Doğum tarihi konusunda bilgiye rastlanmayan Mustafa Paşa nın Bosnalı olduğu bilinmektedir.

Transkript

1

2 ÇOBAN MUSTAFA PAŞA KÜLLİYESİ NİN EJDER BAŞLI KAPI ve PENCERE HALKALARI HAKKINDA Gökben AYHAN* Giriş Doğum tarihi konusunda bilgiye rastlanmayan Mustafa Paşa nın Bosnalı olduğu bilinmektedir. 1 Yeniçeri ocağında yetişen Mustafa Paşa, 2 Yavuz Sultan Selim in kızı Hanım Hatun ile evlenerek saraya damat olmuş, 3 Sultan Selim in ordusuyla birlikte Mısır ve Kanuni Sultan Süleyman ın ( ) ordusuyla Belgrad ile Rodos seferine katılmıştır. 4 Devlet kademesinde kapıcıbaşı, Rumeli Beylerbeyi, vezirlik, valilik gibi birçok üst düzey görevde bulunmuştur. 5 Mısır Valisi Hayr-Bay ın kuşatma sırasında vefatı üzerine, 14 Aralık 1522 tarihinde yerine Mustafa Paşa atanmıştır. 6 Altı ayı aşkın bir süre buradaki görevini yerine getirmiştir. 7 Mustafa Paşa nın Mısır da çıkan isyanın bastırılmasında etkili olması üzerine İstanbul a çağrılarak kendisine II. Vezirlik makamı verilmiştir Nisan 1529 tarihinde vefat eden Mustafa Paşa, 9 Gebze de inşa ettirdiği külliyesindeki türbeye gömülmüştür (Foto.17, 20/Çiz. 3). 10 Mimari faaliyetlere önem veren Çoban Mustafa Paşa, en büyük vakfını Gebze de inşa ettirmiş, bu önemli eserinin yanı sıra Eskişehir de Kurşunlu Külliyesi (1515 veya 1525); 11 Svilengrad da Mustafa Paşa Köprüsü ( ); 12 İstanbul da Rumelihisarı, Eskişehir ve Seyidgazi de birer sıbyan mektebi 13 gibi Anadolu ve Balkanlar da birçok eserin banisi olmuştur. 14 * Yrd. Doç. Dr., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, 48000, Muğla-Türkiye, gokbenayhan@mu.edu.tr, gokben.ayhan@gmail.com. 1 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî (Osmanlı Ünlüleri), 4, Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul, 1996, s İlknur Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Ankara, 1989, s. 1; Ahmet Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam Devri Yapıları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2012, s Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s. 1-2; Cahide Tamer, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesinin Restorasyonu , İstanbul, 2004, s. 11; Tuba Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii ve Külliyesi, Basılmamış Yüksek Tezi, İstanbul, 2011, s Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s. 1; Tamer, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s Süreyya, Sicill-i, s. 1192; Tamer, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s. 11; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam, s Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılâp yay., İstanbul, 2004, 2. Baskı, s Aslanapa, Osmanlı Devri, s. 187; Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s Tamer, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s Godfrey Goodwin, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, Çev. Müfit Günay, Kabalcı yay., İstanbul, 2012, s Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s Külliye hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kasım İnce, Eskişehir Kurşunlu Külliyesi, Bilgin Kültür Sanat Dağıtım yay., Ankara, Detaylı bilgi için bkz. Semavi Eyice, Svilengrad da Mustafa Paşa Köprüsü (Cisr-i Mustafa Paşa Köprüsü), Belleten, 28/112 (1964), s Bilgi için bkz. Eyice, Svilengrad da Mustafa Paşa, s ; Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s Ayrıntılı bilgi için bkz. Fatih Müderrisoğlu, Bânî Çoban Mustafa Paşa ve bir Osmanlı Şehri Gebze, Vakıflar Dergisi, 25 (1995) Ankara, s

3 Gökben AYHAN Bünyesinde cami, medrese, türbe, kütüphane, hankâh, tabhâne, imaret, paşa odaları ve kervansaraya yer verilen Çoban Mustafa Külliyesi ( ), Osmanlı mimarisinin klasik dönemine öncülük eden yapılarından biri olarak öne çıkmaktadır (Çiz.1). 15 Gebze den geçen İstanbul-Bağdat menzil yolu üzerinde Mimar Sinan ın ( ) da içinde bulunduğu Acem Ali nin (d.?-ö ) hassa mimarbaşılığı sırasında inşa edildiği ve külliyenin onarımlarının Mimar Sinan ın mimarbaşılığı döneminde yapıldığı bilinmektedir. 16 Bununla birlikte külliyenin, Yavuz Sultan Selim in ( ) İstanbul a Mısır dan getirdiği Memlûk Sarayı nın baş mimarı Ahmed bin el-bedri Hasan bin el-tulunî ve beraberinde gelen ustalar tarafından yapıldığı düşünülmektedir. 17 Ayrıca Çoban Mustafa Paşa nın kendi getirdiği ustaların külliyede çalışmış olabileceği de ifade edilmektedir. 18 Bu bağlamda, külliyenin merkezini oluşturan caminin 19 taş süslemelerinin Memlûklu yapılarıyla boy ölçüşebilecek nitelikte olduğu görülmektedir. Memlûklu ustalarının işçiliğine, caminin son cemaat yerinin kuzey cephesi, iç mekân duvarları, pencere nişlerinin iç yüzeyi, mihrabı, minberi ve müezzin mahfilindeki beyaz, kırmızı, sarı ile siyah renkten oluşan taşlarının süslemesinde rastlanmaktadır. 20 Cami, bu süsleme özelliği ile Anadolu daki ünik örneklerden biridir. Bu çalışmanın içeriğini, külliyenin hem cami hem de türbesinde yer alan ejder başlı kapı ve pencere halkaları oluşturmaktadır (Foto. 2-9, 12-16, 18-19, 21-24). 21 Söz konusu yapılardaki kapı ve pencere halkaları herhangi bir yayına doğrudan konu edilmemiştir. Az sayıdaki çalışmada camide kapı tokmak/halkalarının olduğu belirtilerek, bunların fotoğrafına yer verilmekle yetinilmiştir. 22 Burada ilk kez detaylı olarak ele alınacak olan külliyedeki kapı ve pencere halkaları, Anadolu da ve Anadolu dışında görülen örneklerle karşılaştırılarak dönemindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca ejder figürlü halkaların form, teknik ve süsleme özellikleri bakımından Memlûk maden sanatıyla olan ilişkisi üzerinde de durulmuştur. 15 Doğan Kuban, Kanuni Sultan Süleyman Döneminin Sinan dan Önce Dört Baş Yapıtı, Osmanlı Mimarisi, Yem yay., 2016, 2. Baskı, s Özkan Ertuğrul, Acem Ali, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1, Türkiye Diyânet Vakfı yay., İstanbul, 1988, s. 322; İlknur Aktuğ, Sinan Yapısı Olarak Bilinen Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Üzerine Düşünceler, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri, (Ankara Ekim 1988), Ankara, 1996, s ; Müderrisoğlu, Bânî Çoban Mustafa Paşa, s. 68; Abdullah Kuran, Mimar Sinan ın Onardığı Camiler, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 8-9 ( ), İstanbul, s Aslanapa, Osmanlı Devri, s. 190; Goodwin, Osmanlı Mimarlığı, s ; Seyhan Köksal, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8 (1993), İstanbul, s Doğan Kuban, Kanuni Sultan Süleyman, s Cami hakkında detaylı bilgi için bkz. Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s. 7-8; Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s.39-65; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam, s ; Hamza Gündoğdu, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Osmanlı Külliyeleri İçindeki Yeri ve Önemi, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, C. IV, (eds.) Haluk Selvi- M. Bilal Çelik- İbrahim Şirin-Ali Yeşildal, Kocaeli, 2017, s Mustafa Paşa, Mısır dan dönerken burada özel olarak hazırlattığı renkli mermerleri gemiyle Gebze ye Darıca üzerinden getirtmiş ve bu taşlar caminin duvar kaplamasında kullanılmıştır. Bilgi için bkz. Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, 2/1, Yapı Kredi yay. İstanbul, 2008, 2. Baskı, s. 197; Aslanapa, Osmanlı Devri, s Külliyenin cami ve türbesi dışındaki diğer yapılarındaki kapı ve pencere halkaları özgün olarak günümüze gelememiştir. Çoğunun geç dönemde yenilendiği tespit edilmektedir. Ayrıca caminin minaresine son cemaat yerinden bir kapıyla çıkılmaktadır. Geç dönemde yenilenen tek kanatlı ahşap minare kapısının da ejder figürlü kapı halkasının bulunması kuvvetle muhtemel görünmektedir. 22 Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s. 23; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam, s. 71, 110, Fot. 125, 151; Halit Çal, Animal Style In Turkish Door Handlers, 14 th International Congress of Turkish Art Paris, Collège de France September 2011, (ed.) Frèdèric Hitzel, Paris, 2013, p. 236, Fig

4 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Halka ve tokmaklar yalnızca evlerde değil, cami, türbe, medrese, han, kütüphane gibi farklı yapıların kapılarında da kullanılmıştır. 23 Kapı kanatları üzerine elin yetişebileceği yüksekliğe yerleştirilen madenî bir levhanın kapı kanadına vurulması sonucunda ses çıkaran aksam, tokmak olarak adlandırılmakla birlikte bunlar kapı halkası olarak da isimlendirilmiştir. 24 Kapı tokmak ve halkaları, kapı kanadının açılıp kapatılmasında da kullanılmıştır. 25 Halit Çal ve Özlem Çal, camilerde kullanılan tokmakların ses çıkartma işlevi olmadığını belirterek bunlara kapı halkası veya çekeceği denilmesinin daha doğru olacağını ifade etmektedirler. 26 Bu bağlamda Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi nin kapı/ pencerelerindeki örnekler, tokmak işlevinden çok çekecek görevi gördüğünden dolayı bu çalışmada bu unsurların kapı/pencere halkası olarak adlandırılması tercih edilmiştir. Yapının küçük bir malzemesi olmasına karşın; değişik tiplerde üretilen halkalar ve tokmaklar konusunda çeşitli çalışmalar yapılmış, bunlar arasında ejder figürlü olanlarına da rastlanmıştır. 27 Konu Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin merkezini oluşturan dikdörtgen planlı camide, 28 iki adet kapı halkası kapı kanatlarında ve 16 adet pencere halkası alt kat seviyesindeki pencerelerin kapaklarında bulunmaktadır. Caminin kuzeyindeki son cemaat yerine açılan taç kapısı, anıtsal olarak düzenlemiş ve ahşaptan yapılan devrine ait iki kanatlı kapıyla örtülmüştür. Kapının yüksekliği 3 m. olmakla birlikte sol kanadı 81,5 cm. ve sağ kanadı 82,5 cm. enindedir. Kanatlar, alt ve üst tarafına yerleştirilen madenî kenetler vasıtasıyla kasaya tutturulmuştur. Kapının 6,5 cm. kalınlığındaki her bir kanadı, simetrik olarak yerleştirilen üstte yatay dikdörtgen, ortada düşey dikdörtgen ve altta kareden oluşan üç panolu şemaya sahiptir. 29 Üst panolar 23 Enver Benna Şapolyo, Kapı Tokmakları, Ön Asya Dergisi, 5/56 (1970), Ankara, s Celal Esat Arseven, Kapı Tokmağı maddesi, Sanat Ansiklopedisi, 2, Milli Eğitim Bakanlığı yay., İstanbul, 1947, s Celal Esat Arseven, Kapı Halkası Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, 2, Milli Eğitim Bakanlığı yay., İstanbul, 1947, s. 949; Halit Çal, Osmanlı Kapı Halkaları ve Kapı Tokmakları, Osmanlı Ansiklopedisi, 11 (1999), Ankara, s Bilgi için bkz. Halit Çal-Özlem Çal, Trakya Bölgesi Kap Tokmak Ve Çekecekleri, Atatürk Kültür Merkezi yay., Ankara, 2008, s Z. Kenan Bilici, Cizre Ulu Camisi Kapı Tokmaklarının İkonografik ve Kronolojik Değeri Üzerine Bir Etüt, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar (Güner İnal a Armağan), 1993, s ; Z. Kenan Bilici, Bronze Door- Knockers of Cizre Great Mosque: A New Example, Ērān Ud Anērān, Studies Presentedto BorisIl ič Maršak on the Occasion of His 70 th Birthday, (eds.) Matteo Compareti-Paola Raffetta-Gianroberto Scarcia, Libreria Editrice Cafoscarina, Venezia, April 2006, pp ; Hakkı Acun, Ejder Başlı Kapı Tokmakları ve Değişik Örnekler, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar (Güner İnal a Armağan), Ankara 1993, s. 1-19; Halit Çal, Niğde Kapı Tokmakları, Art-Dekor, 77 (1999), İstanbul, s ; Çal, Osmanlı Kapı Halkaları, s ; Çal, Animal Style, pp ; Mustafa Denktaş, Divriği nin Kapı Tokmakları ve Kapı Halkaları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19 (2005), s Cami hakkında detaylı bilgi için bkz. Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s. 7-8; Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s ; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam, s ; Gündoğdu, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s Üç panolu şema hakkında detaylı bilgi için bkz. Rüstem Bozer, Süleymaniye nin Ahşapları, Bir Şaheser; Süleymaniye Külliyesi, (ed.) Selçuk Mülayim, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı yay., Ankara, 2007, s Kapı kanatlarının orta ve alt panolarında süslemenin ana temasını 12 kollu yıldız, bunun çevresinde baklava motifleri ile en dışta beşgenlerin yer aldığı bir madalyon oluşturmaktadır. Orta panoda bu madalyon kompozisyonu, en üstten aşağıya doğru çeyrek, tam, yarım, tam ve çeyrek düzende tekrarlanarak sonsuz bir düzen içerisinde tasarlanmıştır. Kakma tekniğiyle uygulanan açık tonlardaki renge sahip fildişi, lületaşı ve sedef malzeme ahşap kanatların rengine tezat oluşturarak süslemeyi daha da belirginleştirmiştir. Beşgenlerin yüzeyine oyma tekniğiyle palmet ve rumiden oluşan süslemeler işlenmiştir. Orta panonun merkezdeki 12 kollu yıldızların göbeğine lületaşından üretilen bir kabara yerleştirilmiştir. Orta panoda, bu merkezdeki kabaranın dört köşesine denk gelen kısımda da birer küçük boyutlu kabara yapılmıştır. Kapının farklı tür ve renkteki malzemesiyle verilen 1667

5 Gökben AYHAN hariç olmak üzere diğer panolar hakiki kündekâri tekniğiyle 30 oluşturulmuştur. Her bir kapı kanadının 49x22 cm. ölçülerindeki üst panosundaki tek satır halindeki sülüs hatla yazılmış olan Arapça kitabelerinde, yapının banisi Mustafa Paşa nın ve ahşap ustası Ahmed in adlarıyla H.929/M tarihine yer verilmiştir. 31 Döneminin önemli ahşap eserlerinden biri olan Çoban Mustafa Paşa Camii nin kapı kanatlarında ejder figürlü kapı halkaları kullanılmıştır. Kapı halkaları, bronzdan döküm tekniğiyle meydana getirilmiştir. Her iki kanattaki kapı halkalarının merkezinde, yarım küre şeklinde kabaranın bulunduğu aynalık bölümüne yer verilmiştir. Bu bölüm, kapı kanadına çivilerle tutturulmuştur. Kabaranın ortasına kazıma tekniğiyle çiçek motifi ve bu motiften yayılan ışın demetinden oluşturulan süsleme yapılmıştır. Kabaranın üzerine oturan halka, bağlantı yerine doğru iki ejder başıyla son bulmuştur. Ejderlerin ağız kısmındaki bağlantı yerinde, demir bir mil bulunmakta olup bu mil vasıtasıyla kapı halkası, kapı kanadına tutturulmuştur. Her bir ejderin uzunluğu 29,5 cm. ve gövdesinin çapı 7,5 cm. dir. Halkanın gövdesinin iki ucunda yer alan başlar, birbirine bakar biçimde profilden tasvir edilmiştir. Ejderlerin gözleri küçük, kulakları belirgin, çeneleri dışarı doğru açık ve dilleri ileri uzanır biçimde işlenmiştir. Figürlerin sırt kısmında ince bir hat halinde kanatları yapılmış, başa yakın kısımda kazıma tekniğiyle pul desenleri oluşturulmuştur (Foto. 2-9). Harimin alt kat seviyesinde, her cephede iki tane olmak üzere düşey dikdörtgen biçimli 2,18 cm. yüksekliğinde, 1,36 cm. eninde ve 5,5 cm. kalındığında olan toplam sekiz adet pencere açıklığı vardır. Kuzeybatı köşede yer alan müezzin mahfiline girişin, kuzey duvarının batısında bulunan pencerenin içinden sağlandığı örnek dışında, pencere açıklıkları ve onları örten kapakları ortak özellikler göstermektedir. Günümüzde söz konusu açıklıklardan, sadece mihrabın iki yanındaki pencerelerden batıdakinin kapakları özgün değildir. Geç dönemde, bu pencereye sade kapaklar monte edilmiş olmasına karşın; eski kanatların özgün madenî aksamları yenilenen kapaklar üzerine takılmıştır (Foto. 16). Pencere açıklıklarını örten özgün olan çift kanatlı kapaklar, ahşap işçiliği bakımından dikkati çekmektedir. Üç panodan oluşan bu kapakların her birinde, üst ve altta dar tutulan birer yatay dikdörtgen pano ile ortada düşey dikdörtgen pano bulunmaktadır. 32 Her kapağa bronzdan yapılan birer adet ejder figürlü pencere halkası yerleştirilmiştir. İnce madenî plakadan oluşan iki ucunda palmet motifi bulunan aynalık bölümünün ortasına, kabara yapılmış ve bu kabarayı kuşatan halkanın iki ucunda çift başlı ejder figürü tasvir edilmiştir. Kabaranın yüzeyi boş kalmayacak biçimde rumi ve kıvrım dallarla süslenmiştir. Aynalık bölümünün yüksekliği 12 cm., ejderlerin uzunluğu 16 cm., ejderli halkanın çapı 5,5 cm. ve kabaranın çapı 4,4 cm. dir. Pencere kapaklarındaki halkalar, kapıdakilerle malzeme ve işçilik açısından ortak özelliklere sahip olmasına karşın; pencere kapaklarındaki ejder başlı halkalarının çapı daha küçüktür. görsel etkisinin yanında derinlik hissi ve gölge ışık etkisi kabara uygulamalarıyla daha da artırılmıştır. Alt panoda ise orta panodaki süslemenin merkezindeki madalyonlu süslemeye yer verilmiştir. Bu panonun orta kısmına da lületaşından kabara yapılmış olup, bu kabara küçük boyutlu tutulmuştur. 30 Kündekari tekniği hakkında detaylı bilgi için bkz. Rüstem Bozer, Ortaçağ Anadolu Türk Ahşap Sanatında Kündekari Tekniği, Türkler, 7, Yeni Türkiye yay., Ankara, 2002, s Aslanapa, Osmanlı Devri, s. 190; ayrıca kitabe metni için bkz. Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s Üst pano hariç olmak üzere diğer panolar kündekârî tekniğiyle oluşturulmuştur. Ahşap pencere kapaklarında fildişi ve sedef kakma tekniğiyle uygulanmıştır. Kapakların üst panolarında, lületaşından kabartma olarak oyulmuş olan 16x43cm. ebatlarındaki tek satır halinde, sülüs hatla Kur an-ı Kerim den alınan ayetlerin yazıldığı kitabelere yer verilmiştir. Ortadaki panoda 12 kollu yıldız ile bu yıldızın kollarının uç kısmında beşgenlerin bulunduğu bir kompozisyon tekrarlanmıştır. Yıldız ve beşgenlerin yüzeyi oyma tekniğiyle oluşturulan palmet ve rumi motifleriyle süslenmiştir. 1668

6 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Ayrıca bunların iki ucunda karşılıklı birbirine bakar biçimde yapılan ejderlerin gövdesinin başa yakın kısmına pul deseni ve kanatlar işlenmemiştir (Foto ). Çalışmanın konusunu oluşturan kapı ve pencere halkalarına, külliye binalarından caminin yanı sıra hem dıştan hem de içten sekizgen planlı olarak inşa edilmiş olan türbede 33 de rastlanmaktadır. Türbenin ahşaptan yapılan çift kanatlı kapısında da üçer panolu şema uygulanmıştır. Her bir kanat, üstte yatay dikdörtgen, ortada düşey dikdörtgen ve altta kare pano halinde düzenlenmiştir. 34 Türbenin her bir kapı kanadı, 220x57 cm. ebatlarında ve 6 cm. kalınlığındadır. Her kanada, tek tip halinde birer adet kapı halkası yerleştirilmiştir. Bu kapı halkalarının ölçüleri, harimin pencere halkalarıyla eş ebatlarda olmalarının yanı sıra form, malzeme ve süsleme özellikleri açısından da aynı oldukları da tespit edilmektedir (Foto ). Türbenin kapı kanatlarının yanı sıra alt kat seviyesindeki yedi adet pencere açıklığının, 187,5x99 cm. ebadında ve 4 cm. kalınlıkta ahşaptan yapılan çift kanatlı kapakları vardır. Türbenin pencere kapaklarında da panolu şemanın görüldüğü her kanat üç panodan oluşmuştur. Bunlar, türbe kapı kanatlarıyla benzer süsleme özellikleri göstermektedir. Pencere kanatlarına da tek tip halinde birer adet pencere halkası yerleştirilmiştir; ancak günümüzde 14 adet pencere halkasından dört adedinin mevcut olmadığı ve üç adedinin ise kabarasını kuşatan iki ucunda ejder başının yer aldığı halkasının bulunmadığı görülmektedir (Foto ). Türbenin pencere kapaklarındaki örnekler, birebir hem türbenin kapı halkası, hem de harimin pencere halkalarıyla boyut, form, malzemenin yanı sıra süsleme tekniği ve özellikleri açısından aynıdır. Değerlendirme Uzakdoğu ile Çin sanatının zaman içinde tipik hayvanı haline dönüşen ejder, Orta Asya daki ilkel devirlerde kullanılan tasvirlerden biri olmuş, buradan Mezopotamya sanatına geçmiş, 35 daha sonrasında kuzey Suriye ve Anadolu da bu figür kullanılmıştır. 36 Ejder tasviri, İslam el sanatlarındaki ürünlerde oldukça yoğun kullanılan figürlerden biri olmuştur. Bu figür, günümüze gelebilen madenî eserler içerisinde çok sayıdaki örneğe işlenmiştir. 37 Anadolu Türk mimarisinin Artuklu ve Saltuklu dönemlerinde, ilk örnekleri görülen ejder figürüne, Anadolu Selçuklu mimarisinin cami, han, medrese gibi pek çok yapısında yaygın olarak rastlanmıştır. 38 Anadolu Türk mimarisinde alçı ve taş kabartmalarda, çini yüzeylerinde bu figür tek başına veya diğer figürlerle birlikte işlenmiştir. 39 Beylikler döneminden sonra diğer 33 Türbe hakkında detaylı bilgi için bkz. Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s. 8-9; Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa, s ; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam, s Türbenin kapı kanatları da, camidekilerle benzer süsleme özelliklerine sahiptir. Üst pano özgün olmayıp yenilendiği görülmektedir. Orta panoda, 12 kolu yıldızdan gelişen ve yıldızın çevresinde beşgenlerin yer aldığı kompozisyon, üstten aşağıya doğru çeyrek, tam, yarım, tam ve çeyrek düzende tekrarlanmıştır. Alt panoda yine 12 kolu yıldızdan gelişen kompozisyon uygulanmıştır. 35 Bilici, Cizre Ulu, s Ülker Erginsoy, İslâm Maden Sanatının Gelişmesi (Başlangıcından Anadolu Selçukluların Sonuna Kadar), İstanbul 1978, s ; Mehmet Önder, Yeni Bulunan Selçuklu Devri Ejder Figürleri, Kültür ve Sanat, 2/ 4, Haziran (1976), Kültür Bakanlığı yay., İstanbul, s Bazı örnekler için bkz. Erginsoy, İslâm Maden, s , , , , , Esin Atıl-William Thomas Chase-Paul Jett, Islamic Metalwork In The Freer Gallery Of Art, Washington, D. C., 1985, s. 11, 120, Fig. 1, 46; Hilmi Aydın, Sultanların Silahları: Topkapı Sarayı Silah Koleksiyonu, İstanbul, 2007, s. 188, Detaylı bilgi için bkz. Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür yay., 1992, s ; Acun, Ejder Başlı, s Önder, Yeni Bulunan Selçuklu.., s.14-16; Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Mimari, s

7 Gökben AYHAN hayvanlarla birlikte ejder figürleri de yavaş yavaş yapılardan ayıklanmıştır. 40 Osmanlı döneminde 41 ise daha çok maden sanatı ürünlerinde bu figür kullanılmıştır. 42 Ejder figürlerine, Anadolu Türk mimarisinde mimariye bağlı unsurlar olan çeşitli madenlerden üretilen çeşme lüleleri 43, kapı menteşeleri, 44 kapı halkaları/tokmakları ile pencere halkalarında 45 yer verilmiştir. Ejder, Türk sanatında su kaynaklarını ve yağmur bulutlarını temsil eden; 46 bolluk-bereket, güç gibi çeşitli anlamlar 47 yüklenerek bulunduğu yeri doğaüstü güçlerden korumak için yapılan fantastik hayvan tasvirlerinden biri olarak kullanılmıştır. 48 Kale, han, köprü gibi yapılar üzerindeki ejder tasvirleri tılsım ve nazarlık olarak işlenmiştir. 49 Bununla birlikte bu tür yapılardan içeri kötülük, düşman ve hastalık girmesini engellediğine inanıldığı için bu figürlere yer verilmiştir. 50 Türk kaynaklarında ve kültür çevrelerinde ejder figürüne, on iki hayvanlı Türk Takvimi nin 5. burcuna ejder (Luu) anlamının yüklenmesinin 51 yanı sıra bu figür evren olarak da adlandırılmaktadır. 52 Emel Esin, çift işlenen evren tasvirinin çift yönü veya prensibi gösteren resim ikonografisi olduğunu ifade etmiştir. 53 Hükümdarların evreni boyun eğdirme tasviri, hem Çin hem de Türk sanatında görülmekle birlikte ejder, topla birlikte taht veya bayrak süsü olarak kullanılmıştır. 54 Merkezden dışarıya doğru kozmik düzeni temsilen ay, güneş ve yıldızlar âleminin sembollerinin yer aldığı, bununla birlikte ejderlerin de bu düzeni hareket ettiren gücü simgeledikleri ve bu figürlerin aralarına aldıkları felek çarkını döndürdüğüne inanılmıştır. 55 Bu figürlerin sadece ayı ve güneşi yutmasının yanında onlardan doğduğuna inanılmış, ejderlerin sonsuzluk ve refahı da simgelediği kabul edilmiştir. 56 Ayrıca çift ejderli tokmakların uğur ve mutluluk inancıyla 40 Hamza Gündoğdu, Türk Mimarisi nde Figürlü Taş Plastik, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1979; İlhanlı ve Ramazanoğulları dönemlerinden itibaren giderek yapılardaki kullanımının azaldığı gözlenir. Örneğin Beylikler devrinde Adana Ulu Camii nin girişinin önünde yer alan kubbenin eteğinde belli aralıklarla taş kabartma olarak bu figürler kullanılmıştır. Bkz. A. Osman Uysal, Adana Ulu Camii, Vakıflar Dergisi, 19 (1985), s Candan Ülkü, Ejderhanın Motif Olarak Gelişimi Ve Osmanlı Sanatında Kullanımı ( ), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, Örnekler için bkz. Çal, Animal Style, pp , Fig Yılmaz Önge, Anadolu da Ejder Başlı Madeni Çeşme Lüleleri, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1 (1970), s ; Hakkı Acun, Tokat Pazar Mahperi Kervansarayı Çeşmesi nin Ejder Başlı Lülesinin Bulunuşu, Yılmaz Önge Armağanı, Konya, 1993, s Serkan Sunay, Tokat Anomin Han Yılan-Ejder Benzeri Figürlü Kapı Menteşeleri, Kültürel Bellek ve Yansımalar, (eds.) Serkan Sunay-Muharrem Çeken, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi yay., Ankara, 2011, s Acun, Ejder Motifli, s. 1-19; Bilici, Cizre Ulu.., s ; Bilici, Bronze Door-Knockers, pp ; Çal, Animal Style, pp Emel Esin, Evren Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I (1969), s. 162; Önder, Yeni Bulunan Selçuklu, s Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Ötüken yay., İstanbul, 2004, 2. Baskı, s Ülker Erginsoy, İslâm Maden, s ; Bilici, Cizre Ulu, s Erginsoy, İslâm Maden, s Öney, Anadolu Selçuklu Mimari, s. 1992, s Esin, Evren Selçuklu Sanatı, s. 163; Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, 2, Ankara, 2014, 6. Baskı, s Esin, Evren Selçuklu Sanatı, s ; Güner İnal, Susuz Han daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresindeki Yeri, Sanat Tarihi Yıllığı, 4 (1971), s Detaylı bilgi için bkz. Esin, Evren Selçuklu Sanatı, s Esin, Evren Selçuklu Sanatı, s Ahmet Çaycı, Anadolu Selçuklu Sanatı nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı yay., 2002, s. 77; Canan Parla, Diyarbakır Artuklu Dönemi Urfa Kapısı nın Figürlü Kabartmalarına İkonografik Yaklaşım, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic (10/6) Spring 2015, s Luitgard Eva Maria Mols, Mamluk Metalwork Fittings in Their Artistic and Architectural Context, Netherlands, 2006, p

8 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında bağlantılı olabileceği de benimsenmiştir. 57 Hun döneminde M.Ö yüzyıl tarihlenen ahşap koşum takımının parçasındaki Dünya yı döndürdüğü/koruduğu düşünülen bir çift ejder veya grifon tasvirinde (Foto. 25) 58 ve Konya İnce Minareli Medrese Müzesi nde Anadolu Selçuklu dönemine ait çift ejder figürlü taş kabartmada evren kozmolojisine yer verilmiştir (Foto. 26). 59 Söz konusu ahşap ve taş işçiliğindeki bu ejder ikonografisinin, cami, türbe ve konut mimarisinde (Foto ) kullanılan bazı madenden yapılan kapı tokmak ve halkalarındaki ortada bulunan yuvarlak kabarayı yutan karşılıklı ejder tasvirlerinde 60 devam ettiği gözlenmektedir. Orta Asya da Munçak Tepe de (Taşkent yakınları) bulunan Hakanlı devrine ait bir tunç hokka üzerinde dört yönde düğümlü geçmeye sahip bir madalyon içinde iki yanda birer ejderle süslü tahta oturan hükümdar/kişi tasvirine rastlanmıştır (Çiz. 5). 61 Ayrıca M.S yılına tarihlenen orijinal bir Doğu minyatürü olan Kitāb al-tiryāk ın takdim sayfasındaki minyatür (Foto. 30) 62 ile bu eserden alınan Paris Ulusal Kütüphanesi ndeki bir kopya Galen Yazması nın kapak sayfasındaki çizimde (Çiz. 6) 63 üstte çift ejder başıyla sonlanan ve gövdesinin dört yönünde düğümlü geçmeye yer verilen madalyonda ejder tasvirlerinin kullanımı söz konusudur te inşa edilen Çoban Mustafa Paşa Camisi nde kullanılan kapı ve pencere halkaları özgün yerlerinde günümüze gelebildiği için yapı ile arasında görsel bir bağ kurulabilmektedir. Caminin son cemaat yeri (Foto. 31) ve mihrap duvarına işlenen dört yönde düğümlü geçmelere sahip madalyonlarla (Foto. 10) kapı ve pencere halkalarında kullanılan ejderlerin aralarında yukarıda bahsi geçen hokka ile minyatürdeki gibi bir ilişkinin olması kuvvetle muhtemeldir. Bu iki unsurun farklı malzeme ve yerlerde, fakat aynı yapı bünyesinde işlenmesi tesadüf olmamalıdır. Orta Asya da daha önce görülen bu uygulamayla (düğümlü geçmeye sahip madalyon ve ejderlerin birlikte kullanımı) aynı amaç doğrultusunda yapılmış olması akla yatkın gelmektedir. Bunu Kahire Emir el-ishak Camii nin ( ) ejder başlarıyla birlikte işlenen dört yönde düğümlü geçmeye sahip madalyonlu süslemesinin yer aldığı kapı halkaları da destekler niteliktedir (Foto. 34). Ejder figürleri, Orta Asya Türk sanatındaki mezar anıtlarına taş kabartma olarak işlenmiş, 64 sonrasında bu figürün kullanımına Anadolu da hem mezar taşlarında 65 hem de türbe mimarisinde görülmüştür. 66 Osmanlı döneminde ise mezar taşı ve türbe mimarisindeki taş işçiliğindeki tasvirleri, daha çok maden sanatında yapılan örneklerine yerini bırakmıştır. 67 Osmanlı döneminde figürün mezar anıtlarındaki uygulamaları, incelediğimiz Çoban Mustafa Paşa Türbesi örneğinde olduğu gibi madenden üretilen kapı ve pencere halkalarında devam etmiştir. 57 Önder, Yeni Bulunan Selçuklu, s Nejat Diyarbekirli, Hun Sanatı, Milli Eğitim Bakanlığı Kültür yay., İstanbul, 1972, s. 55, Res Çaycı, Anadolu Selçuklu Sanatı nda, s , Lev. 54a-b. 60 Konut mimarisindeki örnekler için bkz. Denktaş, Divriği nin Kapı Tokmakları, s. 119, 120, Fot , Emel Esin, Uygur Türklerinin Figüratif Astral Tasvirleri, Orta Asya dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul, Kabalcı yay., 2004, s. 122, R İnal, Susuz Han daki Ejderli, s. 181, Res Guitty Azarpay-A.D. Kilmer, The Eclipse Dragon on an Arabic Frontispiece-Miniature, Journal of the American Oriental Society, 98/4 (1978), pp Mezar anıtlarında çifte ejder kullanımı, Göktürkler döneminde Kül Tigin in 732 tarihli mezar taşında rastlanmaktadır. Bkz. Esin, Evren Selçuklu Sanatı, s Ahlat mezar taşlarında (13. yüzyıl sonu) bu figür yaygın olarak kullanılmıştır. Bkz. Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri, Belleten, 33/130 (1969), s. 176, Res. 11; Gündoğdu, Türk Mimarisi nde Figürlü, s Erzurum-Emir Saltuk Kümbeti nin (12. yüzyıl) kasnağındaki üçgen nişlerden birinin üst kısmına işlenen çifte ejder figürünün yanı sıra Van Patnos Türbesi ndeki (15. yüzyıl) aslan tasvirinin kuyruğunda ejder başına yer verilmiştir. Bilgi ve resim için bkz. Öney, Anadolu Selçuklu Sanatında, s. 181,186, Res. 23, Örnekler için bkz. Çal, Animal Style, pp

9 Gökben AYHAN Ayrıca çalışmaya konu olan halkaların bir bölümüne, hem caminin hem de türbenin kapı kanatlarında yer verilmiştir. Yapıların kapılarından gelecek kötü etkilere karşı, taş ustaları tarafından kimi zaman ejder figürleri binanın bu bölümlerinde tasvir edilmiştir. 68 Söz konusu figür, Osmanlı mimarisinde madenden üretilen birçok kapı halkası aracılığıyla kapılardaki konumunu sürdürdüğü görülmektedir. Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi nin kapı kanatlarıyla da yetinilmeyip, bu iki yapının alt kat seviyesindeki pencere kapaklarına, ejder figürünün işlendiği halkalar yerleştirilerek binanın içinin dıştan gelebilecek kötü ruhlardan korunması amacıyla bu figürlere tılsım ve nazarlık anlamı 69 yüklenmiş olması kuvvetle muhtemel görünmektedir. Kapı tokmakları, Anadolu da Diyarbakır Artuklu Sarayı nın (1206) kapısı için El-Cezeri tarafından kaleme alınan yazmasında tasarladığını belirttiği kapının ejderli tokmaklarının çizimlerinde görülmektedir. 70 Bunlar, menteşe işlevi gören aslan figürü ile bu aslanın iki yanında ağızları açık biçimde ona doğru yönelmiş olan birer ejder başları yerleştirilmiş, gövdelerinin orta yerinde düğümlü işlenmiş ve kuyrukları birbirine dolanmış olarak tasvir edilen çift ejder figürlü tokmaklardır (Çiz. 6). Günümüze gelebilen en erken tarihli örnek ise, Cizre Ulu Camii nin (12. yüzyıl) 71 kapı tokmaklarıdır. 13. yüzyılın başlarına tarihlenen bu eserlerde, 72 yine menteşe işlevi gören aslan figürü ve bu aslanın iki yanında ejderlerin başları geriye doğru dönük ve kanatlarını ısırır biçimde, gövdelerinin orta yerinde düğümlü, kuyruklarında karşılıklı birbirine bakar durumda yapılan kartal başlarına sahip olan çift ejder figürlü kapı tokmaklarından oluşmaktadır (Foto. 32). 73 Cizre Ulu Camii nin tokmaklarının dışında benzer tipte birkaç kapı tokmak/halkaları işlendiği de tespit edilmiştir. 74 Bu tipin örneklerinin Diyarbakır daki belirli atölyelerde üretilmiş olduğu düşünülmektedir. 75 Anadolu dışında Hebron daki İbrahim Türbesi (H /M restore edilmiş) için yapılan kapı halkalarında, karşılıklı olarak birbirine bakar biçimde tasvir edilen altı çift ejdere yer verilmiştir. Çift yönlü olarak gruplandırılan ejderlerin ağzı açık olup birbirini ısırır biçimde verilmiştir. Sırt sırta dayanan ejderlerin sivri kulakları, üstte üçgen yaparak birleşmiş ve her ejderin boynu, diğer bir ejder başıyla son bulmuştur. Her bir kapı halkası, aslan başı biçiminde işlenen mil vasıtasıyla kapı kanatlarına tutturulmuştur (Foto. 33/Çiz. 7-8) Bunlara örnek olarak insan figürleriyle verilen ejderlerin tasvir edildiği Irak da Zengiler dönemine ait tarihli Bağdat Tılsımlı Kapı ile Anadolu da Mengücekliler dönemine ait batı kapısının iki yanında çift başlı kartalın kanatlarına yerleştirilen birer ejder başı tasvirinin bulunduğu Divriği Ulu Camii yi ( ) verebiliriz. Örnekler hakkında bilgi ve resimler için bkz. Gündoğdu, Anadolu Türk, s , Sara Kuehn, The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art, 86, Islamic History and Civilization, (eds.) Sebastian Günther, Wadad Kadi, Leiden-Boston, 2011, s Ülker Erginsoy, Maden Sanatı, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası yay., Ankara, 1992, s. 213; Bedî ûz-zamân Ebû l- İzz İsmâ îl b. er-rezzâz el-cezerî, El-Câmi Beyne l- İlm ve l- Amel En-Nâfi Fî Eş-Şınaâ ti l-hiyel, Çev. İnceleme ve Teknik Açıklamalar: Sevim Tekeli-Mele k Dosay-Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 2002, s. 233, Şek ; Bilici, Bronze Door-Knockers, p. 115, Fig. 6; Mols, Mamluk Metalwork, p. 32, Cat. no. III/1: Pl Orhan Cezmi Tuncer, Cizre Ulu Camii ve Medresesi, Yıllık Araştırmaları Dergisi, III (1981), s Bilici, Bronze Door-Knockers, p Erginsoy, Maden, s ; Bilici, Bronze Door-Knockers, p.115, Fig. 1, 3, 7-8; Mols, Mamluk Metalwork, p. 32, Cat. no. VI/1: Pl. 280; Çal, Animal Style, p Örnekler için bkz. Bilici, Bronze Door-Knockers, pp Bilici, Bronze Door-Knockers, p Mols, Mamluk Metalwork, p , Cat. no. 4/2: Pl. 12,

10 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Anadolu dışından diğer bir örnek olan Kahire deki Emir el-ishak Camii nin (H /M ) kapı kanatları üzerinde de ejder figürlü kapı halkalarına rastlanmaktadır. Burada menteşe işlevi yüklenen aslan başı ile onun iki yanında yer verilen birer ejder figürü, karşılıklı olarak bu ortadaki aslana doğru yönelmiş olarak tasvir edilmiştir (Foto. 34). 77 Eserin gövde kısmının ortasında Memlûklular devrinde yaygın kullanılan madalyonlu geçmeden oluşan süslemeye de yer verilmiştir. Bunların dışında Anadolu da tokmak/halkaların gövde formu olarak yuvarlak veya oval (kalp) biçimde düzenlenen uygulamalarına da rastlanmaktadır. 78 Manisa Muradiye Camii nin minare kapısındaki tek olan örnek hariç olmak üzere, 79 çift kanatlı kapıların her kanadında birer adet kapı halkası bulunmaktadır. Bursa Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi nin (1479) kapıları ve Manisa Muradiye Camii (1585) minare kapısına ait olan kapı halkaları incelediğimiz Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi ndekilere gövde formlarının yuvarlak olması bakımından benzerlik göstermektedir 80 (Foto. 35/Çiz. 9). Buna karşın oval formlu olanları da üretilmiştir. Hacı Bayram Veli Türbesi (Foto. 36) ve Amasya Mehmet Paşa Camii nin (1486) kapısındakiler bu forma sahip olup, her iki örneğin ejderlerinin gövdesi altta palmet motifiyle son bulmaktadır. 81 Görüldüğü üzere mevcut yayınlardaki ejder figürlü tokmaklar/halkalar içerisinde üç farklı uygulama söz konusudur. Bunlardan birinci uygulamada ejderlerin aslan ve kartal başlarıyla birlikte kullanıldığı tokmak/halkalar (Foto. 32), 82 ikincisi ejderle birlikte aslan başına yer verildiği örnekler (Foto /Çiz ), 83 üçüncüsü ise sadece ejder figürlerinin görüldüğü örneklerdir (Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi ndekiler de bu gruba girmektedir.) (Foto. 3-9, 14-15, 19, 22-24, 35-36/Çiz. 9). Anadolu da üçüncü grup halkalara/tokmaklara diğer tiplere göre daha yoğun rastlanmaktadır. Ejder figürlü tokmakları/halkaları konu alan birçok yayınla karşılaşılmaktadır. 84 Bu çalışmalarda, tokmakların genellikle bir veya iki adedinin yapılarda günümüze gelebilmiş veya kullanılmış olduğu tespit edilmektedir. Buna karşın İstanbul Şehzade Mehmet Türbesi nin (1543) de çoğu pencere kapağında ejder figürlü halkalara yer verilmiştir. 85 Bu türbede tüm pencere kapaklarında ejder figürlü halkaların kullanılmış olması ihtimal dâhilinde görünmektedir. Bununla birlikte ejder figürünün, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin hem cami hem de türbesindeki kapı ve pencere halkalarında yoğun olarak yer verilmesi ve/veya korunarak günümüze gelebilmesi dikkati çekmektedir. Bu eserlerin kullanımı, cami ve türbenin sadece kapısıyla sınırlı kalmamış, aynı zamanda her iki yapının pencere kapaklarında da rastlanmıştır. Caminin 77 Mols, Mamluk Metalwork, p. 293, Cat. no. 47/2: Pl Çal, Animal Style, pp Manisa kapı kanatlarındaki kapı halkaları kaybolmuş ancak minarenin kapısındaki örnek mevcuttur. Bilgi için bkz. Acun, Ejder Motifli Kapı, s Örnekler için bkz. Çal, Animal Style, p. 236, Fig. 8, Acun, Ejder Başlı Kapı, s. 2-4, Res. 1-2, Çiz Bilici, Cizre Ulu Camisi, s. 75; Bilici, Bronze Door-Knockers, pp Bilici, Cizre Ulu Camisi, Res. 4-5; Mols, Mamluk Metalwork, p. 60, Pl. 10, , Türkistan daki Ahmed Yesevi Camii nin ( ) tunçtan yapılan kapı tokmaklarında figür olarak sadece aslan başlarına yer verilmiştir. Figür için bkz. Ralph Harari, The Arts Of Metalwork: Metalwork After The Early Islamic Period, A Survey Of Persian Art From Prehistoric Times To The Present: Carpets, Metalwork And Minor Arts, Text Vol: 6, (ed.) Arthur Upham Pope, Londra, Tokyo, 1971, 3. Baskı, p. 2509, Carpets, Metalwork And Minor Arts Plate Vol: XII, Pl. 1467; Çal-Çal, Trakya Bölgesi Kapı, s. 15, Res Bkz. dipnot Çal- Çal, Trakya Bölgesi Kapı..., s , Res. 213-Tk 17-Res. 215-Tk

11 Gökben AYHAN ikisi taç kapı kanatları ve 16 sı pencere kapaklarının yanı sıra türbenin ikisi kapı kanatlarında ve onu pencere kapaklarında (bunlardan üçünün halka bölümü eksik) olmak üzere günümüzde her iki yapıda toplam 4 adet kapı halkası ve 26 adet pencere halkası bulunmaktadır (Foto ). Buna karşın türbedeki dört adet pencere halkası ise bugün yerinde mevcut değildir. Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi ndeki kapı kanatları ve pencere kapaklarında benzer tipin uygulandığı tespit edilmektedir. Ancak caminin taç kapısındaki kapı halkalarının büyük boyutlu olmaları ve aynalık bölümündeki kabaralarındaki süslemelerin farklılığı açısından harimin pencere kapaklarının yanı sıra türbenin kapı kanatları ve pencere kapaklarındaki örneklerinden ayrılmaktadır. Her iki yapıda kullanılan halkaların kabarasına iki farklı süsleme kompozisyonu yapılmıştır. Caminin kapısındaki kabarada, merkezde çiçek motifi ve bu motiften etrafa yayılan ışın demetine yer verilerek sade tutulmuşken; bunların dışındaki örneklerin kabaralarına rumi ve kıvrım dallardan oluşan süsleme programı, boş yer kalmayacak şekilde işlenmiştir. Sultan Ahmet Türbesi nin kapı halkaları ve Yavuz Sultan Selim Camii pencere halkalarının aynalık bölümündeki rumi ve kıvrım dallarla yapılan bezemeler, çalışmaya konu olan türbenin kapı halkalarının yanı sıra harim ve türbenin pencere halkalarındaki kabaralarla süsleme benzerliği göstermektedir (Foto ). 86 Diğer yandan Çoban Mustafa Paşa nın Eskişehir de inşa ettirdiği Kurşunlu Külliyesi nin 87 de camisinde kullanılan kapı halkalarının günümüze sadece kabaralarının bulunduğu aynalık bölümleri gelmiştir. Bu bölümlerin ortasında kabaraya yer verilmesi bakımından dikkati çekmektedir. Aynı kişinin yaptırdığı iki farklı külliyenin harim taç kapısının kapı halkalarında kabaranın kullanılmış olması, ya dönem modası ya da banisinin tercihiyle açıklanabilir (Foto ). Memlûklular kitap ve halı sanatlarının yanı sıra taş ve maden işçiliklerinde ileri seviyede bir üslup yaratmıştır. 88 Bununla birlikte Memlûklular döneminde sanat alanındaki gelişmelerin Osmanlı sanatına da yansıdığı, araştırmacılar tarafından da ortaya konulmuştur. 89 Özellikle Yavuz Sultan Selim in, Mısır ı Osmanlı topraklarına katmasıyla birlikte Osmanlı-Memlûk etkileşimi üst seviyelere ulaşmıştır. 90 Ayrıca Çoban Mustafa Paşa nın bir dönem Mısır da valilik görevinde bulunması, burada gördüğü Memlûk mimarisindeki süsleme özelliklerinin Gebze de yaptırdığı külliyesine uygulanmasında etkili olmuştur. 91 Yayınlarda özellikle Çoban Mustafa Paşa Camii nin mimarisindeki mermer süslemeleri üzerindeki Memlûk etkisi üzerinde durulmuştur. Külliyenin renkli taş işçiliği ve kitabeleri bakımından Memlûk sanatıyla olan sıkı bağlantısı üzerinde durulurken, maden işçiliğiyle ilgili böyle bir ilişki kurulmamıştır. Osmanlı dönemi kapı tokmak ve halkalarına göre Memlûk örneklerinin daha gelişmiş örnekler olduğu görülmekle birlikte bunlarda figür olarak ejderle yetinilmeyip aslan figürlerine de yer verilerek çift hayvanın tılsımından yararlandığı ifade edilebilir. Çoban Mustafa Paşa Camii nin Külliyesi nde, Memlûk maden işçiliği ile örtüşebilecek etkilerin varlığından azda olsa söz edilebilir. Hem Memlûk hem de Osmanlı mimarisindeki bazı yapılarda kullanılan halkalarda, döküm tekniğiyle oluşturulan ejder figürlerinin kullanılması açısından ortak özellik sergilemektedirler. 86 Çal-Çal, Trakya Bölgesi Kapı, s , , Res. 317-Ay 2-3, Res. 350-Ay İnce, Eskişehir Kurşunlu, s Hülya Tezcan-Turgay Tezcan, Türk Sancak Alemleri, Atatürk Kültür Merkezi yay., Ankara, 1991, s Aldoğan, Gebze de Çoban Mustafa, s ; Tezcan-Tezcan, Türk Sancak, s. 12, 67; M. Baha Tanman, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memlûk Etkileri, (eds.) Nur Akın, Afife Batur, Selçuk Batur, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı Uluslarüstü Bir Miras, Yem yay., İstanbul, 1999, s Tezcan-Tezcan, Türk Sancak, s Ayşen Aldoğan, Gebze de Çoban Mustafa Paşa Camii ve Memlük Etkili Bezemesi, Türkiyemiz, 38 (1982), İstanbul,

12 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Ancak Anadolu da Memlûk etkisinin daha fazla görüldüğü Ramazanoğulları döneminde, inşa edilen Tarsus Ulu Camii nde (H.987/M.1579) daha süslü kapı halkalarına yer verilmesi 92 bölgelerarası etkiyle açıklanabilir. Buna karşın, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi ndeki örneklerin daha sade olduğu gözlenmektedir. Oktay Aslanapa, 27 Mayıs 1522 tarihinde Çoban Mustafa Paşa nın İstanbul a geldiğini ve bu tarihten itibaren yedi ay içinde külliyenin tamamlanabilmesi için inşaatın hazırlık evresinin Mısır da olduğunu 93 süslemelerinin zenginliğine bakarak ifade etmektedir. Ayrıca Fatih Müderrisoğlu renkli taş işçiliğinin uygulandığı camide, kullanılan taşların Mısır da hazırlanarak Anadolu ya getirildiği fikrinden hareketle benzer uygulamanın ahşap kapı kanatları için de yapılmış olabileceğini ifade etmektedir. 94 Kapı kanatları için böyle bir uygulama olsa dahi, cami ve türbenin kapı/pencere halkaları için bu durumun Anadolu daki örneklerine bakarak söz konusu olmadığı görülmektedir. Her iki yapıdaki eserler, daha önce ne Anadolu da özellikle Artuklu Sarayı ve Cizre Ulu Camii nin örnekleriyle ne de Anadolu dışındaki Hebron daki İbrahim el-halil Türbesi ile Kahire deki Emir el-ishak Camii nin kapı halkalarıyla yarışacak düzeyde olmaması dikkat çekicidir. Bu bağlamda, cami ve türbenin inşası sırasında Mısır dan gelen ustaların arasında maden ustalarının da çalıştırılma durumunun yanı sıra kendi mimarilerinde de uyguladıkları madenî aksamları getirerek bu yapıda kullanılması ihmalinin zayıf olduğu görülmektedir. Çoban Mustafa Paşa Camii nin özellikle taş süslemeleri bakımından Memlûk yapılarıyla boy ölçüşebilecek nitelikte olduğu kabul edilmektedir. Mimarisinde Memlûk izleri ağır basmasına karşın, çalışmaya konu olan iki yapıdaki kapı ve pencere halkaları, Memlûklu dönemi uygulamalarından ayrılmakta; Anadolu da özellikle 15. yüzyılın ortalarından sonra örnekleri görülen 3. tipteki yuvarlak gövdeli olan halkalarla 95 paralellik göstermektedir. Bu kapı ve pencere halkaları, döneminin sanat görüşü ve anlayışını yansıtması bakımından dikkat çekmektedir. Sonuç Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi nin kapı ve pencere halkaları, özgün olarak yerlerinde günümüze gelebilmesinden dolayı yapı ile arasında görsel bir bağ kurulabilmektedir. Mevcut yayınlar ışığında Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi, Anadolu da ejder figürlü kapı ve pencere halkalarının en yoğun görüldüğü külliyedir. Cami ve türbenin sadece girişinde kapı halkaları kullanılmamış, aynı zamanda caminin tüm ve türbenin çoğu pencere kapaklarında pencere halkalarına yer verilmiştir. Caminin kapısındaki kapı halkaları, büyük boyutlu olması ve bezemesinde bazı farklılıklar göstermesi açısından tek tip halinde üretilen harim ile türbenin bütün örneklerinden ayrılmaktadır. Cami girişi için, özel tasarlanan ve genel çerçeve dâhilinde diğer örneklerden birkaç özelliği ile ayrılan; bununla birlikte bulunduğu yerin de önemini vurgulayan kapı halkaları yerleştirilmiştir. Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi nin kapı kanatları ve alt kat seviyesindeki pencerelerinin kapaklarına, ejder figürünün işlendiği halkalar yerleştirilerek binanın içinin dıştan gelebilecek kötü ruhlardan korunması amacıyla bu figüre tılsım ve nazarlık anlamı yüklenmiş 92 Acun, Ejder Başlı Kapı, Res Aslanapa, Osmanlı Devri, s Müderrrisoğlu, Bânî Çoban Mustafa Paşa, s Örnekler için bkz. Çal, Animal Style, p. 236, Fig. 8,

13 Gökben AYHAN olmasının yanında ejderlerin sonsuzluk ve refahı da simgelediği için kullanılmış olması kuvvetle muhtemel görünmektedir. Anadolu Türk mimarisinde bilinen en erken ejder figürlü örneklerden itibaren 16. yüzyıla doğru gelindiğinde boyut, form ve süsleme olarak Çoban Mustafa Paşa nın söz konusu kapı ve pencere halkalarında da olduğu gibi daha sade tokmak/halkalara yönelinmiş olduğu görülmektedir. Çalışmaya konu olan örnekler, Memlûk örneklerinden daha çok Anadolu da örnekleri görülen kapı/pencere halkalarına benzerliğinden dolayı Osmanlı sanatının ürünleri olduğu tespiti yapılabilmektedir. KAYNAKÇA Acun, Hakkı, Ejder Başlı Kapı Tokmakları ve Değişik Örnekler, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar (Güner İnal a Armağan), Ankara 1993, s Acun, Hakkı, Tokat Pazar Mahperi Kervansarayı Çeşmesi nin Ejder Başlı Lülesinin Bulunuşu, Yılmaz Önge Armağanı, Konya, 1993, s Aktuğ, İlknur, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Kültür Bakanlığı yay., Ankara, Aktuğ, İlknur, Sinan Yapısı Olarak Bilinen Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Üzerine Düşünceler, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri (Ankara Ekim 1988),Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1996, s Aldoğan, Ayşen, Gebze de Çoban Mustafa Paşa Camii ve Memlük Etkili Bezemesi, Türkiyemiz, 38 (1982), İstanbul, s Arseven, Celal Esat, Kapı Tokmağı maddesi, Sanat Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı yay., İstanbul, 2 (1947), s Arseven, Celal Esat, Kapı Halkası maddesi, Sanat Ansiklopedisi, 2, Milli Eğitim Bakanlığı yay., İstanbul, 2, (1947), s Aslanapa, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılâp yay., İstanbul, 2004, 2. Baskı. Atıl, Esin-William Thomas Chase-Paul Jett, Islamic Metalwork In The Freer Gallery Of Art, Washington, D. C., Aydın, Hilmi, Sultanların Silahları: Topkapı Sarayı Silah Koleksiyonu, T.C. Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 2012, 2. Baskı. Azarpay, Guitty -A. D. Kilmer, The Eclipse Dragon on an Arabic Frontispiece-Miniature, Journal of the American Oriental Society, 98/4 (1978), pp Bayram, Tuba, Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii ve Külliyesi, Basılmamış Yüksek Tezi, İstanbul, Bilici, Z. Kenan, Cizre Ulu Camisi Kapı Tokmaklarının İkonografik ve Kronolojik Değeri Üzerine Bir Etüt, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar (Güner İnal a Armağan), 1993, s Bilici, Z. Kenan, Bronze Door-Knockers of Cizre Great Mosque: A New Example, Ērān Ud Anērān, Studies Presentedto BorisIl ič Maršak on the Occasion of His 70 th Birthday, (eds.) Matteo Compareti-Paola Raffetta-Gianroberto Scarcia, Libreria Editrice Cafoscarina, Venezia, April 2006, pp

14 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Bozer, Rüstem, Ortaçağ Anadolu Türk Ahşap Sanatında Kündekari Tekniği, Türkler, Yeni Türkiye yay., Ankara, 7 (2002), s Bozer, Rüstem Süleymaniye nin Ahşapları, Bir Şaheser; Süleymaniye Külliyesi, (ed.) Selçuk Mülayim, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı yay., Ankara, 2007, s Bedî ûz-zamân Ebû l- İzz İsmâ îl b. er-rezzâz el-cezerî, El-Câmi Beyne l- İlm ve l- Amel En-Nâfi Fî Eş-Şınaâ ti l-hiyel, Çev. İnceleme ve Teknik Açıklamalar: Sevim Tekeli-Melek Dosay-Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, Çal, Halit, Niğde Kapı Tokmakları, Art-Dekor, 77 (1999), İstanbul, s Çal, Halit, Osmanlı Kapı Halkaları ve Kapı Tokmakları, Osmanlı Ansiklopedisi, 11 (1999), Ankara, s Çal, Halit-Özlem Çal, Trakya Bölgesi Kapı Tokmak Ve Çekecekleri, Atatürk Kültür Merkezi yay., Ankara, Çal, Halit, Animal Style In Turkish Door Handlers, 14 th International Congress of Turkish Art Paris, Collège de France September 2011, (ed.) Frèdèric Hitzel, Paris, 2013, pp Çaycı, Ahmet, Anadolu Selçuklu Sanatı nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı yay., Denktaş, Mustafa, Divriği nin Kapı Tokmakları ve Kapı Halkaları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19 (2005), s Diyarbekirli, Nejat, Hun Sanatı, Milli Eğitim Bakanlığı Kültür yay., İstanbul, Erginsoy, Ülker, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, (Başlangıcından Anadolu Selçukluların Sonuna Kadar), İstanbul, Erginsoy, Ülker, Maden Sanatı, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Haz. Gönül Öney, Türkiye İş Bankası yay., Ankara, 1992, s Ertuğrul, Özkan, Acem Ali, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1, Türkiye Diyânet Vakfı yay., İstanbul, 1988, s Esin, Emel, Evren (Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri), Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I ( ), s Esin, Emel, Uygur Türklerinin Figüratif Astral Tasvirleri, Orta Asya dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul, Kabalcı yay., 2004, s Esin, Emel, Evren. Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisindeki Kökenleri, Orta Asya dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı yay., 2004, s Esin, Emel, Ejder Takının Simgeciliği ve Kötülükten Koruyan Maske, Orta Asya dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı yay., 2004, s Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, 2/1, Yapı Kredi yay., İstanbul, 2008, 2. Baskı. Eyice, Semavi, Svilengrad da Mustafa Paşa Köprüsü (Cisr-i Mustafa Paşa Köprüsü), Belleten, 28/112 (1964), s

15 Gökben AYHAN Goodwin, Godfrey, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, Çev. Müfit Günay, Kabalcı yay., İstanbul, Göndoğdu, Hamza, Türk Mimarisi nde Figürlü Taş Plastik, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul,1979. Gündoğdu, Hamza, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Osmanlı Külliyeleri İçindeki Yeri ve Önemi, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, C. IV, (eds) Haluk Selvi- M. Bilal Çelik- İbrahim Şirin- Ali Yeşildal, Kocaeli, 2017, s Harari, Ralph, The Arts Of Metalwork: Metalwork After The Early Islamic Period, A Survey Of Persian Art From Prehistoric Times To The Present: Carpets, Metalwork And Minor Arts, 6 Text, (ed.) Arthur Upham Pope, Londra, Tokyo, 1971, 3. Baskı, pp İnal, Güner, Susuz Han daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresi İçindeki Yeri, Sanat Tarihi Yıllığı, (Malazgirt Zaferinin 900cü Yıldönümü Özel Sayısı), IV ( ), İstanbul, 1971, s İnce, Kasım, Eskişehir Kurşunlu Külliyesi, Bilgin Kültür Sanat Dağıtım yay., Ankara, Köksal, Seyhan, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8 (1993), İstanbul, s Kuban, Doğan, Kanuni Sultan Süleyman Döneminin Sinan dan önce Dört Baş Yapıtı, Osmanlı Mimarisi, Yem yay., 2016, 2. Baskı, s Kuehn, Sara, The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art, 86, Islamic History and Civilization, (ed.) Sebastian Günther, Wadad Kadi, Leiden-Boston, Kuran, Abdullah, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı yay., İstanbul, Kuran, Abdullah Mimar Sinan ın Onardığı Camiler, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 8-9 ( ), İstanbul, s Mols, Luitgard Eva Maria, Mamluk Metalwork Fittings in Their Artistic and Architectural Context, Netherlands, Müderrisoglu, Fatih, Bani Çoban Mustafa Paşa ve Bir Osmanlı Şehri Gebze, Vakıflar Dergisi, 25 (1995), Ankara, s Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, 2, Ankara, 2014, (6. Baskı). Önder, Mehmet, Yeni Bulunan Selçuklu Devri Ejder Figürleri, Kültür ve Sanat, 2/4, Haziran (1976), Kültür Bakanlığı yay., İstanbul, s Öney, Gönül, Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri, Belleten, 33/130 (1969), s Öney, Gönül, Anadolu Selçuklu Mimarisi nde Süsleme ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür yay., Ankara, Önge, Yılmaz, Anadolu da Ejder Başlı Madeni Çeşme Lüleleri, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1(1970), s Parla, Canan, Diyarbakır Artuklu Dönemi Urfa Kapısı nın Figürlü Kabartmalarına İkonografik Yaklaşım, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic (10/6) Spring 2015, pp

16 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Sunay, Serkan, Tokat Anomin HanYılan-Ejder Benzeri Figürlü Kapı Menteşeleri, Kültürel Bellek ve Yansımalar, (eds.) Serkan Sunay-Muharrem Çeken, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi yay., Ankara, 2011, s Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmanî (Osmanlı Ünlüleri), 4, Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul, Şapolyo, Enver Benna, Kapı Tokmakları, Ön Asya Dergisi, 5/56 (1970), Ankara, s Tamer, Cahide, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesinin Restorasyonu , İstanbul, Tanman, M. Baha, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memlûk Etkileri, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı Uluslarüstü Bir Miras, (eds.) Nur Akın, Afife Batur, Selçuk Batur, Yem yay., İstanbul, 1999, s Tezcan, Hülya- Turgay Tezcan, Türk Sancak Alemleri, Atatürk Kültür Merkezi yay., Ankara, Turan, Osman Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Ötüken yay., İstanbul Tuncer, Orhan Cezmi, Cizre Ulu Camii ve Medresesi, Yıllık Araştırmaları Dergisi, III (1981), s Uysal, A. Osman, Adana Ulu Camii, Vakıflar Dergisi, 19 (1985), s Ülkü, Candan, Ejderhanın Motif Olarak Gelişimi ve Osmanlı Sanatında Kullanımı ( ), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, Yavuzyılmaz, Ahmet, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam Devri Yapıları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,

17 Gökben AYHAN Çiz. 1: Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin vaziyet planı (A. Kuran dan) Foto. 1: Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii nin kuzey cepheden görünüşü Foto. 2: Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii nin ahşap kapısı Çiz. 2: Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii nin ahşap kapısının çizimi (A.Yavuzyılmaz dan) 1680

18 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Foto. 3: Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii nin ahşap kapısı üzerindeki kapı halkaları Foto. 4-6: Caminin kapısının sol kanadı üzerindeki kapı halkası, ejder figürlü halkanın ön ve arka yüzden görünüşü ve figürün detayı Foto. 7-9 Caminin kapısının sağ kanat üzerindeki kapı halkası, ejder figürlü halkanın ön ve arka yüzden görünüşü ve figürün detayı 1681

19 Gökben AYHAN Foto. 10: Harimden görünüş- mihrap duvarına açılan alt kat pencere düzeninin görünüşü Foto. 11: Harimden görünüş- doğu duvara açılan alt kat pencere düzeninin görünüşü 1682

20 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Foto : Harime açılan pencerelerindeki pencere kanatlarından örnekler Foto : Harimin pencere kapaklarındaki ejder figürlü halkalardan örnekler Foto. 16: Caminin güney duvarındaki geç dönemde yenilenen pencere kapaklarının görünüşü 1683

21 Gökben AYHAN Foto. 17: Çoban Mustafa Paşa Türbesi nin kuzeydoğudan görünüşü Çiz. 3: Çoban Mustafa Paşa Türbesi nin planı (A. Yavuzyılmaz dan) Foto. 18: Çoban Mustafa Paşa Türbesi nin iki kanatlı ahşap kapısı Çiz. 4: Çoban Mustafa Paşa Türbesi nin kapısının çizimi (A. Yavuzyılmaz dan) 1684

22 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Foto. 19: Çoban Mustafa Paşa Türbesi nin kapısı üzerindeki ejder figürlü kapı halkaları Foto. 20: Çoban Mustafa Paşa Türbesi ndeki Çoban Mustafa Paşa nın sandukası 1685

23 Gökben AYHAN Foto. 21: Çoban Mustafa Paşa Türbesi nin pencere kapaklarından birinin görünüşü Foto. 22: Türbenin pencere kapaklarından birinde yer alan ejder figürlü pencere halkaları Foto : Türbenin pencere kapaklarındaki eksik parçaları olan ejder figürlü halkalardan örnekler Foto. 25: Hun dönemine ait çift evren/grifon tasviri (N. Diyarbekirli den) Foto. 26: Anadolu Selçuklu Dönemi ejder kabartması (A. Çaycı dan) 1686

24 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Foto. 27: Sancaktar Konağı üst giriş kapısı tokmağı (M. Denktaş tan) Foto. 28: Bayburt ta bulunan bir kapı tokmağı (H. Çal dan) Foto. 29: Divriği kapı tokmağı (H. Acun dan) Çiz. 5: Munçak Tepe de bulunmuş bir tunç hokka üzerinde çift evren süslü tahta oturan kişi (E. Esin den) Foto. 30: Arap el yazmasının minyatürlü sayfası (G. İnal dan) Çiz. 6: Arap el yazmasından kopya edilen Gallen yazmasının kapak sayfası (G. Azarpay-A.D. Kilmer den) Foto. 31: Çoban Mustafa Paşa Camii nin son cemaat yerindeki geçmeli madalyondan birinin görünüşü 1687

25 Gökben AYHAN Çiz. 6: Artuklu Sarayı na ait kapının ejder figürlü tokmaklarının çizimi (S. Tekeli-M. Dosay-Y. Onat dan) Foto. 32: Cizre Ulu Camii nin kapı tokmağı (C. Parla dan) Foto. 33/Çiz. 7-8: Hebron İbrahim Türbesi nin kapı kanatlarındaki ejder figürlü kapı halkası ve halkanın çizimleri (L. E.M. Mols dan) Foto. 34: Kahire Emir el İshak Camii ( ) kapı halkaları (L. E.M. Mols dan) 1688

26 Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında Foto. 35/Çiz. 9: Manisa-Muradiye Camii nin (1585) minare kapısının ejder figürlü halkasının fotoğrafı ve çizimi (H. Acun dan) Foto. 36: Hacı Bayram Veli Türbesi nin kapı halkası (H. Çal dan) Foto. 37: Sultan Ahmet Türbesi nin kapısının kuzey kanadındaki kapı halkası (H. Çal-Ö. Çal dan) Foto. 38: Yavuz Sultan Selim Camii nin pencere halkası (H. Çal-Ö. Çal dan) Foto : Eskişehir Kurşunlu Camii nin ahşap kapısı ve kapısının sağ kanadındaki kapı halkasının görünüşü (G. Ayhan ın arşivinden) 1689