çalışmasının başlıca amacı, çok sayıda iç ve dış unsurları dikkate alarak, Azerbaycan ın dış politikasına bilimsel açıklama getirmektir. Çalışmanın isminden de görüldüğü üzere, özel olarak Haydar Aliyev döneminde Azerbaycan dış politikası değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmada, Haydar Aliyev yönetiminin 2001 yılı sonuna kadarki döneminin dış politikası anlatılmıştır. Bu tez çalışması ile, Haydar Aliyev döneminin 2001 yılına kadarki dış politikası incelenerek, Azerbaycan ın günümüzdeki dış politikasına ve gelecekteki geliştirilecek politikalarına da ışık tutmak amaçlanmaktadır. Bu tez, daha önce Türkiye de çalışılmamış bir konuyu incelemeyi hedeflemiştir. Türkiye nin bölgesinde istikrarlı dış politika izlemesi, bir bakıma komşu devletlerin stratejik hedeflerini düzgün algılaması ve buna uyumlu politika belirlemesine bağlıdır. Bu veya diğer iç ve dış unsurları dikkate alarak 18

19 Azerbaycan ın dış politikasına bilimsel açıklama getirmek bu tezin başlıca amacıdır. Amaç, daha önce hiç çalışılmamış bir konuyu ele almak olduğu zaman, doğal olarak çok geniş bilimsel literatüre ulaşılamamakta, aynı zaman bilimsel çerçeve oluşturma zorluluğu yaşanmaktadır. Buna rağmen, çalışmamızda, Aliyev iktidarının dış politikasını analiz etmek ve belirli bilimsel çerçeveye oturtmak için özen gösterdik. Bu çalışma çerçevesinde Türkçe-Rusça-İngilizce kaynaklardan yararlanılmıştır. Zaman zaman internet ortamındaki kaynaklara başvurulmuştur. Kaynaklara ulaşmada, Bakü deki, Ankara daki, Moskova daki ve St. Petersburg daki kütüphanelerden yararlanılmıştır. Halen devam etmekte olan bir süreç incelendiğinden ve özellikle Azerbaycan iç siyasi dinamikleri mevcut devlet başkanı hakkında objektif kitaplar yazmaya ve yayınlamaya müsait olmadığından, daha ziyade makalelere, gazete haberlerine ve resmi yayınlara müracaat edilmiştir. Bu çerçevede hem iktidar, hem muhalefet, hem de kısmen tarafsız basının makalelerinden yararlanılarak, tarafsız ve objektif bir bilimsel tez ortaya konmaya çalışılmıştır. 2. Tezdeki Varsayımlar Bu tez boyunca aşağıdaki varsayımlar sorgulanmaktadır: a) Aliyev döneminde Azerbaycan dış politikasında Rusya nın önemi artmıştır; b) Enerji problemi Azerbaycan dış politikasının belirleyici unsurlarındadır; c) Ermenistan ile ilişkiler Azerbaycan ın Batı ile ilişkilerini etkileyen bir öğedir; 19

20 d) Aliyev, Rusya ve Batı arasında denge politikası izlemeye çalışmıştır; e) Aliyev döneminde, İran la yoğun olmayan, ancak mevcut statükoyu da bozmayacak ilişkiler yürütülmeye çalışılmıştır. Kendisinden önceki devlet başkanı Elçibey in Rusya destekli darbe ile görevden uzaklaştırılması, Haydar Aliyev in göreve gelir gelmez ilk başta aşırı Rusya yanlısı davranmasına ve daha sonraki dönemde dengeli dış politika çerçevesinde yine Rusya ile iyi ilişkiler geliştirmesine neden olmuştur. Haydar Aliyev ilk göreve geldiği sırada, Rusya ve İran a rağmen petrolleri yabancı şirketler ile işletmeye çalışmanın bu devletler tarafından tepki ile karşılandığına ve bu durumun Azerbaycan ın güvenliği için tehdit oluşturduğuna inanmış, bu nedenle başlangıçta petrol anlaşmalarını ve yabancı şirketlerin çalışmalarını askıya almıştır. Ama, içeride istikrar sağlandıktan sonra, bağımsızlığın pekiştirilmesi için iktisadi bağımsızlığın şart olduğunu düşünerek, yabancı petrol şirketleri ile anlaşmalar imzalanmıştır. Haydar Aliyev göreve geldiğinde Ermenistan ın Azerbaycan a yönelik saldırıları sürmekteydi. Bu sıralarda, yeni bağımsızlığını kazanmış Azerbaycan ın Rusya nın askeri ve Batının maddi ve manevi desteğini arkasına almış Ermenistan ın saldırıları karşısında tutunması çok zordu. Aliyev göreve gelir gelmez Rusya nın Ermenistan a verdiği askeri desteği dengelemek için yaptığı politika değişikliği gerekli sonucu vermemiş, tam tersine bu dönemde Ermenistan çok daha fazla Azerbaycan toprağını işgal etmiş, böylece Azerbaycan topraklarının toplam olarak yaklaşık %20 si işgale uğramıştır. Daha sonra uluslararası güçlerin girişimleriyle 20

21 Azerbaycan ile Ermenistan arasında ateşkes anlaşması imzalanmış ve çözüme yönelik girişimler halen sürdürülmektedir. Aliyev den önceki Elçibey yönetimi ağırlıklı olarak Batı yanlısı politika izlemekteydi. Aliyev göreve geldikten sonra ilk başta bu politikada değişikliğe gitmiş, deyim yerindeyse yüzünü Rusya ya çevirmiştir. Fakat, daha sonra denge politikasına geçildiğinde, Batı ülkeleriyle ilişkiler de normalleştirilmiştir. Aliyev göreve geldiğinde, kendisinden önceki Azerbaycan Devlet Başkanı Elçibey in İran a yönelik politikası nedeniyle Azerbaycan ile İran arasında gerginlik yaşanmaktaydı. Elçibey, İran ın kuzeyinde (Güney Azerbaycan da) yaşamakta olan yaklaşık 30 milyon Azerbaycan Türkünün haklarını savunan söylemler geliştirmekte, aynı zamanda Güney Azerbaycan ın ve Kuzey Azerbaycan ın (günümüzdeki Azerbaycan Cumhuriyeti nin) birleşmesi gerektiğini savunan akımlara destek vermekteydi. Aliyev göreve geldikten sonra bu akımların çalışmaları sınırlamış, İran ı rahatlatan açıklamalar yapmıştır. Daha sonraki dönemlerde Azerbaycan-İran ilişkileri gerginlikler yaşamış, günümüzde çok iyi olmasa da, Elçibey dönemine oranla daha iyi yürür durumdadır. 5. Tezin İçeriği Tezde sadece Aliyev dönemi ile sınırlı kalınmamış, Haydar Aliyev e kadarki süreçte Azerbaycan dış politikasının gelişimi, dış ilişkiler genel hatlarıyla kronolojik ve buna paralel konu itibariyle anlatılmıştır. 21

22 Tez, giriş ve sonuç bölümlerinin dışında yedi bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde tezin amacı, genel çerçevesi, bölümleri hakkında bilgi ortaya konmaya çalışılmıştır. İlk bölümde, Haydar Aliyev e kadarki dönemde Azerbaycan ın dış politikası değerlendirilmiştir. Bu bölüm çerçevesinde hem bağımsızlık mücadelesi dönemi, hem de bağımsızlığın ilk dönemi ele alınmıştır. Azerbaycan ın bağımsızlığına yeniden kavuşmaya çalışırken geliştirmeye başladığı dış ilişkiler, Ermenistan tarafından topraklarının işgal edilmeye başlanması ve bu konunun dış politikada belirleyici rolü, dış politikada kişilerin ideolojik görüşlerinin oynadığı rol ve benzeri konular bu bölümde ele alınmıştır. Bu süreçte Azerbaycan ın yaşadığı temel zorluklar, Rus etkisinden kurtulma ve bağımsızlığını pekiştirme konusu olmuş ve Azerbaycan dış politikasını bu doğrultuda geliştirmeye çalışmıştır. İkinci bölümde, Haydar Aliyev döneminde Azerbaycan dış politikasının genel ilkeleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu bölümde, önce Aliyev in göreve geldiği sırada Azerbaycan daki durum, o sırada Azerbaycan ın yürüttüğü dış politikanın getirileri tasvir edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın en kapsamlı bölümü olan ikinci bölümde, Azerbaycan ın en önemli sorunu olan topraklarının yaklaşık %20 sinin Ermenistan tarafından işgali sorunu üzerinde ayrıntılı olarak durulmuştur. Burada sorunun doğuşu, gelişimi, Haydar Aliyev göreve geldiğindeki durumu, Azerbaycan ın iç ve dış politikasına etkisi, Aliyev göreve geldikten sonra sorunun çözümü konusundaki girişimleri, bölge ülkelerinin ve küresel aktörlerin sorun konusundaki politikaları anlatılmaktadır. 22

23 İkinci bölümde, dış politikanın genel ilkeleri çerçevesinde, Haydar Aliyev yönetiminin petrol politikası, boru hatlarına ve Hazar ın statüsüne ilişkin izlediği politikalar da ele alınmıştır. Bu bağlamda, konuya ilişkin çeşitli ilgili devletlerin görüşlerine de değinilmiştir. Üçüncü bölümde Haydar Aliyev döneminde Azerbaycan-Rusya ilişkileri, dördüncü bölümde Azerbaycan-Türkiye ilişkileri, beşinci bölümde Azerbaycan-ABD ilişkileri, altıncı bölümde Azerbaycan-İran ilişkileri, yedinci bölümde ise Azerbaycan-Avrupa Birliği ülkeleri ilişkileri ele alınmıştır. Her bölümde Azerbaycan ın ilgili ülke ile ilişkilerinin kısa geçmişi, Aliyev göreve geldiğindeki durumu ve Aliyev göreve geldikten sonraki gelişimi anlatılmıştır. İkinci bölümde Haydar Aliyev iktidarının dış politikasının genel ilkeleri anlatılırken, sorunlar konusunda ilgili ülkelerin tutumları da ortaya konmaya çalışıldığı için, sonraki bölümlerde tekrarlardan kaçınmaya özen gösterilmiştir. Haydar Aliyev yönetime gelinceye kadar Azerbaycan dış politikası çalkantılı dönemler yaşamıştır. Azerbaycan ın hemen-hemen tüm ülkelerle ilişkileri inişli çıkışlı grafikler yaşamıştır. Haydar Aliyev yönetime geldiği sırada Azerbaycan ın aşırı Batı yanlısı politikalarından hem Azerbaycan ın zarar gördüğüne, hem de bu tür politikaları izleyen iktidarların tutunmasının zor olduğuna inandığı için, ilk başta önce aşırı Batı karşıtı davranmış, ama zamanla politikasını dengeye oturtmuştur. Örneğin, göreve gelir gelmez, daha Elçibey döneminde imzalanmak üzere hazırlanan petrol anlaşmalarını ve yabancı petrol şirketlerinin tüm çalışmalarını askıya almış, ama yaklaşık altı ay sonrasından itibaren politikasını yine değiştirmiş ve göreve geldikten yaklaşık bir yıl sonra petrol anlaşmalarının imzalanması gerçekleştirilmiştir. 23

24 6. Kavramlar Bu arada, tezde kullanılan bazı kavramlara ilişkin hatırlatma yapmakta da yarar görmekteyiz. Tez içerisinde Azerbaycan topraklarının Ermenistan tarafından işgali sorunu konusu ele alınırken, sorun için yer yer Karabağ sorunu kavramı kullanılmıştır. Tez içerisinde sıkça ismi kullanılan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) konusunda terminoloji itibarıyla şu açıklamayı yapmayı gerekli görmekteyiz. Bildiğimiz üzere, 1975 yılında Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı ismi ile kurulan yapı, 1994 Budapeşte Zirvesi sırasında alınan kararla AGİT ismini almıştır. Biz, kavram karmaşası yaşanmasına yol vermemek adına, tez boyunca sadece AGİT kavramını kullanmayı uygun bulduk. 24

25 I. KISIM BAĞIMSIZLIK DÖNEMİNDE AZERBAYCAN IN DIŞ POLİTİKASI BÖLÜM I. BAĞIMSIZLIKTAN ALİYEV İKTİDARINA KADAR OLAN DÖNEMDE AZERBAYCAN IN DIŞ POLİTİKASININ GENEL DEĞERLENDİRİLMESİ ( ) 1980 li yılların sonu sosyalist ülkelerde başlayan bir hareketlilik ve 90 lı yılların başından itibaren SSCB nin çöküşü yeni bağımsız devletlerin kurulmasıyla sonuçlanmıştır. XX. yüzyılın son imparatorluğu olarak gösterilen SSCB nin çöküşü hem Soğuk Savaşın sona ermesi, hem de dünyadaki iki kutuplu sistemin ortadan kalkmasına neden olmuştur. Bu dönemde bağımsızlığını yeniden kazanan devletlerden biri de Azerbaycan Cumhuriyeti olmuştur. 30 Ağustos 1991 de Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti olağanüstü toplanarak Azerbaycan ın bağımsızlığını ilan etti. Bunun ardından 8 Ekim de toplanan Yüksek Sovyet, 9 Ekim de Ulusal Ordunun kurulması, 18 Ekim de Azerbaycan Devletinin Bağımsızlığına İlişkin Anayasa Aktı ve 30 Ekim de Yüksek Sovyet in Millî Meclis e dönüştürülmesine ilişkin kararları kabul etti. 1 1 Edalet Tahirzade, Elçi Bey, Bakü, Cumhuriyet Gazetesi Yayını, 1999, s

26 Yaklaşık 70 yıl sonra yeniden bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan ın başında 18 Mayıs 1990 yılında Azerbaycan Yüksek Sovyeti tarafından Devlet Başkanı seçilmiş Rusya yanlısı Ayaz Mütellibov vardı. Bununla birlikte ülkede, 1980 li yılların sonundan itibaren halk arasında büyük nüfuza sahip olan AHC de söz sahibi duruma gelmişti Ağustos 1991 de Moskova da Gorbaçov a karşı eski komünist liderlerin bir darbe girişimi gerçekleşmiştir. Darbenin ilk gününde 19 Ağustos ta AHC darbeye karşı ilk tepki gösteren ve darbecilere karşı mücadelenin lideri Yeltsin i destekleyen açıklamalar yaparken, Mütellibov SSCB içinde darbecileri destekleyen tek lider olmuştur. 2 Bunlara rağmen Moskova devletin başında Mütellibov un olmasını, AHC iktidarından daha uygun buluyordu. Hemen bu olayların ardından 30 Ağustos ta bağımsızlık kararını Parlamento da çıkarttıran Mütellibov, Rusya yönlü politika izlemeye devam etmiştir. Bu yıllarda Azerbaycan Cumhuriyeti nin dış politikasında başlıca yeri 1980 li yılların sonlarında Ermenistan ın Azerbaycan a karşı başlatmış olduğu arazi iddiaları tutmakta idi. Dünya siyasetinde Dağlık Karabağ Sorunu adı ile tanınan bu problemin çözümünü Mütellibov Hükümeti yine de Rusya da görmekte idi. Bunun için Mütellibov, 21 Aralık 1991 de SSCB nin hukuken sona ermesinden sonra onun devamcısı olarak nitelendirilen BDT ye üyelik için aynı tarihli Almatı Bildirisine imza atmış 3 ve Rusya ağırlıklı politikasına da devam etmiştir. Ancak bu anlaşma, muhalefetin etkin olduğu parlamento tarafından onaylanmamıştır. Bağımsızlığı muhalefetin baskısı ile ilan eden Mütellibov, Rusya 2 Faruk Sönmezoğlu, Değişen Dünya ve Türkiye, Ankara, Bağım Yayınları 1999, s Eldar İsmayılov v.d., Azerbaycan Tarihi, Bakü, Öğretmen Yayınevi, 1995, s

27 ile ilişkileri dış politikasının en başat unsuru olarak görmüş; özellikle Karabağ sorununun çözümünde bu ülkeden yardım beklemiştir. 4 Rusya ise Mütellibov iktidarı döneminde Azerbaycan la ilişkilerini, bağımsız bir ülke ile olan ilişkiler şeklinde görmeyerek, Azerbaycan ın bağımsızlığını tanımamıştır. 5 Rusya yanlısı bir politika izlemesine rağmen, Mütellibov Azerbaycan ile önemli bağları olan ve iyi ilişkiler içinde olması gerektiğini düşündüğü Türkiye ile de ilişkilerin gelişmesine çaba göstermiştir. 6 O dönemin Türkiye Cumhurbaşkanı Turgut Özal, 15 Mart 1991 de Azerbaycan a gelmiştir. Özal ın Moskova ile Dostluk, İyi Komşuluk ve İşbirliği Antlaşmasını imzaladıktan sonra Azerbaycan a gelmesi, Türkiye nin dengeli politikasının bir göstergesiydi. Mütellibov, böylece daha rahat olarak değişik konularda işbirliğine gidilebileceğini açıklamıştı. 7 Bunun ardından Türkiye den resmen davet alan Mütellibov, Ocak 1992 tarihlerinde Türkiye yi ziyaret etmiş ve bu ziyaret sırasında iki ülke arasında askeri alan dışında ikili ilişkilerin gelişmesine ilişkin 11 maddelik bir Dostluk ve İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır. 8 Fakat bu anlaşma daha sonra Azerbaycan Parlamentosu tarafından onaylanmamıştır. 9 Bunun nedenleri olarak, Azerbaycan da yaşanan yoğun iç siyasal hareketlilik ve Azerbaycan ın, Rusya nın tepkilerini hemen üzerine çekmekten çekinmesi ileri sürülmektedir. Mütellibov, iktidarda bulunduğu süre zarfında Rusya ve Türkiye yle olduğu gibi İran la da iyi ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Hatta, ilk resmî ziyaretini de 1991 yılı 4 Nazim Cafersoy, Eyalet-Merkez Düzeyinden Eşit Statüye; Azerbaycan-Rusya ilişkileri ( ), ASAM, Ankara 2000, s Rusya Neden Azerbaycan ı tanımıyor, Ülfet, 8 Şubat Sönmezoğlu, a.g.e., s Mehmet Saray, Azerbaycan Türkleri Tarihi, İstanbul, Nesil Yayıncılık, 1993, s Halk Gezeti, 29 Ocak Ibid. 27

28 sonunda bu ülkeye yapmıştır. Bu ziyaret sırasında Ermenilerin ambargo uyguladıkları Nahçıvan bölgesi ile bağlantı kurmada Azerbaycan ın İran topraklarını kullanması konusunda uzlaşma sağlanmıştır. 10 Ardından, 12 Şubat 1992 de Mütellibov İran Devrimi kutlamalarına kalabalık bir heyetle katılmıştır. Ziyaret sırasında bu heyetten bir bakan Güney ve Kuzey Azerbaycan ın birleşmesinin imkansız olduğunu belirterek, İran ın bu konudaki kaygılarını gidermeye çalışmıştır. 11 Tüm çabalarına rağmen Mütellibov un Rusya ile aynı kulvarda yürüme politikası, Rusya Ordusu 366. Alayının 26 Şubat 1992 de Hocalı katliamında aktif rol almasıyla çökmüştür. 12 Hocalı katliamının ardından, Mütellibov muhalefet tarafından 6 Mart 1992 de istifaya zorlanmış ve 8 Mart ta istifa etmiştir. Mütellibov un istifasından sonra anayasaya göre devlet başkanlığı görevini üç aylığına, yani yapılacak seçimlere kadar vekaleten Meclis Başkanı Yakup Memmedov yürütmüştür. 13 Memmedov, Rusya ile ilişkilerde ihtiyatlı davranmış, BDT çerçevesinde ilişkiler geliştirmek konusuna mesafeli yaklaşmıştır. Mütellibov un 21 Aralık 1991 de imzaladığı BDT ye katılma anlaşması, bu dönemde de parlamento tarafından onaylanmamış; 10 Durdular, Ercan, İran ın Azerbaycan ve Ermenistan Politikası, Avrasya Dosyası, Cilt 2, Sayı 1, İlkbahar 1995, s Nesib Nesibli, Azerbaycan Jeopolitiği ve Petrol, Bakü, Hazar Üniversitesi yayını, 2000, s Cafersoy, Eyalet-Merkez..., s Antero Leitzinger, Caucasus and an Unholy Alliance, Tummavuoren Kirijapaino, Vantaa (Finland), 1997, s

29 Yakup Memmedov, 21 Mart 1992 de Kiev de yapılan BDT toplantısına katılmamış; Azerbaycan temsilcileri, BDT ye ilişkin hiçbir anlaşmaya imza atmamışlardır. 14 Yakup Memmedov, Rusya nın Azerbaycan politikasının değerlendirirken, Rusya nın Karabağ sorununda sürekli Ermenistan ın yanında olduğunu; hatta bu savaşın, Ermenistan ve Rusya nın Azerbaycan halkına karşı yürüttüğü bir savaş olduğunu ifade etmiştir. 15 Memmedov, Rusya nın Ermenistan a ordu kurması için her türlü desteği verirken, Azerbaycan ın bu yöndeki girişimlerini sürekli engellemeye çalıştığını belirtmiştir. 16 Bu gelişmelerin ardından 1992 nin Nisan ayında Rusya nın Azerbaycan politikasında bazı olumlu değişiklikler görülmektedir. Dönemin Rusya Dışişleri Bakanı Andrey Kozırev in Bakü ziyareti ve bu ziyaret esnasında 4 Nisan da Rusya nın Azerbaycan ı resmen tanıyarak diplomatik ilişkiler kuran 108. ülke olması bunun bir göstergesidir. 17 Rusya nın tüm bu girişimlerine rağmen, Memmedov Karabağ sorununun çözümünde bir barış sağlamak için arabulucu olarak İran ı seçmiştir. 7 Mayıs 1992 de Tahran da Yakup Memmedov ve Ermenistan Cumhurbaşkanı Levon Ter Petrosyan, İran Cumhurbaşkanı Haşimi Rafsancani ile biraraya gelmiş, bu görüşmede Azerbaycan ve Ermenistan arasında sekiz maddeden oluşan bir anlaşma imzalanmıştır. Ancak, anlaşma imzalandıktan sadece iki gün sonra 9 Mayıs ta 14 Nazim Cafersoy, Bağımsızlığın 10. Yılında Azerbaycan-Rusya İlişkileri, Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel, Cilt 7, Sayı 1, İlkbahar 2001, s Rusya, Ermenistan Aracılığı ile Azerbaycan a Baskı Yapma Çabasında, Yakup Memmedov la söyleşi, Halk Gezeti, 27 Mart Ibid. 17 Cafersoy, a.g.m., s

30 Ermeniler Karabağ ın anahtarı saydıkları Şuşa yı, 17 Mayısta Laçın ı işgal ettiler. 18 Bu da Rusya nın bölgede kendi dışında kimsenin etkili olmasını istemediğinin bir işareti olarak yorumlanabilir. Görünen, İran ın bu mesajı aldığı ve bir daha arabuluculuk girişimlerine teşebbüs etmediğidir. Görüldüğü gibi, Yakup Memmedov bir çok kişilerin söylediği şekilde pek de Rusya yanlısı bir politika izlememiştir. Sadece politikanın içinden yetişmemiş bir kişi olması (kendisi meslek olarak doktordur) iktidarda olduğu iki ay sürecinde hiçbir şey yapamamasına neden olmuştur. Memmedov döneminde 25 Mart ta Yüksek Sovyet, muhalefetin itirazlarına rağmen, 7 Haziran 1992 de devlet başkanı seçimi yapma kararı aldı. Bu seçimlerde Merkez Seçim Kurulu tarafından Anayasaya koyulan 65 yaş sınırı kaldırılmadığından Nahçıvan Meclis Başkanı Haydar Aliyev adaylığını koyamadı. 19 Bu seçimi AHC lideri Ebülfez Elçibey in kazanacağı kimsede şüphe doğurmuyordu. Bu ise Moskova nın ve İran ın işine gelmiyordu. Bu yüzden Mütellibov 14 Mayıs ta Meclis oylaması sonucu yeniden Cumhurbaşkanlığına geri döndü. 20 Mütellibov un amacı 15 Mayıs ta Taşkent teki BDT toplantısına katılmak, burada Azerbaycan ı BDT ye sokacak ve plan gereği AHC nin ayaklanmasını bastırmak amacıyla Bakü yakınlarındaki Rus ordusunu göreve çağırmaktı. 21 Lakin AHC üyeleri bunu bir darbe girişimi gibi algıladılar ve 14 Mayıs ta Genel Merkez önünde toplanarak, Yüksek Meclise doğru harekete geçtiler. 1 kişinin öldüğü 3 18 Ibid, s Emin Şıhaliyev, Türkiye ve Azerbaycan açısından Ermeni Sorunu, Ankara 2002, s Ibid, s Ibid, s

31 kişinin yaralandığı olaylar sonunda Mütellibov bir Rus askeri uçağıyla ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. 22 Mütellibov un iktidara dönüşünün engellenmesinin ardından ülkede iktidar fiilen AHC nin eline geçti. 18 Mayıs ta yapılan Yüksek Sovyet toplantısında Yakup Memmedov un yerine başkanlık görevine AHC den İsa Gamberov seçildi. 23 Bu arada aynı Yüksek Sovyet 14 Mayıs ta alınan kararların anayasaya aykırı olduğu ilan etti. 7 Haziran daki seçimleri AMİP Başkanı Etibar Memmedov un adaylıktan çekilmesiyle oyların %59.4 nü alan AHC Lideri Ebülfez Elçibey kazandı. İkinci sırada ise %33 oranında oy toplayan bağımsız aday Nizami Süleymanov vardı. 24 Bunun ardından Azerbaycan da bir senelik AHC iktidarı resmen başlamış oldu. Elçibey iktidarına kadarki iki yıllık bağımsızlık döneminde Azerbaycan 8 Aralık 1991 de İKÖ ye, 20 Ocak 1992 de AGİT e ve 2 Mart 1992 de BM ye üye kabul edilmişti. 25 Elçibey in iktidara gelmesi ile Azerbaycan ın dış politikasında bir stratejik değişim yaşandığı ve Türkiye nin Azerbaycan ın dış politikasında özel bir konuma oturtulduğu görülmektedir. Her defasında Atatürk hayranlığını sık-sık dile getiren ve Azerbaycan da da Türkiye modelini (demokratik, laik) oluşturacağını söyleyen Elçibey, ideolojik görüş itibariyle gerçek bir Türk milliyetçisi idi. Bu anlayış çerçevesinde AHC iktidarı döneminde Türkiye ile ilişkilerin geliştirilmesi ve hatta 22 Nazim Cafersoy, Elçibey Dönemi Azerbaycan Dış Politikası (Haziran 1992-Haziran 1993), ASAM Yayınları, Ankara 2001, s Ibid, s Charles Van der Leeuw, Azerbaijan A Quest For Identity, England, GURZON Caucasus World, 2000, s Musa Gasımov, Uluslararası İlişkiler Sisteminde Azerbaycan ( ), Bakü, Gençlik, 1996, s

32 stratejik ortaklık oluşturulması politikası uygulanmıştır. İlişkilerin güçlendirilmesi yönünde ilk girişim 1992 Haziran ayında yapılmıştır. Elçibey göreve gelmesinin ardından Haziran 1992 de ilk resmî ziyaretini Türkiye ye yapmıştır. 25 Haziran da İstanbul da KEİB ve Boğazlar Beyannamesini imzalamıştır. 26 Ayrıca 26 Haziran da TBMM de bir konuşma yapan Elçibey, ülkesinin Mustafa Kemal çizgisinde olduğunu belirterek Türkiye yi model kabul ettiklerini ifade etmiştir. 27 Tabii ki, Azerbaycan-Türkiye ilişkileri derin tarihsel bağlara dayanmaktadır. Tüm bunlara rağmen Elçibey dönemindeki ilişkilerin stratejik amaçlarını da göz ardı etmemek gerekir. Çünkü, Elçibey iktidarı döneminde Türkiye kardeş devlet olmakla beraber, aynı dönemde Rusya ve İran a karşı yürütülen ihtiyatlı politikadan dolayı, hem Karabağ savaşında, hem de Batılı devletlerle ilişki kurmakta Türkiye başlıca müttefik sayılabilecek, güvenilecek ülke idi. Safarova göre, Türkiye nin ise Azerbaycan politikasındaki başlıca amaçları şunlardı: 28 1) Azerbaycan ın tam ve hukuki bağımsızlığını kazanmasıyla Kafkaslarda gerçek bir stratejik müttefik kazanmak, 2) Azerbaycan ın yardımıyla Orta Asya Türk cumhuriyetlerine ulaşmak, asırlar boyunca oluşmuş Büyük Türkçülük düşüncesini gerçekleştirmek, bu ülkeleri Türkiye nin menfaat alanına sokmak. 3) Azerbaycan da olan siyasi durumla bağlı olarak yürütecekleri politika sonucunda, Azerbaycan da İran ın artmakta olan çıkarını önlemek ve Azerbaycan ın yeniden Rusya nın etki alanına dönmesine mani olmak. 26 Anadolu Toprağında Görüşmeler, Halk Gazetesi, 30 Haziran Ibid. 28 P.Ş. Safarov, 90 lı yıllarda Azerbaycan ın Uluslararası Durumu ve Dış Politikası, Bakü, 1999, s

33 4) Azerbaycan ın ve Orta Asya cumhuriyetlerinin Batılı devletlerle yapacakları petrol ve enerji anlaşmalarında köprü rolünü üstlenmek ve böylece bölgede stratejik açıdan güçlü bir konuma gelmek. Önceden ifade edildiği gibi, Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin başında bu dönem en önemlisi Türkiye nin Karabağ savaşındaki Azerbaycan a göstereceği yardım gelmekteydi. Azerbaycan ın Rusya ve İran a karşı ihtiyatlı politika izleyip, Türkiye ile yakınlaşması tabii ki, Rusya ve İran ı bölgedeki etkinliğini kaybetmemek için Ermenistan la iyi ilişkiler kurmak mecburiyetinde bırakmıştır. Bu da Ermenistan ın hem ekonomik, hem de askeri açıdan güçlenmesi demektir. 29 Böyle bir ortamda Elçibey hükümeti ve Azerbaycan halkı Türkiye nin hem askeri, hem de ekonomik yardımını beklemekteydi. Ama, maalesef Türkiye nin bu konuda pasif ve yumuşak politika izlediğine şahit olmuştur. Türkiye, Karabağ savaşında Rusya nın Ermenistan a gösterdiği yardımı, bir türlü Azerbaycan a göstermemiştir. Ankara 1993 yılları başlarında devamlı Azerbaycan da dünya ile hareket edeceğiz 30 ve yine Türkiye nin tek taraflı müdahalesi söz konusu değildir 31 şeklinde beyanatlar yapmıştır. Tüm bunlara rağmen, Türkiye nin bu savaşta Azerbaycan a yardım etmediği söylenemez. Sadece Türkiye yukarıda da söylendiği gibi tek taraflı müdahale etmekten kaçınmıştır. Bu savaşın durdurulmasını ve sorunun çözümünü daima uluslararası örgütlerde görmüştür. Şöyle ki, Şubat 1992 de Karabağ da olaylar artarken Türkiye sorunu bir yandan NATO Konseyinin gündemine götürmüş, 32 öte yandan Mart ın sonlarında Türkiye nin aktif girişmeleri ile AGİT Helsinki zirvesinde 29 Gary K.Bertsch, Cassady Craft, Scott A. Jones and Michel Beck, Crossroads and Conflict, New- York and London, 2000, p Cengiz Çandar, Elçibey için ileri, Sabah, 19 Haziran Şükrü Elekdağ, Şaşkınlığın Daniskası, Milliyet, 27 Haziran Cemaleddin Taşkıran, Geçmişten Günümüze Karabağ Meselesi, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1995, s

34 Dağlık Karabağ da barışın sağlanması için uluslararası Minsk Konferansı yapılması ve aralarında Türkiye nin de bulunduğu 11 ülkeden oluşan Minsk Grubu oluşturulmasını sağlamıştır. 33 Bundan başka Türkiye 11 Mart 1992 de bir barış planı hazırlamış, ancak bir netice elde edememiştir. Türkiye nin çabalarıyla 28 Şubat 1992 de AGİT, sınırların dokunulmazlığı ve tek taraflı olarak değiştirilemeyeceği yolunda bir karar almıştır. 34 Ayrıca Kelbecer in işgalinden sonra, Türkiye BM Güvenlik Konseyi nin Kelbecer in boşaltılması kararını almasında aktif rol oynamış ve bu rayonun (bölgenin) boşaltılması için ABD ve Rusya ile ortak önerge hazırlamıştır. Bu dönemde Dağlık Karabağ sorunundaki Türkiye nin tutumuna baktığımız zaman, o dönemin devlet başkanıyla, hükümet başkanı arasındaki görüş farklılıklarını da görmekteyiz. Nitekim, dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal her defasında Azerbaycan ın yanında olduklarını dile getirmiş 35 ve Türk milletinin sabrının zorlanmamasının gerektiğini belirterek, gerekirse askeri müdahale edeceklerini söylemiştir. Hatta Özal bu dönemde verdiği bir demeçte Türkiye nin Ermenistan-Azerbaycan çatışmasına müdahalesinin cesaret işi olduğunu ve Türkiye nin bu cesaret örneğini Kıbrıs müdahalesinde gösterdiğini hatırlatmıştır. 36 Bunların aksine olarak, dönemin Başbakanı Süleyman Demirel, Dağlık Karabağ savaşında Türkiye nin askeri güç kullanmayacağını açıklamıştır. 37 Tüm bu gelişmeler dışında 1992 nin sonlarında Türkiye yle-azerbaycan arasında soğuk rüzgarlar esmeye başlamıştır. Bunun da nedeni, Türkiye nin Batı nın baskısıyla Ermenistan a barış ve iyi niyet taarruzuna geçmesi olmuştur. Türkiye nin 33 Ibid, s Dışişlerinin Başarısı, Sabah, 3 Mart Türkiye Her Zaman Azerbaycan ın Yanındadır, Azerbaycan, 15 Nisan Turgut Özal: Türkiye nin Müdahalesi Cesaret Örneği Olabilir, Azerbaycan, 9 Nisan Mustafa Budak, Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinde Dağlık Karabağ meselesi ve Türkiye nin Politikası, Kafkas Araştırmaları, Sayı II, 1996, s

35 Ermenistan a karşı barış ve iyi niyet gösterilerini aşağıdaki maddeler halinde sıralamak mümkündür: 1) Türkiye üzerinden Ermenistan a yardım gitmesini kabul etmesi; 2) Türkiye nin bizzat kendisinin Ermenistan a insani yardım adı altında buğday yollama ve elektrik vermeye kalkışması; 3) Ermenistan ın hukuken tanınması; 4) Ermenistan ın uluslararası kuruluşlara girmesine razı olması; 5) Karadeniz Ekonomik İşbirliği Antlaşması na Ermenistan ın katılmasını istemesi; 6) Ermenistan ı resmen tanıması. Türkiye nin bu girişimleri Azerbaycan tarafından tepkiyle karşılanmıştır. 38 Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov özellikle iki ülke arasında imzalanan enerji protokolünü Azerbaycan ın arkadan hançerlenmesi olarak nitelendirmiştir. Demirel Hükümetinin bu politikası ana muhalefet partisi Anavatan tarafından da Bakü karşıtı olarak nitelendirilmiş, tepkiler karşısında geri adım atan Demirel Hükümeti bu anlaşmayı yürürlüğe koymamayı tercih etmiştir. 39 Böylelikle Türkiye nin Azerbaycan politikasında Rusya faktörünü merkez alan ihtiyatlılığı bu dönemde hep geçerli olmuştur. Bu ihtiyatlılık en somut şekilde 4 Haziran 1993 darbesinde Elçibey in iktidardan düşürülmesine seyirci kalmak biçiminde ortaya çıkmıştır Ibid, s Elizabeth Fuller, Türkiye Orta Asya ve Trans Kafkasya da Nüfus sahibi olmak için güreşiyor, Yeni Forum, Ağustos 1996, s Nazim Cafersoy, Azerbaycan da Bağımsızlığın Diğer Adı: Ebülfez Elçibey, Stratejik Analiz, Cilt 1, Sayı 5, Eylül 2000, s

36 AHC iktidarının dış politikadaki diğer bir önemli yönü, komşu ülke İran la olmuştur. Nitekim, İran-Azerbaycan ilişkisi Elçibey in iktidara gelmesi ile gergin bir döneme girmiştir. 41 Elçibey in Türkçülüğü, Vahit Azerbaycan (Birleşik Azerbaycan) anlayışı, laik siyasi düşüncesi, diğer taraftan da dış politikada Türkiye ye önem vermesi, ABD ve İsrail ile iyi ilişki kurma çabaları İran ı büyük ölçüde rahatsız etmiştir. 42 Yaklaşık 30 milyon Azerbaycan Türk ü ve bölgesel güç konumu, İran la ilişkileri Azerbaycan dış politikasının temel konularından biri durumuna getirmiştir. 43 İki ülke ilişkilerinde Azerbaycan Türklerinin bölünmüşlüğü meselesi, bu dönemde esas konulardan biri olarak hep gündemde kalmıştır. Bu dönemdeki Azerbaycan iktidarında, İran politikası için iki farklı yaklaşımı gözlemlemek mümkündür. 44 Bunlardan ilki, İran a karşı aktif bir politika izleyerek, Güney Azerbaycan sorununu resmî makamlarla görüşmelerde sık-sık vurgulamak ve ilişkilerdeki temel sorunun, İran daki Azerbaycan Türklerinin durumu olduğunu ifade etmek biçiminde özetlenebilir. Bu yaklaşımı destekleyenlerin başını Devlet Başkanı Ebülfez Elçibey çekmekteydi. Bu konuya verdiği önemden dolayı, defalarca İran Büyükelçisi tarafından İran a davet edilmesine rağmen, iktidarda olduğu sürece hiçbir zaman İran ı ziyaret etmemiştir. İkinci yaklaşım, normal ikili ilişkilerin mümkün olduğu kadar geliştirilmesi ve zaman içinde bağların güçlenmesi ile, Azerbaycan Türklerinin bölünmüşlüğü sorununun çözülebileceğini savunmuştur. Dönemin Meclis Başkanı İsa Gamberov ve 41 Emre Bayır-Araz Aslanlı, Tehdit Merkezli Bir Dış Politika: İran ın Azerbaycan Politikası, Stratejik Analiz, Cilt 2, Sayı 18, Ekim 2001, s Ibid, s Cafersoy, a.g.m., s Ibid, s

37 Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov u bu yaklaşımı paylaşanlar içinde görmek mümkündür. Bu gelişmeler İran ı endişelendirirken, Tahran ülke içinde olayları tırmandırmamak için basında Azerbaycan a karşı ve Türk karşıtlığı içeren yazıların yayınlanmasına son vermiş ve Azerbaycan konusunda ihtiyatlı davranmaya başlamıştır. Hatta, ülkedeki karışıklığı yatıştırmak amacıyla, Kelbecer in işgali sonrası İran Dışişleri Bakanlığı Ermenistan ın işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çıkmasını istemiştir. 45 AHC iktidarı dönemindeki Azerbaycan-İran ilişkilerinde gerçek olan, bu dönemde İran ın Karabağ Savaşında Ermenistan ı desteklemiş olması ve aynı zamanda Rusya ile Azerbaycan karşıtı bölgesel işbirliği tesis etmeye çalışmasıdır. Rusya nın bölgede etkinliğini koruma çabalarını hızlandırdığı bir dönemde iktidara gelen AHC, Rusya ile ilişkilerinde büyük zorluklarla karşı karşıya kalmıştır. Bir defa, AHC nin liderliğini yaptığı halk hareketi özde Rus İmparatorluğundan kurtulma mücadelesi olmuştur. 46 Sürekli olarak tam bağımsız devlet olma söylemini kullanan AHC, Azerbaycan ın bağımsızlığına en büyük tehdit olan Rusya ile ilişkilerini hep güvenli ve iki eşit devlet arasındaki ilişki temeline oturtma çabası içinde olmuştur. Hatta Ebülfez Elçibey, AHC iktidarının dış politikaya ilişkin görüşlerini dile getirirken 45 Azerbaycan, 8 Nisan 1993, s Cafersoy, Eyalet-Merkez Düzeyinden..., s

38 bunlar içerisinde esas amaç olarak, Rusya nın askeri ve siyasi etkinlik alanından kurtulmayı hedeflediklerini ifade etmiştir. 47 Bu bağlamda, AHC iktidarı, askeri ve siyasi açıdan Rusya nın etkisinden kurtulma politikasını birkaç faktör aracılığıyla gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bunları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: 1) Rus Ordusunun Azerbaycan dan çıkarılması; 2) Rusya nın sürekli Azerbaycan a baskı aracı olarak kullandığı Karabağ sorununu Rusya nın tekelinden çıkararak AGİT arabuluculuğuna ağırlık verilmesi; 3) Rusya nın etkisine açık BDT ye üyeliğin ret edilmesi; 4) Rusya ile, eşit haklara sahip bağımsız devlet olarak, ekonomik ve politik ilişkiler oluşturulması; alınacaktır. Aşağıda, bu politikanın AHC iktidarı döneminde nasıl hayata geçirildiği ele 1) Rus Ordusunun Azerbaycan dan çıkarılması Azerbaycan ın tam serbest ve bağımsız bir politika izlemesi için öncelikle Rus ordusunun Azerbaycan dan çıkarılması gerekmekteydi. Bunu Devlet Başkanı Elçibey de defalarca dile getirmiştir. Böyle bir anlaşma ve sınır güçlerinin çıkarılmasına ilişkin 3 protokol, 6 Ekim 1992 de Moskova da Azerbaycan Devlet Sekreteri P. Hüseynov ve Rusya 47 Ibid, s

39 Güvenlik Bakanı V. Barannikov tarafından Rus sınır Kuvvetlerinin 1 Haziran 1993 de çıkarılmasını öngörecek biçimde imzalanmıştır. 48 2) Karabağ Sorununun Rusya nın Tekelinden Çıkarılması Rusya devamlı olarak AHC iktidarı döneminde Karabağ Sorununu Azerbaycan a bir baskı unsuru olarak kullanmıştır. Nitekim, Rus Ordusu nun 366. Alayı 26 Şubat 1992 de Hocalı işgaline ve orada gerçekleşen katliama aktif olarak katılmıştır. 49 Bu katliamın ardından Azerbaycan da Rus Ordusunun öncelikli olarak Karabağ dan çıkması talepleri artmış ve Rus Ordusu birlikleri Ermenistan a yerleşme gerekçesi ile Karabağ daki üstlerini boşaltarak Laçın koridoru aracılığı ile bölgeden çıkarken Ermenilerle birlikte 9 Mayıs 1992 de Şuşa nın ve 17 Mayıs 1992 de Laçın ın işgali operasyonlarına katılmıştır. 50 Rusya nın Karabağ sorununu Azerbaycan a baskı aracı olarak kullanması yönündeki en önemli örneklerden biri de Ermenistan da bulunan VII. Rus Ordusunun 3 Nisan 1993 de Kelbecer in işgal edilmesine katılması olmuş ve Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı bu durumu protesto eden açıklama yayınlamıştır. 51 Bu yüzden Azerbaycan sorunun AGİT çerçevesinden çözülmesini istemiş ve böylece AGİT içerisinde Rusya nın etkinliğini ABD ile dengeleyeceğini düşünmüştür. 48 Azadlıg, 9 Ekim Oktay Sultanov, 80 li yılların sonu, 90 lı Yılların Başlarında Azerbaycan da Politik Mücadile, Bakü, Maarif, 1995, s Arif Yunusov, Karabağ Savaşı, Azerbaycan, 23 Ocak Azerbaycan, 7 Nisan

40 3) BDT Üyeliği Sorunu Daha önce de belirtildiği gibi AHC muhalefetteyken bile karşı çıktığı BDT üyeliği konusunu, kendi iktidarı döneminde de sürdürmüştür. Ama bunu yaparken de Rusya nın tepkisini azaltmak için ihtiyatlı bir politika izlemiştir. Bu bağlamda, Azerbaycan Parlamentosu, 7 Ekim 1992 de, Mütellibov un 21 Aralık 1991 de imzaladığı BDT anlaşmasını onaylamayı reddetmiştir. Ayrıca ret kararının, 12 Ekim de Moskova da imzalanacak Azerbaycan- Rusya Dostluk, İşbirliği ve Güvenlik Anlaşmasının hemen öncesinde alınmasının da, Rusya nın karara olası tepkilerini azaltmak amacıyla yapıldığını belirtmek mümkündür. Moskova da Yeltsin le yapılan görüşme sırasında da BDT konusuna değinen Elçibey, bu kurumun geleceğinden umutlu olmadığını, Batı ve Doğu ülkeleri ile karşılıklı yarara ve güvene dayanan ilişki kurmak düşüncesinde olduğunu ifade etmiştir. 52 4) Rusya ile Eşit Siyasi ve Ekonomik İlişkiler Kurma Girişimleri AHC iktidarı için temel hedef Rusya nın Azerbaycan ı eşit haklara sahip ülke gibi görmesini sağlamak ve onunla iki bağımsız ülke arasında imzalanan anlaşmalar imzalamak olmuştur. Bu bağlamda, Azerbaycan bir çok kez böyle bir anlaşmanın imzalanmasına çalışsa da, fakat Rusya buna yanaşmadığını belirtmiştir. Elçibey in 12 Ekim 1992 deki Moskova ziyareti, Azerbaycan-Rusya ilişkilerinde önemli bir dönüm noktası olmuştur. Moskova da Yeltsin le yapılan 52 Azerbaycan-Rusya: Dostluk, İşbirliği ve Güvenlik Anlaşması imzalanmıştır, Azerbaycan, 14 Ekim