III. SELİM ve DÖNEMİ. SELİM III and HIS ERA

Transkript

1 Nizâm-ı Kadîm den Nizâm-ı Cedîd e III. SELİM ve DÖNEMİ SELİM III and HIS ERA from Ancien Régime to New Order Edİtör SEYFİ KENAN

2 İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) İcadiye Bağlarbaşı caddesi 40 Üsküdar İstanbul Tel. (0216) Faks (0216) Kapak: III. Selim odasında (Kostantin Kapıdağlı, 1803; TSM, nr. 17/30) Bu kitap; Türkiye Diyanet Vakfı Mütevelli Heyeti nin tarih ve 2008 / 31 sayılı kararıyla basılmıştır. Baskı: TDV Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, Ankara Her hakkı mahfuzdur. İstanbul, Aralık 2010 Kenan, Seyfi (ed.) Nizâm-ı Kadîm den Nizâm-ı Cedîd e III. Selim ve dönemi = Selim III and his Era from Ancien Régime to New Order / Seyfi Kenan (ed.) İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), s. ; 24 cm. (İSAM Yayınları ; 88. Akademik Araştırmalar Dizisi ; 7) Dizin var. ISBN

3 Geldim şu âlemi ıslah edeyim Özümü meydanda gördüm sonradan Zaman mahlûkuna meylimi verdim Sermayemden zarar gördüm sonradan Anonim Türk Ezgisi Kaynak kişi: Feyzullah Çınar

4

5 İ ç i n d e k i l e r / C o n t e n t s ÖNSÖZ / PREFACE 9 GİRİŞ / INTRODUCTION 13 III. Selim ve Islahat / Selim III and Reforms 25 Kemal Beydilli, III. Selim: Aydınlanmış Hükümdar 27 Mehmet Öz, Kānûn-i Kadîm: Osmanlı Gelenekçi Söyleminin Dayanağı mı, Islahat Girişimlerinin Meşrulaştırma Aracı mı? 59 Muzaffer Doğan, III. Selim Döneminde Devlet Teşkilâtına Dair Bazı Düzenlemeler 79 İlhami Yurdakul, III. Selim in İlmiye Islahatı Programı ve Tatbikatı 105 Seyfi Kenan, III. Selim Dönemi Eğitim Anlayışında Arayışlar 129 İktisat ve Teknoloji / Economy and Technology 165 Suraiya Faroqhi, In Quest of their Daily Bread: Artisans of Istanbul under Selim III 167 Cengiz Kırlı, Devlet ve İstatistik: Esnaf Kefalet Defterleri Işığında III. Selim İktidarı 183 Tuncay Zorlu, III. Selim Dönemi Osmanlı Teknolojisi 213 Siyaset ve Diplomasi / Politics and Diplomacy 253 Kahraman Şakul, Osmanlılar Fransız İhtilâli ne Karşı: Adriyatik ve İtalya Sularında Osmanlı Donanması 255 Güneş Işıksel, II. Selim den III. Selim e Osmanlı Diplomasisi: Birkaç Saptama 315 Enes Kabakcı, Napoléon Bonaparte ın Mısır Seferi ( ) 339 Yüksel Çelik, III. Selim Devrinde Mısır da Osmanlı-İngiliz Rekabeti ( ) 351 7

6 III. SELİ M VE DÖNEMİ Mustafa Aydın, III. Selim Zamanında Kafkasya 367 Fatih Yeşil, İstanbul Önlerinde Bir İngiliz Filosu: Uluslararası Bir Krizin Siyasî ve Askerî Anatomisi 391 Yeniçeriler ve Nizâm-ı Cedîd / Janisarries and Nizâm-ı Cedîd 495 Mehmet Mert Sunar, Ocak-ı Âmire den Ocak-ı Mülgâ ya Doğru: Nizâm-ı Cedîd Reformları Karşısında Yeniçeriler 497 Aysel Yıldız, Şeyhülislam Şerifzâde Mehmet Atâullah Efendi, III. Selim ve Vak a-yı Selîmiyye 529 Yüksel Çelik, Nizâm-ı Cedîd in Niteliği ve III. Selim ile II. Mahmud Devri Askeri Reformlarına Dair Tespitler ( ) 565 Sultanın İlk Daimî Sefirleri / The Sultan s First Permanent Envoys 591 Alaaddin Yalçınkaya, III. Selim Döneminde Dış Temsilciliklerin Kurulması 593 Abdullah Uçman, III. Selim in Viyana Elçisi: Ebûbekir Râtib Efendi nin Nemçe Sefâretnâmesi 625 Sanat ve Müzik / Art and Music 639 Günsel Renda, Sultan III. Selim ve Resim Sanatı 641 Şehvar Beşiroğlu, Sultan III. Selim ve Besteleri 653 Sonuç Yerine: Dönemin Sonu ve Sened-i İttifak / In Lieu of Conclusion: The End of Era and the Deed of Alliance 665 Ali Yaycıoğlu, Sened-i İttifak (1808): Osmanlı İmparatorluğu nda Bir Ortaklık ve Entegrasyon Denemesi 667 EK 1 / Appendix EK 2 / Appendix Dizin / Index 729 8

7 ÖNSÖZ / PREFACE Viyana ya orta elçi tayin edilen Ebûbekir Râtıb Efendi, heyetiyle birlikte görev yerine giderken Macaristan da yol üstünde bulunan Izsák köyüne uğradığında tarih Ocak 1792 yi gösteriyordu. Kasabayı andıran büyüklükte olan bu köyden Mihal Nayed adında bir Macar beyzâdesi elindeki IV. Mehmed in tuğrasını taşıyan bir ferman ile ağa mektubu ve mübâyaa tezkeresi gibi Osmanlı döneminden kalma bazı belgeleri gösterdiğinde, Ebûbekir Râtıb Efendi, Şimdiden sonra bunlar neye lâzımdır, bunları ihrāk etmelidir! demiş ve Macar beyzâdesi de Elbette Âl-i Osman bir ulu devlettir, grand seigneur dür; bir devletin bu ismi alması kolay bir iş değildir. Yine geri gelecektir, dolayısıyla elimizde bu sened bulunsun; zamanla lazım olur! şeklinde cevap vermişti. Bu konuşmadan yaklaşık bir ay önce ise devletin başlıca simalarından oluşan bir heyet 27 Aralık 1791 günü şeyhülislamın evinde bir araya gelerek güncel siyasî meselelerin dışında yaşanan gelişmeler için imparatorluğun nasıl bir strateji izlemesi gerektiğini görüşmüş ve Yaş Antlaşması na yol açacak mükâlemelerin yapıldığı ve içlerinde Nizâm-ı Cedîd ıslâhatıyla ilgili lâyiha verenlerin de yer aldığı bu toplantıda, Rus tarafının talepleri tartışılırken heyettekilerden bazıları, Bu antlaşma Osmanlı İmparatorluğu na üç beş yılı geçmeyen uzunlukta nefeslenecek bir vakit kazandırabilir; ancak daha sonra Ruslar tekrar saldıracaklardır. Dolayısıyla bu zaman zarfında, askerî teşkilât ve eğitim düzeninden iktisadî alana kadar ciddi bir yapılanma ve yenilenme sürecine girilmediği takdirde nefeslenecek vakit dediğimiz vaktin Anadolu yakasına hicret ve intikal vaktimiz olacağı güneş gibi zâhirdir sonucuna varmışlardı. Osmanlı İmparatorluğu nun içeriden ve dışarıdan iki farklı görünümünü dile getiren bu satırları okurken, 18. yüzyılın önde gelen entelektüellerinden 9

8 III. SELİ M VE DÖNEMİ Ragıp Paşa nın, bugünün diliyle uzaktan bakıldığında bu devlet heybetli bir aslan gibi gözükür; ama yanına yaklaştığınızda bu aslanın yelesinin dökülmüş, dişlerinin sökülmüş ve pençelerinin tırnaksız olduğunu görürsünüz şeklindeki sözlerini hatırlamamak mümkün değildir. Osmanlılar ın sosyal hayattan siyasî yapıya, askerî düzenden eğitim ve düşünce dünyasına kadar değişen çeşitli alanlarda yaşadıkları açısından çok önemli evrelerden birini oluşturan; birbirleriyle uyumlu veya uyumsuz iniş çıkışların, tartışmaların, önemli gelişmelerin, hatta sıçramaların yanında derin hayal kırıklıklarının da yaşandığı bir aşama olan ve III. Selim in tahtta oturduğu bir zamanla buluşan bu dönem hakkında bir çalışma yapma fikri, açıkçası 2006 da İSAM da gerçekleştirdiğimiz 150. Yılında Islahat Fermanı konulu konferanstan sonra aklımıza düşmüştü. Konferansı veren Kemal Beydilli hocamızla bir sohbet esnasında, III. Selim in katledilişinin 200. yılına rastlayan 2008 de hem bu hükümdarı ve yaptıklarını anmak, hem de askerî alandan okullaşmaya varıncaya kadar bu döneme damgasını vuran çeşitli gelişmeleri veya olguları tartışmak düşüncesi doğdu ve bu düşünce kısa zamanda olgunlaşarak İSAM ın desteğiyle küçük bir projeye dönüştü. Aralık 2008 de yurt içi ve yurt dışından gelen çeşitli araştırmacıların katılımıyla Nizâm-ı Kadîm den Nizâm-ı Cedîd e: Ölümünün 200. Yılında III. Selim ve Dönemi başlıklı iki gün süren bir sempozyum gerçekleşti. Mütevazı bir bütçeyle yapılan bu sempozyuma davet edemediğimiz; fakat sempozyum esnasında bu konu üzerinde çalışmakta olan ve doktora tezlerini bitiren bazı arkadaşlarımız oldu. Sunulan bildirileri makaleye dönüştürme aşamasına geçtiğimizde, birkaç kişi haricinde herkes makalesini gönderdi; ancak sempozyum programında yer veremediğimiz Günsel Renda hocamızdan ve tezlerini bitiren diğer arkadaşlarımızdan da kitap çalışmasına katkıda bulunmalarını istedik. Onlar da bizi kırmadılar ve böylece beş çalışmanın daha bu projeye dahil olma imkânı doğdu. Bu kitap çalışmasında asıl hedef, ölümünün 200. yılında III.Selim i ve dönemini çeşitli açılardan değerlendirmek, nizâm-ı kadîm den nizâm-ı cedîd e, başka bir ifadeyle klasik yönetim sisteminden yeni düzene geçiş çabasını ve sonuçlarını özgün araştırmalarla ve disiplinlerarası bir çalışma yöntemiyle tartışmaktır. Tabi ki herhangi bir çalışmanın, başkalarının destek ve yardımı olmadan arzulanan yetkinliğe ulaşması mümkün değildir. 10

9 ÖNSÖZ Bu çalışmanın hazırlık sürecinde fikirlerinden istifade ettiğim ve daima teklifsiz yardımlarını gördüğüm, araştırmalarında genellikle III. Selim ve dönemi üzerinde yoğunlaşan Kemal Beydilli hocamıza özel bir teşekkür borçluyum. III. Selim deyince hemen akla bu dönem hakkında kapsayıcı ilk ciddî çalışmayı yapan Stanford Shaw ismi de geliyor doğal olarak ve içimizden, keşke o da hayatta olsaydı da uzun yıllar bu döneme emek vermiş birisi olarak ondan da son bir yazı alabilseydik; ancak programımız ona yetişemedi. Ama yine de Shaw un III. Selim üzerine yapmış olduğu, bence Edward Said in oryantalizm tanımlamasının epey uzağına düşen çalışmalarını burada bir kez daha anmak isterim. Bu çalışmanın farklı aşamalarında yardımlarını esirgemeyen Suraiya Faroqhi, İdris Bostan, Feridun Emecen, Ali Akyıldız a ve kitabın son şeklini almasında yaptığı son dakika katkısından dolayı son dakikada kurulmuş veya yazılmış bir makale değil kesinlikle, zira doktora tezinden çıkardı Ali Yaycıoğlu na teşekkürü bir borç bilirim. Sempozyumun gerçekleşmesinden kitaba dönüşmesine kadar ihtiyaç duyulan desteği ve imkânı sağlayan İSAM çalışanlarına, özellikle kitaplaşma sürecinde özverili ilgi ve yardımlarını gördüğüm tashih, dizgi ve tasarım bölümündeki arkadaşlara ayrı ayrı teşekkür ederim. Altı yıldır İSAM Yayınları başkanlığını yürütürken her kitapta olduğu gibi bu çalışmada da yardımlarını gördüğüm ve yayınların hummalı trafiğini yetkinlikle takip eden Sema Doğan a, bu sürede çıkan her kitap yazarı gibi ben de teşekkürlerimi ifade etmeliyim. Niyazi Berkes in Türk çağdaşlaşma tarihinin ikinci aşaması olarak adlandırdığı III. Selim dönemindeki askerî yapıdan dış siyasete, sanattan eğitime kadar yayılan çeşitli alanlarda yaşanmış gelişmelerde, yenileşme çabaları konusunda ne olduğunu ortaya koymaktan veya olanın göz alıcı bir şekilde fotoğrafını çekmek ten ziyade, niçin olduğunu inceleyen araştırmalardan oluşan bu çalışmanın Türk siyaset, kültür ve çağdaşlaşma düşüncesi tarihine mütevazı bir katkı sağlamasını ümit ederim. Seyfi Kenan Kadıköy, Ekim

10 Osmanlılar Fransız İhtilâli ne Karşı: Adriyatik ve İtalya Sularında Osmanlı Donanması KAHRAMAN ŞAKUL* Giriş Bu makale Osmanlı İmparatorluğu nun Fransa ya karşı açılan II. Koalisyon savaşlarında ( ) Adriyatik ve İtalya cephesindeki askerî faaliyetlerini konu edinmektedir. Meselenin ele alınışında öncelikle bugüne kadar ancak kısmen incelenmiş olan Osmanlı arşiv malzemesini kaynak olarak kullanacağız. Temel yaklaşımımız ilgili mevcut yerli-yabancı literatürde yer etmiş görüşleri Osmanlı belgelerinin ışığında gözden geçirip kısmen tashih etmek kısmen detaylandırmak olacaktır. Hulâsa Osmanlılar ve Ruslar Mısır seferinden sonra tarihlerinde ilk defa ittifak kurarak ortak bir filoyla Fransa işgalinde tutulan Yedi Ada yı (İyon adaları: Korfu, Zanta, Kefalonya, Ayamavra, İtaki, Çuka) ele geçirip Cezâyir-i Seb a-i Müctemia cumhuru adında bir cumhuriyet rejimi kurmuşlardı. Osmanlılar ın tarihlerinde ilk defa fethettikleri bu adalarda Osmanlı tâbiiyetinde ve Rus korumasında kurulan cumhuriyet idaresi varlığını 1807 Tilsit Antlaşması na kadar korumuş ve Osmanlılar ın Adriyatik serhattini güvence altına almıştı. Osmanlılar 1807 ye kadar Adriyatik te Fransız tehdidine karşı senelerce çeşitli filolar gezdirmişti. Ayrıca Sicilyateyn Krallığı Dr., Georgetown Üniversitesi. 255

11 III. SELİ M VE DÖNEMİ ile olan ittifakının gereği olarak Bâbıâli cüzi miktarlarda dahi olsa İtalya ya muhtemelen çoğu Arnavut olan paralı askerler göndermiş, Osmanlı donanması ise Ankona ve Otranto gibi bazı İtalyan şehirlerinin Fransız işgalinden kurtarılmasında görev ifa etmişlerdir. 1 Osmanlı İmparatorluğu nun Rusya ve İngiltere ile ittifak halinde Fransa ya karşı II. Koalisyon savaşlarına katılması Avrupa tarihçiliğinde neredeyse görmezden gelinen bir hadise, Osmanlı tarihçiliğinde ise ancak Mısır seferi bağlamında ele alınan bir mesele olagelmiştir. Oysaki, Ahmed Cevdet Paşa daha XIX. yüzyıl sonlarında bu dönemi Osmanlılar için artık Avrupa politikasını ihmal etme imkânı bulamayacakları bir târîh-i cedîd milâdı ilân etmiş, I. Osmanlı-Rus ittifakını ise ( ) -kendi döneminin Avrupa tarihçiliğinin de etkisi altında- o çağın diplomasisinin garipliklerinden biri olarak kabul etmişti. 2 Genel tarih anlatısında 3 Osmanlılar ın (1) apansız yakalandıkları Mısır seferi neticesinde (2) Denize düşen yılana sarılır fehvasınca apar topar ve gönülsüzce Rusya ve İngiltere ile ittifak kurarak (3) Fransa yı Mısır dan çıkarmayı hedefledikleri görüşü hâkimdir. Fakat bu görüş epeyce eksiktir. Öncelikle, (1) Mısır seferi Fransa da çoğu bakanın dahi bilgisi dışında idarî ricâl içerisinde küçük bir grup tarafından Şubat 1798 ortalarında kararlaştırılmıştı. Mısır yolu üzerinde Malta nın işgal edildiği haziran ortalarında dahi gerçek hedefin Mısır olduğunu Avrupa istihbarat ağları saptayamamıştı. Bu şartlar altında Osmanlılar tıpkı Avrupalı çağdaşları gibi ilkbaharla beraber Tulon daki donanma hazırlıklarına dair 1 Bu dönemde Osmanlılar ın İtalya da savaştıklarına dikkat çeken tek modern Osmanlı tarihçisi Zinkeisen e atıfla Kemal Beydilli dir. Avrupa ahvalinin karıştığı 1740 larda günümüzde unutulmaya terkedilmiş olan Korsika cumhurunun Osmanlı himayesi talebi konumuzla ilginç bir mukayese imkânı sunmaktadır (bkz. Kemal Beydilli, Korsika ve Osmanlı Devleti, İlmî Araştırmalar, sy. 4 [1996], s ). 2 Ahmed Cevdet Paşa, Târih, İstanbul 1309, VI, Diğerleri yanında Enver Ziya Karal, Fransa-Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu ( ), İstanbul 1938; B. Lewis, The Muslim Discovery of Europe, London: Norton, 1982; Stanford Shaw, Between Old and New: The Ottoman Empire under Sultan Selim III , Cambridge: Harvard University Press, 1971; Osmanlılar ın Mısır seferini şaşkınlıkla karşıladıkları görüşü halen tekrarlanmaktadır (bkz. Caroline Finkel, Osman s Dream, London 2005, s. 410). 256

12 KAHRAMAN Ş AKUL ancak spekülasyon yapabilmişlerdir ki Eşek Ali Efendi ve Bâbıâli nin tahminleri çoğu Avrupalı devletlerin tahminlerinden daha isabetliydi. 4 4 Avrupa daki mevcut hedef tahminleri içerisinde Napoli, Floransa, Brezilya, Fas, Cezayir, İngiltere, İrlanda ve Hindistan bulunmaktaydı ama Mısır yoktu. Çar Pavel bu donanmanın Balkanlar a veya Osmanlı donanmasıyla birleşip Kırım a saldırabileceğini dahi düşünmüştü. İngiltere de dahi mayıs gibi geç bir tarihte Karadeniz muhtemel bir hedef telakki edilmekteydi. Hatta dönemin İngiliz Savaş Bakanı Henry Dundas 9 Haziran da Başbakan George John Spencer a çekinerek Mısır ihtimalinden bahsetmiş ama ay sonunda çark ederek Napolyon un donanma ile İstanbul a gideceği fikrinde karar kılmıştı (bkz. B. Lavery, Nelson and the Nile: The Naval War Against Bonaparte 1798, Annapolis: Naval Institute Press, 1998, s ; L Rossi, Napoleon s Own Rendering of his Expedition to Egypt and Holy Land, Napoleon and the French in Egypt and the Holy Land (ed. A. Shmuelevitz), İstanbul: Isis, 2002, s. 193). Ali Efendi ve Bâbıâli ise Napolyon un Napoli de zora düşen Fransız ordularına yardım için İtalya ve Sicilya ya gideceği veya Yedi Ada üzerinden Mora veya Arnavutluk a saldıracağı ihtimali üzerinde durmuştur. Ali Efendi nin donanmanın hedefini Malta işgali olarak ilân ettiği doğru değildir ve tamamen Karal ın mevcut raporları eksik ve hatalı değerlendirmesinden kaynaklanmaktadır. Ali Efendi aslında Talleyrand ın Osmanlı memâlikini değil Malta yı hedefledikleri iddiasını aktarmakla yetinmişti (bkz. Enver Ziya Karal, Fransa-Mısır, s. 82, 159 [belge IV]). Karal hatalı yorumlarını Ali Efendi nin diğer raporlarında da sergilemektedir. Karal, Ali Efendi nin fotosunu basmış olduğu bir raporunda Talleyrand ın Malta iddiasını sanki Ali Efendi nin görüşleri imiş gibi sunma hatasına düşmüştür. Halbuki Ali Efendi raporunda Fransız donanmasının Malta işgalinden sonra Sicilya nın doğusuna geçtiğini, Nelson un hâlihazırda İtalya sularında Napolyon u aradığını zaten belirtmekte ve evvelki raporlarında değindiği gibi gazetelerin İskenderun veya İskenderiye yi muhtemel hedef olarak andıklarını hatırlatmaktadır (bkz. Karal, Fransa-Mısır, s [belge VIII]). Karal ın hatalı yorumları malesef Lewis tarafından farkedilmeyerek tekrarlandığı için yabancı literatürde umumiyet kazanmıştır (bkz. B. Lewis, The Impact of the French Revolution on Turkey, Journal of World History, I/1 [1953], s. 121). Sultan Selim in onu eşek olarak tahkir etmesi Ali Efendi nin temmuz ortasında gönderip ancak ağustos ortalarında ulaşan bir raporunda Mısır işgalinden bîhaber olmasına duyduğu kızgınlıktandı; zira haberler İstanbul a çoktan varmıştı. Gelgelelim, İskenderiye fütuhatı haberi Akdeniz deki İngiliz hâkimiyeti neticesinde Fransa ya ancak eylülde varabildiği için Ali Efendi mâzur görülmelidir. Cemal Tukin Osmanlılar ın Mısır işgaliyle şoke oldukları iddialarını daha 1947 senesinde ihtiyatla karşılamıştır (bkz. Tukin, Boğazlar Meselesi [haz. Bülent Aksoy], İstanbul: Pan Yayıncılık, 1999, s. 110, dipnot 160 [ilk baskı: İÜ Edebiyat Fakültesi, 1947]). Bu durumun ayrıntılı bir tartışması için bkz. Kahraman Şakul, An Ottoman Global Moment: War of Second Coalition in the Levant (doktora tezi 2009), Georgetown Üniversitesi, s

13 III. SELİ M VE DÖNEMİ Dönemin iletişim güçlükleri dikkate alındığında Mısır seferi deşifre olsaydı dahi, Osmanlılar ın önleyici tedbir almasına vakit müsaade etmezdi. (2) Diğer yandan, Osmanlılar Mısır seferinden çok önceleri Rus tahtına geçen Pavel in, annesi Büyük Katerina nın aksine Rus yayılmacılığını reddedip memleket ıslahatına odaklanacağını ilân etmesinin de etkisiyle, Rusya ile yakınlaşmaktaydı. Rus ittifakının ancak Mısır seferinden sonra, Ocak 1799 da, imzalanması bize Osmanlı gönülsüzlüğüne dair yanıltıcı fikirler vermemelidir; zira bu tamamen mevcut ittifakı resmiyete dökmeye yönelikti. Osmanlı-Rus gizli görüşmeleri Fransız saldırısından çok önceleri başlamıştı. Kaldı ki, Pavel Rus Karadeniz filosunu Fransız saldırısını henüz öğrenmemişken İstanbul a göndermişti. Osmanlı-Rus filosu daha ittifak antlaşması imzalanmadan eylül ortalarında Yedi Ada ya İstanbul dan yelken açmıştı bile. Nitekim, bu ortak filonun Boğazlar dan çıkışı II. Koalisyon savaşlarını fiilen başlatan olay olarak kabul edilmektedir. (3) Son olarak Osmanlı amaçları basitçe Mısır ın istirdadı hedefine indirgenemez; zira, dost Fransa nın Doğu Akdeniz ve Balkanlar a doğru yayılmacı bir siyaset güttüğü şüpheleri Napolyon un 1797 de Venedik e son verip Adriyatik teki Venedik mülkü olan Yedi Ada yı işgal etmesiyle Bâbıâli de yaygınlık kazanmıştı. I. Koalisyon savaşlarından beri İtalya da süregiden Fransız yayılmacılığını kaygıyla izleyen Bâbıâli artık Adriyatik teki Fransız faaliyetlerini de yakın takibe almıştı. Bu coğrafyada Tepedelenli Ali Paşa nın yükselişi doğrudan Venedik in çöküşü neticesinde Adriyatik in yeniden serhat bölgesine dönüşmesiyle ilgili idi. Aslında Osmanlılar Tulon daki donanma hazırlıklarının Mısır için olduğunu öngörmemişlerse de Fransızlar ın Mora veya Arnavutluk taraflarına saldıracaklarına emin gibiydiler ve bütün askerî ve diplomatik faaliyetlerini bu alanda yoğunlaştırmışlardı. Nitekim Rus-Osmanlı yakınlaşmasının temel saiki her iki imparatorluğun da Balkanlar a yönelik muhtemel bir Fransız saldırısından çekinmeleriydi. 5 Osmanlılar ın işgal altındaki Mısır ı kurtarmak için bütün güçleriyle Nelson un baskını sonrası Mısır da kapana kısılmış Fransız ordusuna saldırmak dururken derhal Yedi Ada da savaşa girişmeleri, Osmanlı ricâlinin genel Fransız tehdidini Adriyatik ve İtalya 5 II. Koalisyon savaşlarında Adriyatik ve İtalya cephelerindeki Rus askeri ve diplomatik faaliyetleri için bkz. N. Saul, Russia and the Mediterranean , Chicago: The University of Chicago Press,

14 KAHRAMAN Ş AKUL cephelerini ihmal eden modern Osmanlı tarihçiliğinden çok daha etraflı değerlendirdiklerini göstermektedir. Dolayısıyla Osmanlılar ın sadece Mısır işgali sebebiyle ve gönülsüz olarak ittifaklar sistemine dahil oldukları önermesi isabetli değildir. Bu makalenin ilerleyen sayfalarında bu görüşümüzü ayrıntılı bir şekilde tartışacağız. II. Koalisyon Savaşları ve Akdeniz Mevcut görüşler II. Koalisyon savaşlarında Akdeniz cephesinde asıl rolü İngiliz ve Fransız donanmalarına vermektedirler. Rus ve İspanya donanmaları bu anlatıda ancak yardımcı role soyunabilirlerken Osmanlılar ın da dahil olduğu ülkelerin deniz güçlerine figüran rolü düşmektedir. Halbuki, II. Koalisyon savaşlarında Akdeniz cephesi birçok devlet donanmasının dahil olduğu karşılıklı çıkarma harekâtlarıyla şekillenmişti. Fransa nın Malta ve Mısır işgalleri ile Osmanlı-Rus donanmasının Yedi Ada yı Fransızlar dan kurtarması, Mısır a karşı girişilen başarısız Osmanlı çıkarması, İngiltere nin Malta yı alışı, devamında Mısır a gerçekleştirilen Osmanlı-İngiliz çıkarmaları ve İtalya kıyılarında karşılıklı girişilen çıkarma teşebbüsleri hep bu minvaldendir. Bir tarafta Fransız ve İspanya donanmaları diğer tarafta İngiliz, Rus, Osmanlı, Neapolitan ve Portekiz donanmaları Akdeniz i o döneme kadar misli az bulunur bir yoğun savaş ortamına sokmuştu. Bilhassa Fransızlar iki sene üst üste önce Tulon donanması (1798), sonrasında ise Brest donanması (1799) mârifetiyle Akdeniz de koalisyon güçlerini ciddi mânada tehdit etmişlerdi. Bu donanmalar içerisinde Osmanlı donanmasının konumu ne idi? Savaşa katkısı ne olmuştur? Portekiz ve Sicilyateyn Krallığı bu devletler içerisinde en zayıf olanlarıydı. İkisinin de sadece birkaç saf gemisi ile fırkateyni olduğu için bu devletler fiilen İngiliz donanmasının korumasında ve İngiliz politikasının etki alanındaydılar. 6 Rusya Akdeniz de Osmanlılar ın Boğazlar ı ittifak dahilinde Rus savaş gemilerine açması ve Akdeniz e açılan Rus Karadeniz filosunun ikmal ve iâşesini sağlamasından dolayı bilhassa Adriyatik ve İtalya sularında İngiltere den bağım- 6 A. B. Rodger, The War of the Second Coalition, 1798 to 1801, Oxford 1964, s

15 III. SELİ M VE DÖNEMİ sız harekâtlarda bulunabiliyordu. 7 Bu dönemde Osmanlı Devleti nin siyaseti bölgede Rus etkisini kısıtlamak için Rus filosuyla Adriyatik ve İtalya cephelerinde ortak harekâta girişmek ve İngiltere yi dengelemek için Mısır da da filolar bulundurmak idi. Bu makalemizde de görülebileceği gibi Sultan Selim in donanma ıslahatı sayesinde Osmanlı donanması Osmanlı siyasetinin temel taşıyıcı unsuru haline gelmişti. Böyle bir donanma olmadan Osmanlılar ın Fransa ile mücadele edebilmesi kuşkusuz oldukça zor olacaktı. Osmanlı-Rus Filosunun Yapısı ve Gücü Rus Karadeniz filosunun yarısı Fransa ya karşı ortak harekât için İstanbul a gönderilmişti. Altı saf gemisi, yedi fırkateyn ve üç hafif gemiden oluşan on altı gemilik bu filonun toplam gücü 794 top ve 1663 tanesi piyade savaş gücü olmak üzere 7406 denizciden müteşekkildi. Asıl harp gemilerinin dökümü seksen dört toplu sancak gemisi, iki tane yetmiş dört toplu, üç tane yetmiş toplu, altı tane elli toplu şeklindeydi. Öncelikli görevi Karadeniz kıyılarını Osmanlı saldırılarından korumak olan Karadeniz filosu bu amaçla âdeta yüzer bir kale olarak tasarlanmıştı. Bunun sonucu olarak biri hariç bütün fırkateynler saf gemileriyle muharebe edebilmeleri için standart otuz iki otuz sekiz toplu fırkateynlerden on beş kadar daha fazla top taşımaktaydı (elli toplu altı fırkateyn). Bu amaçla ağırca inşa edilen bu gemiler ilâve toplarla iyice ağırlaştığından Adriyatik in meşhur fırtınalarında türlü bâdireler atlatacaklardı. Dahası, Korfu kuşatması esnasında bu ağır topların geri tepmesi de gemilerin omurgalarını zayıflatacaktı. 8 7 Kahraman Şakul, Diplomatik Bir Mesele Olarak İaşe: Rus Donanmasının Osmanlılar Tarafından İaşesi ( ), Eskiçağ dan Modern Çağ a Ordular Oluşum, Teşkilat ve İşlev- (ed. Feridun M. Emecen), İstanbul: Kitabevi, 2008, s J. L. McKnight, Admiral Ushakov and the Ionian Republic. The Genesis of Russia s First Balkan Satellite (doktora tezi, 1965), University of Wisconsin, s. 26; Saul, Russia and the Mediterranean, s ; III. Selim in Sırkatibi Ahmed Efendi Tarafından Tutulan Rûznâme (nşr. V. Sema Arıkan), Ankara 1993, s. 287; Cevdet Paşa, Târih, VI, 6; Uşakov İstanbul da mukim elçisi Tomara dan 19 Eylül 1798 [yeni takvim] tarihinde aylık 7492 tayın istemiştir (bkz. Admiral Ushakov [ed. R. N. Mordvinov], Moskova: Voenizdat, ), I-II, belge nr. 260

16 KAHRAMAN Ş AKUL Rus Karadeniz filosu Adriyatik gibi zorlu bir denizde uzun süreli göreve uygun değildi. Çabuk çürüyen yaş çamdan inşa edilmiş bu gemilerden sadece iki tanesi on beş yaşından gençti ve birkaç tanesi hariç hiçbirinin altında bakır koruyucu tabaka yoktu. Filo daha İstanbul a varamadan iki tanesi sakatlanıp Sivastopol a dönmek zorunda kalmıştı. 9 Rus mürettebatın eğitim ve tecrübe vaziyeti çok net değildir. Uşakof un astları Osmanlı-Rus savaşını görmüş tecrübeli subaylardı fakat filo görev tanımı dolayısıyla kışın demir üzerinde yattığından mürettebat vaktinin çoğunu karada geçiriyordu. Bundan dolayı mürettebat büyük oranda tâlimsizdi. 10 Osmanlı donanmasına gelince, sürmekte olan ıslahatlar sonucu yapılan son sistem Osmanlı harp gemileri 12 Eylül tarihli resmî ziyaretinde Uşakof u şaşkınlığa uğratacak kadar etkileyiciydiler. Neredeyse tamamının altı çürümeye karşı bakırla kaplanmıştı. Osmanlı donanmasının Rus donanmasında bulunmayan en mühim özelliği Mahan ın tabiriyle filo bütünlüğüne sahip olmasıydı; yani Rusya nın aksine farklı görev yerlerindeki filolarını ihtiyaca göre belli bir bölgede toplayabilmekteydi. Ayrıca belirtmek gerekir ki Yedi Ada ya karşı girişilen harekât Rus donanmasının ordu desteği olmadan giriştiği ilk amfibi harekâttı. Oysa, Osmanlılar hem bu tip amfibi harekâtlarda oldukça tecrübeliydiler ve Korfu yu daha önce iki defa kuşatmışlardı ; Anderson a göre Uşakov emrindeki gemilerin isimleri şöyledir: Sv. Pavel (sancak gemisi- 84), Bogoyavleniye Gospodne (72), Sv. Troitsa (72), Maria Magdalina (68), Zaçarii i Elizaveta (74), Sv. Petr (74), Grigoriy Velikiya Armeniy (50), Sv. Mikail (48), Soşestviye Sv. Duka (44), Sv. Nikolay (46), Kazanskaya Bogoroditsa (46), Navarkiya Vosneseniye Gaspodne (40), Stçastlivyi (32) ve 3 hafif gemi (R. C. Anderson, Naval Wars in the Levant, , Liverpool 1952, s. 367). 9 McKnight, Admiral Ushakov, s. 26, 29, 35, 121; Saul, Russia and the Mediterranean, s , Saul, Russia and the Mediterranean, s ; McKnight, Admiral Ushakov, s. 27; D. Mitchell, A History of Russian and Soviet Sea Power, New York: McMillan, 1974, s donanma ıslahatının teknik yönleri için bkz. Tuncay Zorlu, Innovation and Empire in Turkey: Sultan Selim III and the Modernisation of the Ottoman Navy, London: I.B. Tauris, 2008): bu ıslahatlara genel giriş için bkz. S. Shaw, Selim III and the Ottoman Navy, Turcica, I (1969), s ; Ali İihsan Gencer, Bahriye de Yapılan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezareti nin Kuruluşu ( ), Ankara 2001, s ; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Merkez ve Bahriye 261

17 III. SELİ M VE DÖNEMİ Yelkenci ve topçu takımlarının nitelik ve nicelik olarak eksikliği ise Osmanlı donanmasının yumuşak karnını oluşturmaktaydı. Gelgelelim, aslî görevi kıyı koruma olan ve normal şartlar altında sadece deniz mevsimi denize açılan bir donanmada tam zamanlı mürettebat istihdam edip düzenli manevra ve ateşli tâlim yapmak son derece de pahalı bir iş gibi gözükmektedir. Filo bütünlüğü anlayışı uyarınca harp gemilerinin memleketin farklı hususiyetler barındıran kıyılarının tamamında görev yapabilecek özellikte olması şarttı. Ortak filoya verilen gemilerden anlaşıldığı kadarıyla Osmanlılar elli toplu 450 mürettebatlı büyük fırkateyn veya karavela diye anılan gemileri tercih etmekteydiler. Batı memleketlerinde XVII. yüzyıl sonlarında tasarlanmaya başlanan bu fırkateyn tipi sığ sularda seyredebilme yeteneğiyle Akdeniz kıyı güvenliğini sağladığı gibi gerektiğinde ağır toplar taşıyarak Karadeniz deki kara hedeflerinin bombardımanında da kullanılabilmekteydi. 12 Osmanlılar ın ortak filoya ne kadarlık bir güçle katkıda bulunduklarına dair bilgiler açık değildir. 13 Osmanlı belgelerine göre Başbuğ Abdül- Teşkilatı, Ankara 1943, s ; Karal, Selim III Devrinde Osmanlı Bahriyesi Hakkında Vesikalar, Tarih Vesikaları, I/3 (1941) s ; A. T. Mahan, The Influence of Sea Power Upon History, , Boston 1890, 1. Ünite: Discussion of Elements of Sea Power, s Henry Jervis ve White Jervis Adriyatik seferine katılan bu elli toplu Osmanlı fırkateynlerini fırkateynlerden daha büyük, yüksek kıçlı ve elli toplu karavelalar olarak tavsif etmektedirler (bkz. Henry Jervis White Jervis, History of Island of Corfu and the Republic of the Ionian Islands, London 1852, s. 166; elli toplu fırkateynlerin gelişimi için bkz. R. Gardiner, The Frigate, The Line of Battle. The Sailing Warship (ed. R. Gardiner), Conway 1992, s ; Rif Winfield, The 50-Gun Ship, London: Chatham Publishing, 1997); belirtmek gerekir ki Osmanlılar Avrupa daki mevcut uygulamanın aksine harp gemilerini taşıdığı top sayısına göre 5 dereceye (100 + top; top; top; top; top) ayırmak yerine uzunluğuna göre kabaca kalyon, fırkateyn (sagīr-kebîr) ve korvet (sagīr-kebîr) olarak tasnif ediyorlardı. Bu zâviyeden filodaki elli toplu 450 mürettebatlı kebîr fırkateynler Avrupa usulünce 4. derece kabul edilen elli toplu 350 mürettebatlı gemilere tekabül etmiş olmalıdır. 13 McKnight a göre Osmanlı filosu altı saf gemisi, altı fırkateyn, dört küçük gemi ve 6000 mürettebattan oluşmaktaydı (McKnight, Admiral Ushakov, s. 35); Von Pivka ise yirmi sekiz Osmanlı gemisine değinmektedir: Dört saf gemisi, altı fırkateyn (Hüseyin Kapudan, Abbas Kapudan, Zeynel Kapudan, Süleyman Kapudan, Kerim Kapudan, Ahmed Kapudan), dört korvet (Mustafa Kapudan, Hüseyin Kapudan, Ali Bey, Mehmed Bey) ve on dört bomba gemisi (O. von 262

18 KAHRAMAN Ş AKUL kadir Bey emrindeki Osmanlı filosunda en az on bir gemi (hafif gemiler hariç) olmalıdır. Mürettebat sayısı ise en fazla 7205 idi. 14 Mısır Seferi haberlerinin duyulması üzerine Bâbıâli Çanakkale ye bir Fransız saldırısını muhtemel gördüğü için Gelibolu ya 3 Eylül 1798 de üç kalyon, üç fırkateyn ve üç korvet ile on şalope göndermişti Aralık la beraber Mısır ve Adriyatik için görevlendirilen toplam gemi sayısı otuz dokuz idi. Çanakkale de bulunan Bahr-i Zafer ve Âsâr-ı Nusret kalyonları haricinde dört kalyon, on fırkateyn, altı korvet, on sekiz şalope ve bir kırlangıç bu gücü teşkil etmekteydi. Bunlardan İngiltere ve Rusya ile yapılan ittifak müzakerelerinde Mısır cephesi için söz verilen iki fırkateyn ve şalopeler dışındakileri muhtemelen Adriyatik seferi için donanmıştı baharında Fransız Amiral Bruix nun çok güçlü bir Fransız-İspanyol donanması ile Akdeniz e girmesi üzerine, Bâbıâli donanmayı yirmi altı ilâve gemi ile tahkim etmeye karar verdi. Bu gemilerin dökümü şöyledir: Bir tane üç ambarlı, yedi kalyon, iki fırkateyn, yirmi yeni bomba fırkateyni, iki Pivka, Navies of the Napoleonic Era, New York 1980, s. 214); Anderson a göre Osmanlı filosunda altı savaş gemisi, sekiz fırkateyn, sekiz korvet ve on dört bomba gemisi. Ona göre, Abdülkadir Bey adam eksikliğinden arkada iki harp gemisi, iki fırkateyn ve dört korvet bırakmak zorunda kalmıştı (Anderson, Naval Wars, s. 367). 14 Kaptanıderyâ Küçük Hüseyin Paşa bir raporunda Korfu daki bu filoya gemi başına ikişer takım olmak üzere toplam yirmi iki gomena gönderileceğini belirtmektedir (Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA] Hatt-ı Hümâyun Kataloğu [HAT] 164/6839 (15M1214/19Haz1799); Cevdet Paşa ya göre filoda altı kalyon, dokuz fırkateyn ve dört korvet vardı ( Cevdet Paşa, Târih, VI, 6); İâşe ile ilgili çok sayıdaki belge içinde HAT 266/15490 altı aylık peksimet tayınatını kantar olarak vermektedir. Adam başına iki kantar tayınat kuralınca 7205 rakamına ulaşılır. Lâkin, bu hesaplama subayların ve erlerin farklı miktarlarda tayınat aldıkları gerçeğini dikkate almaz. 15 Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi [TSMA], E. 4079/2. Bu belgeye göre gemiler ve takımları şöyledir: Kalyonlar: Şehbâz-ı Bahrî (yetmiş dört top/850 nefer; Giridî İbrâhim Kapudan), Bahr-i Zafer (yetmiş iki top/750 nefer; Eyyûbî Mustafa Kapudan), Âsâr-ı Nusret (seksen dört top/800 nefer; İsmâil Kapudan). Fırkateynler: Hümâ-yı Zafer (elli top/450 nefer; Abdülkerim Kapudan), Şiar-ı Nusret (elli top/450 nefer; İskenderiyeli Ahmed Kapudan), Şevketnümâ (elli top/450 nefer; Arnavut Abbas Kapudan). Korvet: Salabetnümâ (yirmi altı top/ nefer; Tunuslu Hüseyin Kapudan), Necm-i Zafer (200 nefer; Cezayirli Mehmed Kapudan), cedîd-i nüzûl-i Tersane (Yenişehirli Halil Kapudan). 263