SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ SYMPOSIUM PAPERS

Transkript

1 ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU (14 16 Mayıs 2010) INTERNATIONAL ŞIRNAK AND ITS VICINITY SYMPOSIUM (14 16 May 2010) SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ SYMPOSIUM PAPERS EDİTÖR Yrd. Doç. Dr. M. Nesim DORU

2 2 ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU ŞIRNAK ÜNİVERSİTESİ ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU 1 ISBN : e-posta: sempozyum@sirnak.edu.tr Redaksiyon : Harun Takçı Yapım - Baskı : MRK Baskı ve Tanıtım Hizmetleri Ltd. Şti. Örnek Oto Sanayi Sitesi Sokak No:2 OSTİM / ANKARA Tel : Faks : Birinci Baskı : 2000 Adet Basım Yeri Tarihi : Ankara 2010 Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri: Editör M. Nesim Doru Şırnak Üniversitesi Yayınları 2010 / 1246 Sayfa Dizin ve kaynakça var. ISBN : Kitabın içindeki makalelerden makale sahipleri sorumludur. Kullanım hakları Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu yetkili organlarına aittir. İzinsiz alıntı yapılamaz.

3 INTERNATIONAL ŞIRNAK AND ITS VICINITY SYMPOSIUM 615 MELA AHMEDÉ CİZȊRȊ NİN ŞİİRİNDE MİTOLOJİK UNSURLAR Mehmet YILMAZ ABSTRACT Mythological elements in the Poetry of MELA AHMEDȆ CIZȊRȊ According to a strong possibility in the mid 16th century (974 Hijri / Gregorian 1566) - but this date are shown in 1570 or 1589 as some sources Melayȇ Cızîrî was born, previously his father after the overthrow of the famous science teacher has been charged. For a long time after, cure of Diyarbakir in the village of Sirba country has come to Cizre. Until the end of his life will remain in Cizre. The Diwan, his recognized work. Especially in his poetry "love" theme that has operated with great success. While Poems written,he used the Middle Ages, Islamic culture due to the transfer of sovereignty to the Persian, Arab and Indian cultures and their used mazmun has plenty of. Melayȇ Cızîrî above the roots of culture based on our mentioned mythological elements were used in poetry consciously and skillfully. In this paper his literary Melayȇ Cızîrî meanings and sources of these elements will work to promote. This occasion, the Southeastern Anatolia Region of written and oral culture, especially to investigate whether the uncovered more we will make a contribution. Key words: Mela Ahmedȇ Cızîrî, His Life, Middle Age Islamic Culture, Mythological Elements, Southeastern Anatolia Region. ÖZET Kuvvetli bir ihtimale göre 16.yüzyılın ortalarında ( Hicri 974/ Miladi 1566) ancak bu tarih bazı kaynaklarda 1570 veya 1589 olarak da gösterilir - doğan Melayȇ Cızîrî, önce babasından sonra da devrin ünlü hocalarından ilim tahsil etmiştir. Uzun bir süre Diyarbakır ın Sırba Köyü nde imamlık yaptıktan sonra memleketi Cizre ye gelmiştir. Hayatının sonuna kadar Cizre de kalır. Melayȇ Cızîrî nin tanınmış eseri Divan ıdır. Özellikle şiirlerinde aşk temasını büyük bir başarıyla işlemiştir. Şiirlerini kaleme alırken Orta Çağ İslam kültürüne hâkimiyetinden dolayı devrin Fars, Arap ve Hint kültürlerinden ve onların mazmunlarından bolca faydalanmıştır. Melayȇ Cızîrî, yukarıda andığımız kültürlere kökleri dayanan mitolojik unsurları bilinçli ve ustalıkla şiirlerinde kullanmıştır. Bu bildiride Melayȇ Cızîrî nin şiirlerinde kullandığı bu unsurları anlamları ve kaynaklarıyla tanıtmaya çalışacağız. Bu vesileyle, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin yazılı ve özellikle sözlü kültürünün araştırılıp ortaya çıkarılmasına bir katkı sağlamış oluruz. Yrd. Doç. Dr., Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Muallim Rıfat Eğitim Fakültesi, mehmetyilmaz27@yahoo.com.tr

4 616 ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU Anahtar Kelimeler: Mela Ahmedȇ Cizîrî, Hayatı, Orta Çağ İslam Kültürü, Mitolojik Unsurlar. Güneydoğu Anadolu Bölgesi. I-Giriş Mola Ahmedȇ Cizîrî nin şiirlerinde mitolojik unsurları son derece sınırlı bilgilerle ele aldığımız bu bildiri vesilesiyle, araştırabildiğimiz kadarıyla M. A. Cizîrî nin hayatı hakkında teferruatlı bir bilgiye sahip değiliz. Bu sebeple onun hayatı, sanatı hakkında burada vereceğimiz bilgileri çalışmamıza esas aldığımız onun tek eseri olan ve Kürtçeden Türkçeye Osman Tunç un çevirip Nûbihar yayınları arasında çıkan Diwan dan aldığımızı söylemeliyiz. Bu eser, Türkçede M. A. Cizîrî üzerine yapılmış ilk ve tek derli toplu çalışmadır. Bunun haricinde ikinci bölümde değindiğimiz Mehmet Ekmen tarafından Diwan dan 80 kasidenin çevrildiğini biliyoruz. Fakat yazarın kendi imkânlarıyla bastırdığı bu eserde de Cizîrî nin hayatı hakkında yeterli bir bilgi yoktur, olanlar ise son derece dağınıktır. Üzerinde fikir birliğine varılmış olmasa da araştırmacıların genel kanaati onun 1567/1640 yılları arasında yaşamış olduğudur. Kürtçenin bütün lehçelerinin yanı sıra Arapça, Farsça ve Türkçeye de vakıftır. Şair gazel ve kasidelerinde umumiyetle isminin Ahmed olduğunu ifade eder, yer yer mahlas olarak da Nişanî kelimesini de kullanır. Şiirlerinde derin bir tasavvufî geleneğin izleri görülür. Maruf-u Kerhi, Şiblî, Mansur ve Alaî gibi mutasavvıflardan söz etmesi, Şeyh San an hikâyesine yer vermesi gibi özellikler buna işaret olarak gösterilebilir. Kendisinden önce yaşamış ve Klasik İslam şiirinin şekillenmesinde önemli rolleri bulunan kişileri de zaman zaman şiirlerinde anar; ayrıca bu şahsiyetlerin şair üzerindeki tesirleri de küçümsenmeyecek seviyededir. Onun şiirlerinde aşk, kahramanlık, yaratılış felsefesi gibi Orta Çağ İslam şiir geleneğinde işlenen konuların yanı sıra kendi halkı ve yaşadığı toprakları sevmekle ilgili düşünceler de vardır. O dönemdeki Osmanlı coğrafyası içinde yer alan bazı İslam dışı kutsal mekânlar ( Laleş Vadisi) Cizîrî nin şiirinde bulunmaktadır. Diwan ın pek çok nüshalarının bulunduğunu bu bilgileri aldığımız eserden öğreniyoruz, ancak bunların nerelerde ve künyelerinin ne olduğu hakkında bir bilgimiz yok. Sadece 1904 te Martin Hartman tarafından Berlin de Diwan ın bir tıpkıbasımının yapıldığını biliyoruz. II. Şiirlerindeki Mitolojik Unsurlar M. A. Cizîrî nin şiirlerindeki mazmunlar, divan şairlerinin şiirlerinde kullandıklarıyla aynıdır. Yaşadığı dönem itibariyle Osmanlı Divan Şiirinin zirvede olması itibariyle onun kullandığı mitolojik unsurların tamamının diğer şairler tarafından da kullanıldığını belirtmemiz gerekir. Bu sebeple Cizîrî, mazmunları belli bir geleneksel anlayışa bağlı olarak kullanır. 1. Âb-ı Hayat: Bengisu, âb-ı hayvan, hayat kaynağı, hayat çeşmesi, dirilik suyu, âb-ı bekâ, âb-ı câvîdânî gibi çok çeşitli adlarla anılır. Bu su, neredeyse dünyanın bütün mitolojilerinde görülür. 1 İslam dünyasının farklı coğrafyalarında şekillenen folklorik anlayışlara göre, bu suyun karanlıklar ülkesinde olduğuna ve içenlere yahut içinde yıkananlara ölümsüzlük verdiğine inanılmaktadır. Özellikle Makedonyalı İskender le (İslamî edebiyatta İskender-i Zülkarneyn: İki boynuzlu) ilişkilendirilen ve M. S. 300 lu yıllarda şekillenen çeşitli efsaneler daha sonra şairler, tarihçiler tarafından çokça işlenmiştir. İskender in bu suyu aramasıyla alakalı rivayetler çoktur: Kimisine göre İskender ve Hızır, 1 YILDIRIM, Prof. Dr. Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008, s. 34 vd.

5 INTERNATIONAL ŞIRNAK AND ITS VICINITY SYMPOSIUM 617 kimisine göre de sadece İskender ve ordusu bu suyu aramaya çıkar. 2 Ancak İskender hiçbir zaman ölümsüzlük suyunu içerek muradına eremez. Onun yerine Hızır ya da rivayetlerde sözü edildiği gibi aşçısı içer. Kur an-kerim in Kehf suresinde Hz. Musa ve Hızır (a.s) kıssasında da âb-ı hayat a telmih vardır. 3 Hz. Musa ve hizmetçisi genç, Hızır la buluşmaya giderken iki denizin birleştiği yere varırlar. Azık olarak hazırladıkları balık suya değince dirilip suya atlar. Genç, olayı Hz. Musa ya anlattığında oranın Hızır la buluşma yeri olduğunu Hz. Musa söyler. Tasavvufta âb-ı hayat farklı biçimlerde kullanılmakla beraber, genellikle müridin iç dünyasında Allah a duyduğu aşkın kaynağı olan çeşmeyi temsilen onun tadına bakmak, yokluğu görmemek ve fanilikten kurtulmaya eşdeğerdir. Bu sebeple Hızır, tasavvuf edebiyatında insan-ı kâmil(mürşit)dir. 4 Mela Ahmedȇ Cizîrî şiirinde âb-ı hayat kavramını bu bakış açısıyla değerlendirir. Abȇ heywan te divȇ rastî binoşî şebȇ qedrȇ Desti ber gerdenȇ pîr pȇçû xem an zulfȇ duta be Gerçekten içmek istiyorsan âb-ı hayatı kadir gecelerinde Eğilip bükül iki zülfün önünde, pir-i aşkın boynuna sarıl iyice 5 (Tunç: 2009, 113) Türk edebiyatında âb-ı hayatla ilgili çok geniş bir literatür mevcut olduğundan aynı bilgileri burada tekrarlamak istemiyoruz. 2. Anka Kuşu: Zümrüd-ü Anka, Huma, Simurg, Devlet Kuşu olarak da bilinir. Çok güçlü ve bir o kadar da güzel bir kuştur. Mısır ve Yunan mitolojisindeki Phoenix le benzer yönleri vardır. 6 Çok süslü dörder kanadı vardır. Onun tüylerinden birini üzerinde taşıyan kişiye zarar gelmez yıl yaşar, üç yılda bir yumurtlayıp yavruları 25 yıl sonra yumurtadan çıkar. 7 Ömrünü tamamladıktan sonra kendisini ateşe atar, bütün bedeni kül olduktan sonra yeniden doğar. Çok yüksekten uçması, büyüklüğü, insanlara görünmemesi, Kaf Dağı nda yaşadığına inanılması gibi sebeplerle Anka, yokluk ve vahdetin sembolü olarak bilinir. 8 Cizîrî şiirde onu ulaşılması, elde edilmesi zor bir hedef, bu uğurdaki gayretlerin ise beyhude olduğu yönünde işler. Enqa ne şikara kes e davan tu biçîn wer Dava kul i enqa tu vedî badîhewa girt Anka kuşu kimsenin avı olmaz ki önüne tuzak kurasın Anka yı tutmaya uğraşanın çabası beyhude kalır 9 (Tunç: a. g. e. s. 75) ZAVOTÇU, Yrd. Doç. Dr. Gencay, Divan Edebiyatı, Kişiler-Kişilikler Sözlüğü, Aydın Kitabevi, Ankara 2006, s.255 vd. Aslında Kur an-ı Kerim de Hızır adı geçmez; onun yerine kullarımızdan bir kul ibaresi kullanılır. Kehf suresinin 65. ayetinde o ve onun ilmiyle ilgili, Derken (orada) kullarımızdan bir kul (olan Hızır ı) buldular ki biz ona katımızdan bir rahmet (vahiy) vermiştik ve ona tarafımızdan bir ilim öğretmiştik. sözleri geçer. Bkz: Açıklamalı Kur an-ı Kerim Meâli, Hasan Tahsin Feyizli, Server İletişim, İstanbul 2008, s YILDIRIM: a. g. e. s.38. Mela Ahmedȇ CİZȊRȊ, Diwan, Kürtçeden çeviren: Osman Tunç, Nûbihar, İstanbul Beyitlerin hem Kürtçe orijinalleri, hem de Türkçe çevirileri bu eserden alınmıştır. Yapılan alıntılarda eserin imlası korunmuştur. Ayraç içinde verilen sayfa numaraları bu esere aittir. Cizîrî nin Diwan ından 80 kaside, özensiz bir dil ve son derece amatörce Mehmet Ekmen tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Yazar tarafından kitaplaştırılan bu çeviriler, Şeyh Ahmet Cizîrî Divanı ve Tercümesi adıyla Gaziantep/2005 te yayımlanmıştır. ÖZTÜRK, Özhan: Folklor ve Mitoloji Sözlüğü, Phoenix Yayınları, Ankara 2009, s.95. YILDIRIM: a. g. e. s ZAVOTÇU: a. g. e. s.450.

6 618 ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU 3. Arş- Âla: Yükseklik, yüksek yer gibi anlamlara gelir; ayrıca mecazen hükümdarlık, şeref, taht anlamlarında da kullanılır. Mela Ahmed in şiirinde Allah ın yaratma fiiliyle ilişkili olarak yüksek, geniş ve büyük yer gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Erş û cîhat lȇ bû heyat ew şahidȇ qudsîsifat J bona yeqîna nûrȇ zat sȇwan û şewa û hale da Hayat buldu arş-ı ala ve her taraf o kudsî sıfatlı mahbubtan Yakın olsun diye nuruna, haleler ve ışıklarla süsledi etrafını (Tunç: a. g. e. s.34) 4. Azer: Azerî ger bidîya hûr dikirin lât u menat, Görseydi Azer bu tecelliyi kırıp parçalardı lat ve menatı (Tunç: a. g. e. s.190). Azer, Hz. İbrahim in babasıdır. Kur an-ı Kerim in En am suresinin 74. ayetinde, Hani İbrahim, babası Azer e dedi ki: Sen putları ilah mı ediniyorsun? Ben gerçekten gerek senin ve gerekse kavminin açık bir sapıklık içinde olduğunu görüyorum. 10 Azer in İbrahim in babası mı, dedesi mi, yoksa amcası mı olduğu konusu tartışmalıdır. Asıl isminin Târah olduğu, Nemrut un onu putlarına vekil tayin ettiği zaman Târah ın Azer adını-bir putun adı-kabul ettiği de anlatılır. 11 Tasavvufî şiirde Azer, sürekli put ve puthane ile bağlantılı olarak kullanılır. Hep iddia ederler: Evladıyız İbrahim in diye, Bakarsın derin derin hepsi Azer in çocukları! (Nâsır-ı Hüsrev)12 Âb-ı deryâ üzre geh İlyas-veş seyran eder, Gâh eyler mesken İbrahim tek âzer sabâ Belkıs-Saba Ülkesi: Kur an ın Neml suresinin 20. ve 45. ayetleri arasında anlatılan Hz. Süleyman ve Sebe melikesiyle ilgili kıssada bu isimler geçer. İslâm ın yayıldığı bütün coğrafyalarda Hz. Süleyman ve Belkıs hakkında pek çok hikâye mevcuttur. Bu hikâyelerin çoğunda İsrâilîyat nevinden uydurma motifler çoktur. Divan edebiyatında kıssadaki kahramanların çeşitli özelliklerine (Hüdhüd: haberci, Belkıs: kadın hükümdar, Hz. Süleyman: güç ve kudretin timsali, her türden canlının dilini bilme vb.) telmihte bulunularak kullanılırlar. M. A.Cizîrî de devrin edebiyat geleneğine uyarak Hüdhüd ü haberci, Asef ten de Belkıs ın tahtını göz açıp kapama süresince Hz. Süleyman ın huzuruna getiren kişi olarak bahseder. We ye hudhud ji Seba bȇt û bizanîn çi ye hal Kuli halȇ me xerîban ne sual û ne cewab Gelir mi Hüdhüd acep Saba ülkesinden, ki bilelim ahvalin (Tunç: a. g. e.s.228) Minnet ji tali her ji bext Asif bi text û bext û rext Belqis ewi anî bi wext îro Suleymanî Mela Mihnet olsun talihine ve bahta ki Asef, tahtı, bahtı eşyasıyla birlikte Getirdi Belkıs ı kısacık bir vakitte, bugün Süleyman sın Mela (Tunç: a. g.e.s.424) 6. Câm-ı Cem: Bakıldığı zaman dünyanın dört bir yanını gösteren sihirli bir alet. Câm-ı Cihannûma da denir. Yedi kat göğe benzer bir şekilde yedi madenden yapıldığı söylenir Diwan dan örnek beyitleri alırken, içinde geçen mitolojik ögeler aynı anlamda kullanılmışsa bir beyite, birden fazla anlamda kullanılmışlarsa bütün beyitlerdeki anlamalara işaret ettik. KUTUB, Seyyid: Fî Zılâl-il Kur an, Cilt: 4, Dünya Yayıncılık, İstanbul 1991, s.82. FEYİZLİ: a. g. e. s YILDIRIM: a. g. e. s ZAVOTÇU: a. g. e. s.43.

7 INTERNATIONAL ŞIRNAK AND ITS VICINITY SYMPOSIUM 619 Cemşîd den sonra bu sihirli nesne/kadehin Keyhüsrev e, ondan da Dârâ ya miras kaldığı anlatılır. Cemşîd e ait olduğu söylenilen bu kadehin, Şahnâme de Cemşîd le ilgili olaylardan söz edilirken adı geçmez. 15 Ancak Hüsrev in anlatıldığı bölümlerde böyle bir kadehin adı geçer. Bîjen ortadan kaybolup da Gîv onun hasretinden ne yapacağını bilemez hâle gelince Hüsrev onu teselli ederek şunları söyler: Yedi ülkeyi ve her ülkenin dört bir bucağını onun içinde görürüm. Babamın, dedelerinin ve bizim bütün yeryüzü padişahlarımızın ve iyi kimselerimizin ruhlarına dualar edince sana Bîjen in nerede olduğunu söyleyiveririm. O kadeh bana her şeyi olduğu gibi gösterir. dedi. 16 Divan şiirinde câm-ı cem çok farklı isimlerle ve çok farklı anlamlara gelecek şekilde kullanılmıştır: Şarap, zevk, eğlence, övgü vb. Cizîrî şiirlerinde hem dünyayı seyretmek hem de eğlence unsuru olarak görülür. Ew reşhe da wȇ qulzumȇ mey hate tasa alemȇ Cama cehanbîn da Cemȇ b Eskenderî ayîne da Bu denizdendir o reşha, ulaşmış mey âlem tasına Ayineyi İskender e veren Halik, Cem e vermiş cihannüma camı (Tunç: a. g.e.s.41) Abȇ heywan te divȇtin tu bibe hemrehȇ Xudr Câme Cem bîn û ji Dara û Skender meke behs Hızır la yol arkadaşı ol, ab-ı hayatı istersen eğer Getir câm-ı Cem-i sun, Dara ile İskender den söz etme (Tunç: a. g.e. s.253) 7. Dârâ: Erdeşîr-i Dırâsdest in oğlu, Akhameniş kralıdır. İran da hükümdarlığı on dört yıl sürmüştür. İskender e yenilmiş, daha sonra da kendi adamları tarafından suikasta kurban gitmiştir. 17 Dârâ divan şiirinde şan, şöhret ve ululuğu temsil eder. Kasidelerde şair, Dârâ nın büyüklüğünü, gücünü ve yiğitliğini memdûhu ile karşılaştırır, çoğu kez memdûhunu ondan üstün gösterir Ehrimen: Kötülük ve karanlıklar ülkesinin tanrısı. Şahnâme de daha çok ifrit, dev ve şeytan gibi tasvir edilir. Olağanüstü güçleri vardır. Şahnâme nin hemen başında Keyûmers ile yaptığı mücadele anlatılır. 19 Mecusilikte Ehrimen kötülüğün, fenalığın, şerrin tanrısıyken, Hürmüz iyilik, doğruluk ve adaletin tanrısıdır. 20 Divan şiirinde Ehrimen bu özelliklerin tamamını çağrıştıracak şekilde kullanılır. M. Cizîrî de geleneğe uyarak Ehrimen i ifritler sınıfından sayar. Uçan bir ifrit gördüm, abanınca üstüme kaybettim kendimi Pençesine alarak yükseklere uçurttu kartal gibi beni, Sonra baş aşağı çevirip attı beni karanlıklar ülkesine Gerçekte ben uyanık mıyım, yoksa gördüğüm bir rüya mı? TÖKEL, Dursun Ali, Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar, Akçağ Yayınları, Ankara 2006, s FİRDEVSȊ, Şahnâme, Çev: Prof. Necati Lugal, Kabalcı, İstanbul 2009, s.68 vd. Şahnâme, s.795 vd. YILDIRIM: a. g. e. s.233. ZAVOTÇU: a. g. e. s.103. Şahnâme: s.58 vd. TÖKEL: a. g. e. s.161 vd.

8 620 ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU O mel un ve münafık ki Allah yüzünü kara kılmıştır onun, Akıbeti yukarı çekilip ölümdür onun, Ehrimen vermişti talimatı, Ebyed in parmağı vardı bunda Çok istişareler yapılmıştı bu görüş ve talimat hususunda (Tunç: a. g.e.s.63) 9. Felek-Dokuz Felek-Çarh-ı Felek: Talih, baht, devir, zaman gibi pek çok anlama gelir ve hem Divan hem de Halk edebiyatında sıklıkla kullanılır. Divan edebiyatında feleğin yâr olması halinde âşık zahmet ve sıkıntı içine girmez. Ancak âşığa göre felek ters, kahpe, dönek ve kalleştir. İşlerin bozulmasının, yolunda gitmemesinin biricik sorumlusu odur. Cefâyı âşığa, vefayı ağyâra gösterir. Eski kozmogoni anlayışına göre felek(ler) dokuz tabakadan oluşur. Bunlardan en üstteki iki tabaka (felekü l-eflâk, felekü l-a zam: dokuzuncu felek; felek-i sâmin: sekizinci felek) boştur, diğer yedi kat feleğin ise her birinde bir gezegen bulunmaktadır. Yedinci felekte Zühal (Keyvan), altıncı felekte Müşteri, beşinci felekte Merih (Mars), dördüncü felekte güneş, üçüncü felekte (Zühre, Venüs), ikinci felekte Utarid (Merkür), birinci felekte de Ay. 21 Cizîrî nin divanında felek veya çarh-ı felek kavramı ilahi yaratılışın sonsuz gücüyle bağlantılı olarak vurgulanır ve Orta Çağ İslâm dünyası edebiyat anlayışına sıkı sıkıya bağlıdır. Her neh felek lȇ kaxik in dûr û diraz wek axik in Tȇ dar in ew jȇ şaxik in vi terhî insan mȇwe da Felekler dokuz ise de uzaklıkta ve uzunlukta bir tek menzildir Ondaki ağaçların taze dalıdır insan meyvesini veren Dolab û çerxȇ neh felek pȇş destȇ kursî bûn helek Sergeşte hatin ew gelek d wȇ nuqteya mewhûme da Dokuz çarh-ı felekle devran gelip halka olmuş kürsi önünde Nereye gittikleri noktada hayret içindedir hepsi de (Tunç: a. g. e.s.47) 10. Gîv ve Peşeng Savaşı: Gîv: Gûder in oğlu, Rüstem in damadıdır. Şahnâme de adı, İran adına çok cesur işler başaran bir komutan ve pehlivan olarak birçok mısrada geçer. 22 Peşeng: Şahnâme de birkaç Peşeng den söz edilir. Efrasiyab ın oğlu, Feridun un torunu, Menûçehr in babası, Efrasiyab, Eğrîres ve Gersîvez in babasıdır. 23 M. Cizîrî, iki kahraman arasındaki bir savaştan söz ettiğine göre, o Peşeng i Efrasiyab ın oğlu olarak kabul etmektedir. Cizîrî, sevgilinin kaşlarını kudret yapısı iki yaya, kirpiklerini ise, âşığın gönlüne saplanan oklara, bu durumu da Gîv ve Peşeng arasında geçen savaşa benzetmektedir. Lȇ ne wek waqi eya Gîv û Peşeng Hilbîtin xenc ji nȇv ateşȇ ceng Fakat bu savaş Gîv ve Peşeng in savaşına benzemez İyice kızışır savaş çarpışmalar ortasında (Tunç: a. g. e. s. 201) 11. Hâtem: Menkıbelerde ve bunun paralelinde Divan şiirinde, İslamiyet öncesi Arap toplumunun cömertlik ve yiğitlik kavramlarıyla mücehhez ideal tipini oluşturan tarihi bir ZAVOTÇU: a. g.e. s.150 vd. Şahnâme: s A. g. e. s.1062b

9 INTERNATIONAL ŞIRNAK AND ITS VICINITY SYMPOSIUM 621 şahsiyettir. Hz. Peygamber zamanına yetişmiş, ancak Hicret ten hemen önce vefat etmiştir. 24 Mela Ahmed, klasik şiir geleneği içinde onu memdûhla kıyaslama örneği olarak kullanır. Sensin derim en adil padişah Nuşirevan dan sonra Dilerim yayılır ünün cihanda Hatem gibi ihsan ile ikramda (Tunç: a. g. e.s.163) 12. Hita (Hıta) Ülkesi: Doğu Asya da yeri ve sınırları kesin olarak bilinmeyen bir bölge. Bütün Kuzey Çin i, Mançurya yı, Moğolistan ı ve Türkistan ın doğusunu içine alıp batıda Tibet sınırından Sarı Deniz e kadar uzanır. Aslında X.yüzyılda bu bölgeyi ele geçiren bir Moğol kabilesinin adıdır. Nakkaşlar ve sâfe denilen misk keçileriyle ünlüdür. 25 Şahnâme de Rüstem Çin e ve Maçin e ilerleyip bütün Çin i ele geçirince bu arada Hıta ve Hoten i de fetheder, düşmanı Efrasiyab ı aramaya başlar. 26 Cizîrî nin şiirinde Hita, misk ülkesine telmihen kullanılır. Canȇ xwȇ me kir danȇ dava ku vedayî Ahusifet ew pe hissîya rahȇ Xeta girt Canımızı dane kıldık yârin yolunda kurulmuş tuzağa Farkına varınca ceylan gözlü, saptı hemen Hıta yoluna (Tunç: a. g.e. s.75) 13. Hızır-İlyas: Türkiye de Hızır-İlyas üzerine yazılmış pek çok makale ve çeşitli kaynaklarda madde, bölüm vb. isimli yazılar bulunsa da bu iki kişilik üzerine yapılmış en derli toplu çalışma Ahmet Yaşar Ocak ın İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü adlı eseridir. 27 Hızır-İlyas ile ilgili bilgilerin çoğunu bu eserden aldık. Kehf suresinin 60.ayetinden başlayarak genelde Hz. Musa ve Hızır olarak kabul gören kişinin kıssası anlatılır. Kur an-kerim e göre Hz. Musa ve yanındaki genç kullardan bir kul la görüşüp ondan batınî bilgiyi öğrenecektir. Kıssaya göre Hz. Musa, o kulun yaptığı işlerin mantıksızlığına dayanamaz ve her seferinde şikâyet edip onu ayıplar. 28 O kul, işlerin hikmetini Hz. Musa ya anlattıktan sonra aralarındaki arkadaşlığa son verir. Hızır-İlyas ın kimliği, kişiliği, soyu, yaşayıp yaşamadığı vb. konularla ilgili İslam dünyasında sahih hadis kitapları, tefsirler, tarih kitapları, edebî eserler, tasavvuf kaynakları gibi pek çok alanda yazılmış eserlerde doğru ya da yanlış (İsrailiyat) olduğuna bakılmaksızın bilgiler aktarılmıştır. Folklorda Hızır, zor durumda kalanlara, felakete uğrayanlara yardımcı olur, iyileri ödüllendirir, kötüleri ise cezalandırır. 29 Hızır karada, İlyas da denizde insanlara yardımcı olurlar. Bu ikisi yılda bir kere (6 Mayıs) bir araya gelirler. Folklora göre, her ikisi âb-ı hayatı içtiklerinden ölümsüzdürler. Yunus Emre, folklordaki bu anlayışın uzantısını bir şiirinde dile getirir. Yunus Emre bu dünyada iki kişi kalur dirler Meger Hızır-İlyas ola âb-ı hayat içmiş gibi 30 M. A. Cizîrî nin şiirinde de Yunus Emre de gördüğümüz gibi Hızır ve İlyas halk telakkisine göre âb-ı hayatı içmiş iki önemli figür olarak görünürler TÖKEL: a. g. e. s.454. Şahnâme: s Şahnâme: s OCAK, Ahmet Yaşar, Hızır-İlyas Kültü, Kabalcı, İstanbul OCAK: a. g. e. s.44/45. Biz, ayrıca Kur an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, Hazırlayanlar: Prof. Dr. Hayrettin Karaman ve diğerleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları/86-B Ankara 2007, isimli eserden de yararlandık. OCAK: a. g. e.s.110 vd. Yunus Emre Divanı, Kültür Bakanlığı Yayınları (Tıpkıbasım) Ankara 1991, s.207b

10 622 ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU Hızır gibi inayetle elinden tutan yoksa eğer ezelde Ulaşmaz âb-ı hayata İlyas, iki asker de olsa yanında (Tunç: a. g. e. s.313) 14. Hüma (Huma) Kuşu: Buna Devlet Kuşu da denir. Gölgesi kimin üzerine düşerse o hükümdar olur ya da önemli bir göreve gelir. Kaf Dağı nda yaşadığı söylenir, kanatları zümrüt yeşili olan bu kuşu kim öldürürse kırk gün içinde o da ölürmüş. Üzerinden geçtiği kişilere zenginlik, mutluluk, uğur getirirmiş. Yalnız kemikle beslendiğinden öteki hayvanlara bir zararı yoktur. Simurg la karıştırılmaktadır. 31 Cizîrî şiirinde Hüma Kuşu nu, sevgilinin yüzüne kanatlarını gölge yapması şeklinde kullanır. 15. Hüdhüd: Hz. Süleyman ın habercisidir. Neml suresinin ayetleri arasında geçen Hz. Süleyman ve Sebe Melikesi yle ilgili kıssada Hüdhüd den söz edilir. Hz. Süleyman kuşları teftiş ederken Hüdhüd ü göremez, buna kızan Hz. Süleyman, Hüdhüd mazeret göstermezse ona ceza vereceğini söyler. Hüdhüd de Yemen ve Sebe kavminden bahseder. Divan şiiri geleneğinde Hüdhüd, Kur ân daki kıssada geçen rolüyle ele alınır. Yüzlerce tatlı haber ver sevgiliden rıdvan-ı gayb olan Hüdhüd de Dirilir onunla ölmüş gönüller, kulaklarım bad-ı sabadır yollarda (Tunç: a. g. e. s.119) 16. Hüsrev (Keyhüsrev): Siyâvuş ile Ferngis in oğlu. Keyhüsrev, Gersîmez ile Efrasiyab ı öldürdükten sonra İran tahtına hükümdar olmuş ve Keyâniyan hanedanının üçüncü kralı olarak altmış yıl saltanat sürmüştür. 32 Keyhüsrev le ilgili Şahnâme den başlayarak İran tarihi veya kadim Orta Doğu tarihinden söz eden pek çok kaynakta bilgi mevcuttur. Bu bilgileri olduğu gibi tekrarlamadan konuyla alakalı kısımları anlatacağız. Keyhüsrev, Divan şairleri tarafından kıyas malzemesi olarak kullanılan iktidar, saltanat, kudret ve ihtişam sembolü kişilerdendir. Tatlı erkek çocukları hizmetinde hazır olsun divanında senin Husrev ve Şahpur da olsa tuzağının bağı olurlar ancak senin (Tunç: a. g.e.s.165) 17. İfrit: Çok kötü cinler için çeşitli isimler vardır. Bunlardan ikisi ifrit ve Gûl dür. İki hadiste de kullanılan ifrit bir sıfat olduğu kadar, çok zararlı bir cin türü için kullanılmıştır. 33 Mela Ahmed in şiirinde bu ifritlerin uçma özelliklerinin de olduğunu öğreniyoruz. Uçan bir ifrit gördüm, abanınca üstüme kaybettim kendimi, Pençesine alarak yükseklere uçurttu kartal gibi beni (Tunç: a. g. e.s.63) 18. İzinsiz Elma Koparma: Mitolojide elma, dairevî şekliyle bütünlüğü, tamlığı, dünyevî arzuları ( Kitab-ı Mukaddes te Havva nın elmayı yemesinden) sembolize eder. Manevî olana karşı maddî arzuların yüceltilmesi, akıl ve bilgiye susamışlık da elma sembolizmine dâhildir. 34 Hera nın Zeus la evlenirken düğün hediyesi olarak aldığı bu büyülü meyveleri Batı kızlarının bahçesinde nympha lar ve bir ejder korumaktaydı. Herakles Nereus tan izlemesi gereken yolu öğrendikten sonra, Batı kızlarının bahçesini bulur, orda dünyayı omuzlarında taşıyan Atlas ı bir süre bu yükünden kurtarır ve elmaları almaya gönderir. Dev altın elmaları getirir, ama AND, Metin, Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, YKY İstanbul 2007, s.320. Şahnâme: s AND: a. g.e.s.291. A Dictionary of Symbols, by J. E. CIRLOT, Translated from the Spanish by Jack SAGE, Routledge, London 1971.s.14.

11 INTERNATIONAL ŞIRNAK AND ITS VICINITY SYMPOSIUM 623 dünyanın yükünü bir daha omuzlarına almayı istemez. Herakles ona aldatarak kaçar ve elmaları Athena ya getirir. 35 Türk anlatı geleneğinde ise elma, daha çok bolluk, bereket ve doğurganlığı sembolize eder. M. A. Cizîrî nin elma motifini geleneksel anlayışın biraz dışına çıkarak, daha çok Yunan mitolojisindeki anlayışa yakın kullanmasının temelinde büyük bir ihtimalle, Antik Yunan felsefesiyle ilgili okuduğu kitaplardaki bilgilerdir. 19. İrem (İrem Bahçeleri): Bir kabile, kişi, bölge ya da bir şehir adı olduğuna inanılmaktadır. Bazılarına göre İrem, Âd kabilesinin ileri gelenlerinden biriyken, bazılarına göre Âd kabilelerinden birinin ismidir; ama çoğunluğun üzerinde anlaştığı görüşe göre İrem bir şehirdir. 36 Şeddâd tarafından cennete nazire olsun diye kurulmuş bağlık, bahçelik yerler olarak da bilinir. Kur ân-ı Kerim in Fecr suresinde İrem ismi geçer. Görmedin mi Rabbin nasıl yaptı Âd kavmine? (Kıymetli) sütunları (yüksek bina ve köşkleri olan), şehirler arasında benzeri yaratılmamış İrem e? Vadi(ler)de kayaları oy(up evler yap)an Semûd (kavmine). Ordu ve saltanat sahibi Firavun a ki bunlar, ülkelerde (Allah a ve inananlara karşı) azgınlık etmişlerdi de böylece oralarda fesadı (kötülüğü) çoğaltmışlardı). 37 Cizîrî nin şiirinde, Divan edebiyatı göre şekillenmiş bir anlayışla sevgilinin bulunduğu yeri güllük gülistanlık, latif bir yer olarak betimlenir. Çendekȇ çemen xurem bû lȇ medam ew subhdem bû Min bi hiş baxȇ Ȋrem bû lȇ seba go min Seba ye Ulaştığımız bahçe gerçi hurem idi, vakit onda hep sabahtı İrem sandım bir anda, Seba diye fısıldadı bana bad-ı saba (Tunç: a. g. s.123) 20. Kaf Dağı: Düz bir biçimde olduğu ve dünyayı çevrelediği çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir. Dünyanın çevresinde okyanus, onun da çevresinde Kaf Dağı bulunur. Taberi ye göre bu dağı aşmak için dört ay yol almak gerekir. Dağın kendisi yeşil zümrütten olduğu, göğün yeşil ve maviliğini bu zümrütten aldığı söylenir. Dünyadaki diğer dağlar Kaf Dağı ile birleşir. Kaf Dağı nda Zulmet(karanlık bölge) olduğu, âb-ı hayat suyunun da buradan çıktığı yine kaynaklarda tekrarlanan bilgiler arasındadır. İskender in, Hz. Ali nin, Hızır ın bu bölgeye gittikleri de rivayetler arasındadır. 38 Cizîrî de şiirde gönlünün sabit ve değişmezliğini kıyas yoluyla Kaf Dağı na benzetir. Giriş kısmında da değindiğimiz gibi bir bildirinin sınırları içinde mitolojik öğeler olarak ancak bunlar üzerinde durabildik. Cizîrî nin şiirinde gezegenlerin genellikle Doğu mitolojisindeki anlamlarına, simgesel niteliklerine göre yer aldıklarını gördük: Merih (Mars) uğursuz, Müşteri (Jüpiter)uğurlu, Utarid (Merkür)ikiyüzlü, Zühre (Venüs, Afrodit) uğurlu gibi. 21. Nuşirevan: Adaletiyle ünlü İran hükümdarıdır. Hz. Peygamber onun devrinde dünyaya gelmiştir. Divan edebiyatında kıyas unsuru olarak adalet ve adaletli davranmayı temsil eder. Sensin derim en adil padişah Nuşirevan dan sonra Dilerim yayılır ünün cihanda Hatem gibi (Tunç: a. g. e. s.163.) ERHAT, Azra, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1989, s YILDIRIM: a. g. e.s.418. Fecr:6-12 AND: a.g.e. s.34.

12 624 ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU 22. Rüstem: Sâm oğlu Zâl ın Kâbil şahının kızı Rûdâbe ile evliliğinden doğan ve İran ordusunun ve milli kahramanlık anlatılarının en güçlü ve en ünlü kahramanı. 39 Rüstem, Şahnâme vasıtasıyla İslamî edebiyatın yayıldığı birçok coğrafyada bilinmiş, isminin etrafında efsaneler, hikâyeler, temsiller, kelâm-ı kibarlar vücuda getirilmiştir. Şahnâme nin pek çok yerinde ismi özellikle ezeli düşmanı Efrasiyâb la birlikte geçer. Doğumu, doğum öncesi ve sonrası hâlleri, doğduktan hemen sonraki olağanüstü özelliklerinin tasviri çok sayıda destan ve hikâye kahramanının tasvir edilmesine ilham kaynağı olmuştur. Divan edebiyatında gücü, kudreti, yenilmezliği temsilen kıyas malzemesi olarak kullanılır. Cizîrî ye göre sevgilinin okları yüzlerce Rüstem ve Efrasiyâb ı parçalar. Hesapsız okları fırlattı; parıldadı Mısır yapımı kılıçlar Öldürüp parçaladı cesetlerini yüzlerce Rüstem le Efrasiyâb ı (Tunç: a. g.e.s.287) 23. Samiri: Kur ân ın A raf 148 ve Tâhâ 88,95 ve 96. ayetlerinde Samiri den bahsedilir. Hz. Musa, Tûr a çıktığı zaman, Hz. Musa nın yokluğunu ve kavminin arasına geç dönmesini fırsat bilerek bir buzağı/inek sureti yapıp İsrail oğullarının ona tapmasına önayak olmuştur. İsrail oğulları kırk gün boyunca buzağıya taptıkları için ceza olarak kırk yıl çöllerde serseri serseri dolaşmışlardı. Klasik edebiyat geleneğinde Samiri büyücülüğü, yalancılığı, putataparlığı ve altından buzağısıyla simgelenir. Cizîrî de bu anlayışa bağlı kalarak Toprağı altına çeviren Samiri nin sihri gibi işve isteriz. Mısraını kullanır. III. Sonuç Mela Ahmedȇ Cizîrî nin yaşadığı dönemde Osmanlı Divan edebiyatı zirve dönemini yaşıyordu. O, şiirlerini aruz vezniyle yazarken hem Fars hem de Osmanlı şiir geleneğinde kullanılan mazmunları tesadüfen kullanmamıştır; ortak bir medeniyetin şiir geleneğinden ve bu geleneğin arkasında yatan kültürel birikimden ustaca yararlanmıştır. Bu sebeple onun şiirinde ve şairliğinde önceki şairlerin derin tesirinin olmadığını söylemek yanlış olur. Şiirlerini anlamak için sadece Kürtçeyi değil, Arapça, Farsça ve Türkçeyi de bilmek gerekir. Çünkü kendisi de bu dillere ustalık seviyesinde hakimdir. Bildiği halde divanını bu dillerin yerine Kürtçe yazması, onun dil konusundaki derin bilgisine ve keskin bilincine işaret eder. Onun şiirleri, dil özelliklerinin ön planda tutulduğu çalışmalara ihtiyaç duymaktadır. Doğu mitolojisini sadece doğu merkezli görmemek gerekir. Türk, İran, Kadim Mısır, Yunan, Arap, Hindistan, Çin ve bunlara ilave olarak eski toplumlara ait olduğu halde zamanla değişerek, dönüşerek, çoğu zaman da kendine yabancılaşarak başka toplumların mitolojisinde motif, kişilik vb. şekillerde yaşamaya devam eden birçok unsur Divan şiirinde kullanılan diğer mitolojik unsurlarla harmanlanmış bir biçimde yer almaktadır. Böylesine geniş bir referanslar dizgesine sahip şiir geleneği elbette M. A. Cizîrî nin de şiirini besleyen gümrah bir damardır. 39 Şahnâme:s.1063.