ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I BİLDİRİLER CİLT 1. Editörler. Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör B E L E D

Transkript

1 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU I MAYIS 2003 BİLDİRİLER CİLT 1 Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Ü S K Ü D A R B E L E D Y E B A fi K A N L I I

2 Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayın No: 10 ISBN Takım No: ISBN Cilt-1: Editörler Prof. Dr. Zekeriya Kurşun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Kapak, İç Düzen Artus İletişim Sanatları Baskı, Cilt Seçil Ofset İstanbul, Ocak 2004 Üsküdar Sempozyumu Yer: Üsküdar Belediyesi Çamlıca Eğitim Merkezi Tarih: Mayıs 2003 Düzenleyen: Üsküdar Belediyesi

3 YENİ RESTORASYONUYLA KIZ KULESİ 337 Zehra Öngül* İsminin Anlamı Uzaktan bir biblo görünümünde olan Kız Kulesi İstanbul un sembolü haline gelmiştir. Yazar Refik Halit in solmayan bir zambağa benzettiği bu yapının ilk tarihi ile ilgili olarak mitolojide belirsizlik vardır. Bununla ilgili ilk efane Ovidius a aittir ve Çanakkale bölgesinde iki sevgili arasında geçer. Seros taki Afrodit tapınağında rahip olan Hero, Abydos şehrindeki Leandros isimli bir gence aşıktır. İki sevgilinin bir araya gelmesi için genç adam her akşam yüzerek öteki kıyıya geçer. Fırtınalı bir gecede kuledeki ışığın sönmesiyle genç adam boğularak ölür. Sevgilisinin cesedini gören Hero ise kendisini denize atarak ölür. 18. yy. da bu efsanenin tekrar ortaya çıkması ve bazı yazarların bunu Boğaziçi ne uyarlamaları sonucu Kız Kulesi farklı bir efsane ile gündeme gelmiştir. Yaklaşık iki veya üç yüzyıl, bu efsane ve yapı arasında hiçbir ilişki olmamasına rağmen, birçok kitap bu yapıyı Kız Kulesi olarak adlandırmıştır. Diğer bir efsane ise babası Osmanlı padişahı olan bir prenses i konu alır. Falcı bir çingenenin padişaha kızının zehirli bir yılan tarafından öldürüleceğini söylemesi üzerine kızını yılandan korumak isteyen padişah, onu bu kuleye kilitler. Ancak prensese getirilen yiyecekler arasındaki üzüm sepetinde gelen yılan, prensesi zehirleyerek öldürür. Bunlar yapı hakkında en çok bilinen ve önemli olan efsanelerden birkaçıdır. Günümüzde başka efsanelerin de olduğu bilinmektedir. Yapının Tarihsel ve Fonksiyonel Geçmişi Kız Kulesi nin üzerinde yükseldiği kayalık tarihte ilk kez MÖ 411 yılında Atina ve Sparta arasındaki savaşta görülür. Bu savaştan sonra, gelir getirmesi ve Boğaz ın girişini kontrol etmesi amacıyla bu kayalık üzerine bir gümrük binası yapılması kararlaştırılır. Ancak bu dönemde, kayalık üzerindeki yapı ile ilgili herhangi bir bilgiye rastlanmaz. Bizans ı korumak için eşiyle birlikte İstanbul a gelen Atinalı bir komutan eşinin Üsküdar da ölmesi üzerine bu kayalık üzerine bir heykel inşa etti. Eşinin anısını yaşatmak için inşa ettirdiği bu heykelin mermer kaidesi üzerine onun adını simgeleyen bir * Öğretim Görevlisi, Lefke Avrupa Üniversitesi

4 338 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU öküz kazındı. Bu olaydan sonra, bu kıyı şeridi uzun bir süre öküz anlamına gelen Vaidon olarak adlandırılmıştı. Ancak kısa bir süre sonra, bu heykel kayboldu. Antik dönemde bu kayalık Damalis ve Arcla olarak anıldı. Antik Yunanda, Damalis öküz ve Arcla ise kale anlamına gelmektedir. Aynı zamanda Osmanlı döneminin ilk yıllarında bu limanın öküz limanı olarak adlandırılması ilginçtir. 12. yy. da Topkapı sarayı yakınlarında ve Damalis adası üzerinde, L Bizans imparatoru Manuel Comnenos, zayıf olan devletinin başşehrini korumak için bir kule inşa etti. Bu iki kule arasına şehri düşman gemilerinden korumak ve geliri kontrol etmek için zincir gerildiği söylenir. 15. yy da, Osmanlı ve Bizans arasındaki savaşta, kule bir kez daha tarih sahnesinde görülür. Birçok kitap kule etrafındaki gemilerin savaşından bahseder. Osmanlı Dönemi -Fatih- Savaştan sonra şehrin yeniden yapılanması sırasında, II. Mehmet Manuel Comnenos tarafından inşa edilen kuleyi yıkarak kendi binasını kayalık üzerine inşa etti. Adanın stratejik öneminden dolayı başşehri korumak amacıyla, Fatih bu kayalık üzerine taş bir kale inşa etti. Hünername deki gravürde bu taş kale mazgal duvarlarıyla ve dendanlarla çevrelendiği görülür. Konik formlu çatısı olan bu yapı dönemin en güçlü koruma noktalarındandı yılında depremden zarar gören kale, II. Selim in emriyle onarıldı. Fatih döneminden sonra, kule gemiler için fener olarak kullanıldı. Bu dönemde kale, bir veya iki kez sürgün amaçlı kullanıldı yılında geçirdiği yangından sonra yılları arasında Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa yapıyı yeniden inşa etti. Bu dönemde daha yüksek inşa edilen yapının kule bölümünün en üst kotuna camlı bir köşk ilave edilerek kulenin çatısı kurşunla kaplandı. Yapı, 1830 yılında kolera hastalığı için karantina hastahanesi olarak kullanıldı. II. Mahmut Dönemi Kulenin iç yapısını betona dönüştürmeden önceki son tamirat ve restorasyon II. Mahmut döneminde yapıldı. Son tamirat ile ilgili en önemli döküman ünlü hattat Rakım tarafından mermere oyulan yazıdır. Kapı üzerine yerleştirilen üçgen mermer alınlık içindeki bu yazıda tamirat için 1248/1832/33 tarihleri ve Sultanın tuğrası görülür. Bazı yazarlara göre, kuleye güzellik katan Barok stilindeki dilimli kubbe ve bayrak direği bu tamirat döneminde yapılmıştır. Cumhuriyet Dönemi Bu dönemde kule yalnızca deniz feneri olarak kullanılmıştır yılında eski eserler komitesi adaya çeşitli dönemlerde eklenmiş olan depo ve gaz depolarını kaldırmayı kararlaştırdı. Ayrıca II. Mahmut döneminde doğu yöne inşa edilen ahşap bölümün bakım ve kulenin duvarlarının tamir edilmesi kararlaştırıldı. Bu kararlara bağlı olarak, restorasyon projesi hazırlandı. Bu yeni proje, kalenin iç avlusuna iki katlı beton bir yapı yapılmasını öngörüyordu. Kurşunla kaplanan ahşap kubbe ve 18 m olan bayrak direği betonarme olarak yeniden inşa ediliyordu yılının Şubat ayında başlayan bu restorasyon aynı yılın Eylül ayında tamamlandı yılından sonra Boğaziçi çevresindeki uluslararası trafiğin artmasıyla Kız Ku-

5 YENİ RESTORASYONUYLA KIZ KULESİ 339 lesi konumundan dolayı önem kazandı yılından başlamak üzere 17 yıl boyunca Milli Savunma Bakanlığına bağlı gözetleme ve radar istasyonu olarak kullanıldı ve yılında ise Türkiye Deniz ve Liman işletmeciliğine devredildi yılında siyanür deposu olarak kullanılan bu yapı 1992 yılı sonunda, tüm radar, jeneratör sistemi ve diğer sistemler çıkarılarak harabe şeklinde terkedildi. Yapıya Yeni Fonksiyon Kazandırmak İçin Yapılan Çalışmalar Farklı dönemlerde yapılan gravürler yardımıyla 1719 yılına kadar yapının kule bölümünün ahşap olduğu anlaşılır. Bu dönemden sonra taş malzeme kullanılarak değiştirilen kule cephesi bugünkü görünümüne kavuşuncaya kadar birçok değişime uğramıştır yılında Anıtlar Kurulu nun restorasyon komitesi bu adaya liman inşası için yapılan gaz ve ambar gibi yapıların kaldırılmasına ve II. Mahmut döneminde inşa edilen ahşap bölümün tamir edilmesine karar verdi yılında kuleyi radar istasyonuna dönüştürmek için ilk proje yapıldı. Bu proje ile kuleye bağlı duvarlar yıkıldı ve zemin katta teknik ve gözetleme odaları inşa edildi. Askerler tarafından kullanıldığı tahmin edilen mutfak ve yemek bölümü birinci kata yerleştirildi. Doğu yönüne inşa edilen ahşap yapı ise tuvalet ve yatak odaları için kullanıldı. Pencere amaçlı olarak mazgal delikleri yapıldı. Bu proje sadece Üsküdar yönündeki ahşap bölümün iç mekanın değiştirilmesine izin verildi. Kale bölümünde dış duvarların içine inşa edilecek yeni yapının çatısının eski duvarlardan daha yüksek olmamasına karar verildi. Proje mayın gözetleme ve radar istasyonu olarak Milli Savunma Bakanlığınca yapıldı. Taşıyıcı duvarlar, katların döşemeleri, kurşunla kaplanan kubbeli çatıve bayrak direğinin betonarme olması planlandı. 7 Haziran 1965 yılında ihtiyaçtan dolayı Milli Savunma Bakanlığı yabancı ve yerli uzmanlarla yapının fonksiyonunu Liman İdare Merkezi, Mayın Gözetleme ve Radar İstasyonu olarak değiştirmek üzere çalışmalara başlandı. Kulenin orijinal planının tüm detayları dikkate alındı. Yeni koruma planı mutfak, yemek odası, yatak odaları ısıtma ve jeneratör sistemlerini zemin kata konumlanmasını önermekteydi. Çalışma odası, radyo bağlantı, film odası, alıcı ve verici odaları ise birinci katta tasarlanmıştı. Kule katı astsubayların yatak ve yemek odası olarak hizmet verecekti. Aynı zamanda, balkonla çevrelenmiş olan en üst kat komutanlar için yatak, tuvalet ve duş olarak planlandı. Radarlar önce çatıya daha sonra ise üst terasa yerleştirildi ye kadar kule Liman İşletmesi ve Türkiye liman İdaresi tarafından kullanıldı den sonra Hazineye devredildi. Basında çıkan siyanür deposu ile ilgili haberlere bağlı olarak yapıya olan ilgi arttı. Bununla birlikte fonksiyonunun önemi ve korunması zorunlu hale geldi. Üsküdar Kültür Halk Eğitim Merkezi nin yardımıyla 1992 yılında kapılarını halka açtı ve ilk olarak şairler tarafından kullanıldı yılının Mayıs ayında yapı Şiir Cumhuriyeti olarak ilan edildi. 22 Ekim 1992 de hazırlanan bu yeni restorasyon planında yapının ticari fonksiyonun sembolik değerinden daha fazla dikkate alındığı vurgulanmış ve kabul edilmemiştir.

6 340 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU Günümüz Restorasyonu 1995 yılının Haziran ayında Kız Kulesi nin restorasyon ve yönetimi 49 yıllığına Hamoğlu Şirketine verildi. Yeni fonksiyonuna uygun olarak restorasyon projesi hazırlandı ve yılında tüm projeler onaylanarak uygulamaya başlandı. İlk olarak yapıya 1943 yılında yapılan yeni eklemeler yıkıldı. Avludaki 30cm beton duvar kaldırıldı ve ana duvarlardaki kötü durumda olan sıvalar çıkarılmaya başlandı. Tüm sıvaları çıkardıktan sonra kalenin 1943 yılında kapatılan tüm açıklıkları ortaya çıktı. İki adet kuzey yönünde, üç adet batı ve bir adet güney yönünde olmak üzere altı adet top deliği bulundu. Mazgallar, dendanlar ve kalenin gözetkleme terası ortaya çıktı. Giriş holü, resepsiyon, servis ve mutfak bölümü, tuvalet, teknik oda (telefon,..) ve müdür odası giriş binasında konumlandı. Kalenin çatısı metal elemanlarla desteklenen ahşap strüktürle inşa edildi ve bu mekana asma kat eklendi. Kulenin her katı satış köşesi olarak tasarlandı. Bu mekanlarda turistik eşya, şapka, gümüş takı, kart, gravür, kitap ve Kız Kulesi ni hatırlatan hediyelik eşyalar satışa sunuldu. Kulenin en üst katı bar ve manzara seyir terası olarak tasarlandı. Adanın zemini yeniden döşenerek ada etrafı 40 cm yüksekliğindeki parapet duvarla çevrelendi. Ulaşımı kolaylaştırmak amacıyla adaya yeni beton bir liman inşa edildi. Sonuç Restorasyon safhasında ve sonrasında bu yapı ile ilgili olarak birçok şey söylendi. Eski fotoğraflardan anlaşılacağı gibi ada sınırları kaya ile belirlenmişti. Ancak son yapılan restorasyon projesiyle ada beton kullanımıyla genişlemiş ve çevresi yaklaşık 40cm yüksekliğindeki parapetle çevrelenmiştir. Bu eklemeler eski fotoğraflarda ve adanın gravürlerinde görülmemektedir. Buna bağlı olarak rahatlıkla farkedilebileceği gibi bu restorasyondan sonra yapının doğal ve pitoresk görüntüsü ciddi bir şekilde değişime uğramıştır. Bilindiği gibi restorasyon aşamasından önce yapıya ait tüm dökümanlar, eski fotoğraflar ve yapı ile ilgili bilgiler dikkatle araştırılmalı ve incelenmesi gereklidir. Kanımca bu aşama firma tarafından ciddi bir şekilde yapılmamıştır. Kale bölümünde ahşap kullanılarak metal elemanlarla desteklenerek inşa edilen çatı bu düşüncemi destekler niteliktedir. 1177/1764 yıllarında Mehmet Tahir Ağa tarafından yapılan onarım araştırması Kız Kulesi hakkında detaylı bilgiler içerir. Mehmet Tahir Ağa araştırmasında, bu yapının kule ve avlu olmak üzere iki ana yapıdan oluştuğunu belirtir. Avlu çatısının açık ve içinde bulunan yedi adet topun kış aylarında güçlü dalgaların etkisiyle çakıl taşlarıyla örtülmesinden dolayı Mehmet Tahir Ağa bu çalışmasında, sundurma çatısı gibi dört ahşap sütunla topları kış şartlarından korumayı önerir. Kale duvarlarını çevreleyen dendanların arasındaki boşluklar yer yer doldurularak kapatılmış ve bu yeni restorasyonda avlu içinde inşa edilen yeni bölümün çatısı kalenin ana duvarları ve gözetleme terası üzerinde desteklenerek inşa edilmiştir. Ancak şüphe yok ki mazgallar ve duvarlar üzerindeki bu yük yapıyı olumsuz yönde etkilemektedir. Bunun yanında, daha çok insana hizmet verebilmek amacıyla kalenin iç bölümüne asma kat inşa edilmiştir.

7 YENİ RESTORASYONUYLA KIZ KULESİ 341 Yapıyla ilgili araştırmalar sonucu elde edilen bilgilerle yedi adet olduğunu öğrendiğimiz top deliklerdinden bugünkü restorasyonda sadece altı tanesi ortaya çıkarılmıştır. Bu bilgiler ışığında Mehmet Tahir Ağa nın yapmış olduğu araştırmanın restorasyonu yapan firma tarafından dikkate alınmadığını anlıyoruz. Restorasyondan sonra ön binada kullanılan granit zemin döşeme ve modern servis mekanı bu tarihi yapının geçmişini unutturur niteliktedir. Ayrıca tamamıyla turistik ve sosyal aktivitelere yönelik olarak tasarlanan yeni fonksiyonunun yanında yapının tarihsel değerini vurgulayan düzenli organizasyonlarla yapının tarihteki önemi ziyaretçilere aktarılmalıdır. Kaynakça AHUNBAY, Z., İstanbul III. Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Başkanlığı na Kız Kulesi nin Restorasyonu konusunda ICOMOS tarafından sunulan rapor, İstanbul, Tarih Vakfı, Sayı: 33, İstanbul, ALPER, M., Bir Restorasyon Öyküsü Kentin Yalnızlık ve Gizem Simgesi: Kız Kulesi, İstanbul, Tarih Vakfı, Sayı: 33, İstanbul, BELGE, M., İstanbul Gezi Rehberi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, DELON, J., Boğaziçi Gezi Rehberi, Remzi Kitabevi, İstanbul, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı nın Ortak Yayınıdır. Cilt: 5, İstanbul, ELGİN, Ü., Geçmişten Geleceğe Kız Kulesi, Omaş Ofset A.Ş., İstanbul GÜLERSOY, Ç.-ALTINOLUK, Ü., Kız Kulesinin Kitabı, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, İstanbul, 1993 İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, Tercüman Gazetesi Kültür Yayını, İstanbul, Milliyet Sanat, Doğan Medya Center, Sayı: 490, İstanbul, 2000.