Kitap İncelemeleri / Book Reviews SOĞUK SAVAŞ SONRASI KAFKASYA

Transkript

1 OAKA Kitap İncelemeleri / Book Reviews SOĞUK SAVAŞ SONRASI KAFKASYA Kamer KASIM, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, (Ankara: USAK Yayınları, 2009), 292 Sf., 16 TL, ISBN: Dr. M. Turgut DEMİRTEPE Editör, JCACS Kafkasya tarih boyunca Türkler için etnik ve kültürel yakınlık nedeniyle önemli bir coğrafya olmuştur. Bölgedeki etnik toplulukların Türkiye içindeki diasporaları gerek Osmanlı gerekse Cumhuriyet döneminde bölgeye yönelik ilgiyi canlı tutan unsurlar oldu. Ancak bu ilgi kültürel ve romantik düzeyin ötesine geçemedi. Her ne kadar Türkiye de Kafkasya ya ilişkin bilimsel çalışma eksikliği Türkiye de Sovyetler Birliği nin farklı kaplarda bulunuşuna ve dolayısıyla Soğuk Savaş ortamına bağlanmışsa da Sovyetler Birliği nin çözülüşünden bu yana neredeyse 20 yıl geçmiş olmasına rağmen Kafkasya çalışmalarına ilişkin literatür oldukça yetersiz kalmıştır. Bu alandaki boşluğun doldurulmasına önemli bir katkı sağlayan Doç. Dr. Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya adlı çalışmasında Soğuk Savaş sonrasında meydana gelen gelişmeler ışığında Kafkasya politikasını uluslararası ilişkiler disiplini bakış açısıyla incelemektedir. Kitapta, Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan ın dış politikaları ile Türkiye, Rusya, İran ve ABD nin bölgeye yönelik politikaları ele alınmaktadır. Konuların akademik bir anlayışla ele alındığı kitapta yazar bölgedeki gelişmeleri takip eden kaynaklardan yararlanarak güncel analizler yapmaktadır. Bölgesel güçler olan Türkiye, Rusya ve İran ın Kafkasya politikaları incelenirken bu ülkelerin birbirleriyle ilişkileri, çıkar çatışmaları ve izlenen güç dengesi politikası çarpıcı bir şekilde ortaya konulmaktadır. Kitapta Çeçenistan ve Karabağ gibi Kafkasya daki sorunlar detaylı olarak analiz edilmekte, bu sorunların uluslararası sistemdeki gelişmelerden nasıl etkilendiği ve yakın gelecekte nasıl etkilenebileceği değerlendirilmektedir. Kamer Kasım, Kafkasya daki yaşanan sorunların kolaylıkla çözülemeyeceğini - çoğu zaman da hiç çözülemeyeceğini -, tarafların bir ölçüde uzlaşması ve/veya uzlaşmaya zorlanmasıyla bazı anlaşmalar sağlansa bile sorunların biçim değiştirerek ileride başka bir şekilde yeniden istikrarı tehdit edebileceğini ileri sürmektedir. Kafkasya daki çatışmaların sistem, devlet ve birey düzeyinde nedenlerinin ortaya konulduğu çalışmada, çatışmaların Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan a etkilerinin yanı sıra bölgesel güçlerin Kafkasya politikalarına etkisi de analiz edilmektedir. Rusya nın çatışmaları kullanarak Kafkasya da Soğuk Savaş dönemindeki pozisyonuna yakın bir konuma gelme çabası, Türkiye nin çatışmaların diplomatik yollarla çözülmesi için izlediği politika ve İran ın Batı 156

2 Kitap İncelemeleri / Book Reviews tarafından izole edilmiş konumuyla etkisiz kalması ve enerji alanındaki rekabet kitapta ayrıntılı olarak incelenmektedir. Kitabın birinci bölümünde Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan ın dış politikaları ele alınmaktadır. Azerbaycan ın dış politikasında Mutalibov döneminden başlayarak gelişmeler incelenmekte, enerji politikaları ve Karabağ sorununa ağırlıklı olarak yer verilmektedir. Karabağ sorununda çatışmanın olduğu dönemde Hocalı Katliamı başta olmak üzere önemli olaylara ve ateşkes sonrası yaşanan sürece detaylı olarak değinilmektedir. Yazar, Rusya nın Karabağ sorununda Ermenistan ı desteklemesinin, Azerbaycan ın BDT üyeliğini kabul etmemesi ve topraklarında Rus askeri varlığını istememesinde önemli bir faktör olduğunun altını çizmektedir. Bu çerçevede, Rus askeri kuvvetlerinin Azerbaycan topraklarının işgaline verdikleri destek örneklerle ortaya konulmaktadır. Enerji alanında Azerbaycan ın petrolde Doğu-Batı Enerji Koridoru nu desteklerken, doğal gaz konusunda ise bu koridora yönelik - Rusya nın da etkisiyle - ısrarcı olmadığı ifade edilirken, Azerbaycan ile Rusya arasında yapılan doğal gaz antlaşmasına değinilmekte, Türkiye ve Batı ile ilişkilerinde doğal gazdaki tercihlerin de etkili olacağı ifade edilmektedir. Yazara göre, Azerbaycan ın Türkiye ile ilişkilerinde 2009 yılı içinde yaşanan gerginlikte, Azerbaycan içindeki ve dışındaki bazı grupların Azerbaycan-Türkiye ilişkilerini bozarak ülkeyi Rusya eksenine sokmak istemesinin önemli bir rolü vardır. Ermenistan ın dış politikası ile ilgili kısımda da Koçaryan, Ter-Petrosyan ve Serj Sarkisyan dönemleri ele alınırken, Ermenistan iç politikasında yaşanan gelişmelere de değinilmektedir yılında Erivan da yapılan gösteriler, 2008 Devlet Başkanlığı seçimlerinden sonra protesto gösterileri ve çıkan çatışma sonrası olağanüstü hal ilan edilmesi kitapta ele alınan konular arasındadır. Ermenistan ın Ağustos 2008 Rusya-Gürcistan savaşından nasıl etkilendiği ve izlediği dış politikanın Ermenistan ı giderek nasıl Rusya ya bağımlı hale getirdiği detaylı olarak incelenmektedir. Rusya nın doğal gaz politikasının Ermenistan ın İran ile olan anlaşmasına olan yansıması da çarpıcı bir şekilde kitapta vurgulanmaktadır. Rusya nın Ermenistan üzerindeki etkisine çarpıcı bir örnek olarak, Rusya nın baskısıyla Ermenistan-İran arasında açılan doğal gaz hattının çapının küçültülerek, hattan - İran ın amacı Avrupa ya gaz satmak olmasına rağmen - üçüncü ülkelere gaz satışının engellenmesi gösteriliyor. Diasporanın Ermenistan dış politikasına etkisi de kitapta üzerinde durulan konulardan biridir. Diaspora destekli örgütler vasıtasıyla artan etkiye somut bir örnek olarak, Ermenistan yönetiminin Türk-Ermeni Barışma Komisyonu girişimine olan bakışının diasporanın baskısıyla değişmesi ve Ermenistan ın oluşuma karşı çıkması gösterilmektedir. Gürcistan ın dış politikasının anlatıldığı kısımda da Abhazya, Güney Osetya ve Acaristan sorunları, bu sorunlara müdahil olan aktörlerin politikaları da göz önüne alınarak açıklanmaktadır. Gül Devrimi nden sonra ABD ile yakın ilişkiler kuran Gürcistan ın Rusya ile gerilen ilişkileri ve 2006 yılından itibaren artan gerginliğin Ağustos 2008 de savaşa yol açması sürece yön veren dinamikler bağlamında analiz edilmektedir. Ağustos 2008 Rusya-Gürcistan savaşı ve sonrası gelişmeler ise kitabın dördüncü bölümünde ayrı olarak değerlendirilmektedir. Bu 157

3 M. Turgut DEMİRTEPE bölümde, ayrıca, Gürcistan ın Azerbaycan ile olan işbirliği ve Azerbaycan petrolünün taşınmasındaki transit ülke konumu ve Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan arasındaki demiryolu projesine de değinilmektedir. Yazar, Ahıska Türklerinin geri dönüşü konusunun da Gürcistan-Türkiye ilişkilerinde önemli bir konu maddesi olduğunu vurgulamakta, buna karşın - üstelik Gürcistan ın bu konuda Avrupa Konseyi ne üyelik taahhüdünde bulunmuş olmasına rağmen - Ahıska Türklerinin dönüşünün henüz gerçekleşemediğinin altını çizmektedir. Kitabın ikinci bölümünde bölgesel güçler olan Türkiye, Rusya ve İran ın Kafkasya politikaları ele alınmaktadır. Yazara göre iki kutuplu dünya düzeninin sona ermesiyle birlikte Kafkasya da bölgesel güçler arasında bir rekabet ortaya çıkmıştır. Türkiye nin Azerbaycan ile olan etnik ve kültürel bağları bölgeye yönelik bir vizyon oluşturmasını kolaylaştırmıştır. Kasım, ABD nin bu süreçte Türkiye nin bölgedeki aktif rolünü desteklemesinin bir avantaj olmasına karşın, Türkiye nin Sovyetler Birliği nin dağılmasına hazırlıksız yakalanmış olması ve bölgeyi tanımamasının bir dezavantaj olduğunu belirtmektedir. Türkiye Azerbaycan ı bölgedeki stratejik işbirliği yapabileceği en önemli ülke olarak görürken, Dağlık Karabağ sorunu nedeniyle Azerbaycan ın zor durumda kalması Türkiye nin Kafkasya politikasını da ciddi oranda etkilemiştir. Bu bölümde ayrıca, Karabağ sorununa yönelik Türkiye nin gerek çatışma süresince gerekse ateşkesten sonra izlediği politika detaylarıyla incelenmektedir. Bölümde incelenen diğer önemli bir konu da, Türkiye nin Azerbaycan politikasında önemli bir başlık olan enerji konusudur. Bu bağlamda Bakü-Tiflis- Ceyhan petrol boru hattı projesi ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz hattına değinilmektedir. Türkiye nin Ermenistan politikasının Azerbaycan ile ilişkileriyle yakından irtibatlı olduğu dikkate alınarak özellikle 2009 yılında Ermenistan ile olan ilişkilerdeki gelişmelerin Türk-Azerbaycan ilişkileri üzerindeki etkisinden bahsedilmektedir. Türkiye nin Ermenistan ı bağımsızlığından itibaren tanımasına rağmen iki ülke arasında normal diplomatik ilişkilerinin olmamasının ve kara sınırının kapalı olmasının nedenleri belirtilmekte ve 2009 yılındaki gelişmeler ve Türkiye-Ermenistan arasındaki protokoller analiz edilmektedir. Yazara göre protokollerde Karabağ sorunundan bahsedilmemesi Türkiye açısından problem teşkil etmektedir. Çünkü protokollerin onaylanmasından sonra 60 gün içerisinde sınırı açma yükümlülüğü vardır. Türkiye, Ermenistan ile olan sınırını Karabağ sorunundan dolayı kapatmıştır ve en yetkili ağızlardan sorun çözülmeden sınırın açılmayacağı ifade edilmiştir. Karabağ sorununda da kısa sürede çözüm bulunması çok zordur. Bu durumda protokollerin TBMM de reddedilmesi veya bekletilmesi beklenmektedir. Her durumda Ermenistan Parlamentosunun protokolleri onaylaması halinde Türkiye eleştirilecektir. Bölümde, Türkiye nin Gürcistan politikası bağlamında da Gürcistan ın toprak bütünlüğünü savunan Türkiye nin Gürcistan ın sorunlu bölgeleri ile özellikle de Acaristan ile ilgili olarak yeterli derecede uyarıcı olamadığı vurgulanmaktadır. Yazar bu noktada, Ağustos 2008 e giden süreç iyi analiz edilebilmiş olsaydı Türkiye nin savaşı önlemede etkili bir rol oynayabileceği yorumunu yapmaktadır. Türkiye nin diğer bölgesel güçler ve ABD ile Kafkasya bağlamında ilişkilerinin de analiz edildiği kısımda Türkiye nin Karadeniz politikası da bir alt başlıkla mercek altına alınmaktadır. 158

4 Kitap İncelemeleri / Book Reviews İkinci bölümün Rusya nın Kafkasya politikasının incelendiği kısmında ise, Rus dış politikasında Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonraki süreçte yaşanan değişimler ve Rusya nın Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan a yönelik politikası ile Çeçenistan sorunu incelenmektedir. Rusya nın Yakın Çevre politikasıyla birlikte bölgede etkin olmaya yöneldiğine vurgu yapan yazar, Rusya nın yeni bağımsızlığını kazanan ülkelerin iç sorunlarını kullanma politikası izlediğini ileri sürmektedir. Rusya nın en önemli sorunlarından biri olan Çeçenistan ın incelendiği kısımda sorunun Rusya nın Türkiye ile ilişkilerine etki eden yönü de ele alınmaktadır. Yazar, Türkiye nin Rusya nın toprak bütünlüğüne vurgu yapmasına rağmen, Çeçenistan sorunu konusunda Türkiye de Çeçenlerin gösteri ve eylem yapmasına göz yumulduğu gerekçesiyle, Rusya tarafından eleştirildiğini belirtmektedir. Rusya nın suçlamalarına karşın resmi boyutta Türkiye nin oldukça dikkatli bir politika izlediği ifade edilmektedir. Batı tarafından Çeçenistan sorununda insan hakları ihlalleri nedeniyle eleştirilen Rusya, 11 Eylül 2001 terör saldırıları sonrası konuyu terörle mücadele bağlamına sokmuş ve Batı dan gelen eleştiriler azalmıştır. Yazara göre; Çeçenistan daki durumun yeniden şiddetli çatışmaya dönüşmesi halinde, Rusya Ağustos 2008 de Rusya nın Gürcistan a yönelik izlediği politika nedeniyle Batı dan eskisi kadar destek bulamayacaktır. İkinci bölümün son kısmında ise İran ın Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan a yönelik politikaları incelenmektedir. Kamer Kasım, Kuzeyinde bağımsız bir Azerbaycan ın ortaya çıkmasının ve Azerbaycan ın ABD ile olan işbirliğinin İran ı rahatsız ettiğini belirtirken, İran ın Azerbaycan daki rejime yönelik faaliyetleri ve devrim ihracı çalışmalarının da Azerbaycan yönetimi tarafından dikkatle izlendiği yorumunu yapmaktadır. İran Karabağ daki çatışmalar sırasında Ermenistan sınırını kapatmayarak Ermenistan için çok önemli bir ülke haline gelmiştir. Ülkesindeki Azerilerin milliyetçi bir çizgiye yönelmeleri tehdidine karşı Azerbaycan a yönelik temkinli bir politika izleyen İran, Ermenistan ile enerji ve ulaştırma alanlarında işbirliği yapmaktadır. Yazar, İran ın stratejik konumuna rağmen, ABD tarafından izolasyon politikalarına maruz kalması nedeniyle enerji alanında bölgedeki rekabette etkili olamadığını vurgulamaktadır. Kitabın üçüncü bölümünde, ABD nin genel olarak Kafkasya politikası özel olarak da bölge ülkelerine yönelik spesifik politikaları üzerinde durulmaktadır. Yazar, lobilerin etkisi nedeniyle ABD nin Kafkasya da ülke çıkarlarına uygun bir dış politika izlenmesi noktasında sorunlarla karşılaştığını ileri sürmektedir. Buna tipik bir örnek olarak da, ABD nin Doğu-Batı Enerji Koridoru nu savunurken, bu politikanın başarısı için Azerbaycan ın istikrarının önemli olmasına rağmen, Karabağ sorununda Azerbaycan ı desteklemediği gibi uzun yıllar Azerbaycan a yapılacak yardımları engellemesini göstermektedir. Kamer Kasım, ABD nin Sovyetler Birliği nin dağılmasından hemen sonra Kafkasya ya yönelik enerji kaynakları merkezli bir bakış açısına sahipken, 11 Eylül 2001 terör saldırıları sonrası Kafkasya politikasının güvenlik merkezli bir perspektif kazandığına dikkat çekmekte ve bu çerçevede Kafkasya daki ABD askeri varlığının Doğu-Batı Enerji Koridoru stratejisini destekleyici bir unsur olarak kullanıldığını öne sürmektedir. 159

5 M. Turgut DEMİRTEPE Kafkasya da Soğuk Savaş dönemi sonrası uluslararası politikanın ayrıştırıcı güçlerinin hâkim olduğunun vurgulandığı kitabın dikkat çekici bölümlerinden birisi de Ağustos 2008 Rusya-Gürcistan savaşının incelendiği dördüncü bölümdür. Rusya ile Batı ilişkilerine etkisi yanında Kafkasya da da dengeleri değiştiren bu bölgesel çatışmanın gelişimi ve sonuçları yazar tarafından yetkin bir şekilde ortaya konulmaktadır. Yazara göre, Rusya nın Gürcistan a askeri müdahalesi ve sonrasında Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlıklarını tanıması karşısında Gürcistan ın Batı dan yeterince destek bulamaması tam bir hayal kırıklığına neden olmuştur. Ancak Abhazya ve Güney Osetya nın Gürcistan dan ayrılması, Gürcistan ın güvenlik alanında Batı ile entegrasyonunu kolaylaştırıcı bir etki de yapabilir. Kasım, Batı nın NATO nun dışında Güney Kafkasya ya yönelik güvenlik alanında ayrı bir düzenleme içerisine girmesinin enerji hatlarının güvenliği açısından gerekli olduğunu öne sürmektedir. Yazar, enerji hatlarının güvenliğinin yalnızca bölge ülkelerini değil, tüm dünyayı ilgilendirdiğini belirterek, ulaşım yollarının iyileştirilmesinin güçlü devlet yapıları ve devletlerarası işbirliğini gerekli kıldığının altını çizmektedir. Kamer Kasım a göre Rusya-Gürcistan Savaşı Rusya ya kısa dönemde avantaj sağlamıştır. Ancak Rusya Federasyonu içerisinde Abhazya ve Güney Osetya benzeri yapılar bulunduğu dikkate alındığında Rusya tehlikeli bir hamle yapmıştır. Özellikle Çeçenistan daki istikrarsızlık devam etmektedir; ileride sorun şiddetlendiğinde Rusya Batı dan destek bulamayabilir. Ayrıca tarihsel süreç dikkate alındığında Abhazya nın da sürekli Rusya ile ittifak içinde olmayabileceği göz önünde tutulmalıdır. Yazar, Rusya nın 2006 yılından itibaren Gürcistan ile ilişkilerinde aşamalı bir tırmandırma stratejisi izlediğini ve Ağustos 2008 de de adeta Batı dan Kosova nın rövanşını almak için harekete geçtiğini belirtmekte, Nisan 2008 NATO Zirvesinde Gürcistan ın Üyelik Eylem Planı içerisine alınmamasının da Rusya yı cesaretlendirdiğini öne sürmektedir. Klasik güç dengesi politikalarının başat olduğu Kafkasya da etkili olan ülkelerin bölge politikalarının analiz edildiği kitap, literatürdeki önemli bir eksikliği gidermektedir. Kafkasya gibi etnik çatışmalar başta olmak üzere çeşitli sorunların yaşandığı ve bu sorunların uluslararası politikayı etkilediği bir coğrafyaya yönelik doğru bilgilendirme ile değerlendirmelerin yapılması, yazarın da ifade ettiği gibi karar vericilerin olayların ortaya çıkmasından önce uygun stratejiler geliştirmesine yardımcı olacaktır. Kitap, konuları sistematik şekilde ele alması ve dipnotların zenginliği ile Kafkasya ile ilgilenen akademisyen ve uzmanların yanı sıra bölge ile ilgilenen herkesin yararlanabileceği niteliktedir. 160