LÂĠKLĠK, DĠN-VĠCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ VE EĞĠTĠM HAKKI AÇISINDAN TÜRKĠYE DE ZORUNLU DĠN EĞĠTĠMĠ

Transkript

1 LÂĠKLĠK, DĠN-VĠCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ VE EĞĠTĠM HAKKI AÇISINDAN TÜRKĠYE DE ZORUNLU DĠN EĞĠTĠMĠ Süleyman MORTAġ 1 GĠRĠġ Din eğitimi ve özellikle zorunlu din dersleri öteden beri, Türkiye de tartıģılan bir konu olmuģtur. Bu konuyu eleģtirenler genelde olaya laiklik açısından bakmıģlardır 2. Özellikle belli bir mezhebin (Sünni) öğretilmesi ve ibadet kurallarının öğretilmesinin, ilgilinin ve ailesinin inanç özgürlüğüne aykırı olacağı, laik devletin din aģılama gibi bir görev ve yetkisinin olmadığı ileri sürülmektedir 3. Fakat asıl konunun tekrar gündeme gelmesi Eylem ve Hasan ZENGĠN v. TÜRKĠYE kararı sonucunda olmuģtur 4. Gerçekten önemi açısından kısaca vurgulamak gerekirse, Alevi Ġnancına sahip Hasan Zengin adlı vatandaģımız Ġlköğretim 7. sınıfta öğrenim gören Eylem Zengin adlı kızımın Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinden bağıģık (muaf) tutulması için Ġstanbul Ġl Milli Eğitim Müdürlüğüne müracaatta bulunmuģ, Milli Eğitim Müdürlüğü bu istemi, Anayasa m ve Milli Eğitim Temel Kanunu m.12 6 ye aykırı bularak 1 Hakim, Yargıtay. 2 Laik devletin; dinler, mezhepler ve inanç konusunda taraf tutamayacağı temel çıkıģ noktası olarak alınmakta ve eleģtirilmektedir. Bkz. TANÖR, Bülent \ YÜZBAġIOĞLU, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, YKY yay., 2.B, Ġstanbul 2001, s TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, aynı yerde. Benzer Ģekilde ĠNSEL, sorunun, din derslerinin zorunlu olup olmamasından değil, din ve vicdan özgürlüğüne rağmen Sünni Ġslam ın fiilen resmi devlet dini haline getirilmesinde yattığını belirtmektedir. Bkz. ĠNSEL, Ahmet, Düzgün Din Dersi,Radikal 2, günkü gazeteler. 5 Din ve ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilk ve orta-öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dıģındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kiģilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır.(ay m. 24/4) sayılı Milli Eğitim Temel Kanununun 12. maddesinde Türk Milli Eğitiminde Laiklik esastır. Din Kültürü ve Ahlak Öğretimi ilköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında yer alır denmektedir. 1

2 ret etmiģtir. ĠĢlemin iptali için Ġstanbul idare mahkemesine yapılan baģvuru,iģlemin yürürlükteki mevzuata uyarlığı nedeniyle ret edilmiģ, karar DanıĢtay ca onanmıģtır. Böylece iç hukuk yolları tüketilmiģ, baģvurucu tarihinde Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi nezdinde giriģimde bulunmuģtur. AĠHM ne baģvuruda belli baģlı Ģu Ģikayetler ileri sürülmüģtür: Ġ. Din Kültürü ve Ahlak Öğretimi Ġlköğretim Kurumlarında zorunludur. ĠĠ. Ders içerik olarak Ġslam inancının Sünni mezhebinin itikat ve ibadetlerinin öğretilmesine yöneliktir. ĠĠĠ. Diğer din ve mezhepler, bilhassa Alevi mezhebi \ inancı ve ibadetleri ile ilgili son derece yetersiz ve yanlı bilgiler verilmektedir. ĠV. Anne-babanın dini ve felsefi inancına saygı duyulmamaktadır. Özetle baģvurucu uygulamanın AĠHS nin din ve vicdan özgürlüğünü düzenleyen 9. maddesi ile eğitim hakkını düzenleyen 1 no lu protokolün 2. maddesini ihlal ettiğini ileri sürmüģtür 7. Mahkeme zorunlu din dersi uygulamasının 1 nolu protokolünü 2. maddesini ihlal ettiğine karar vermiģtir 8. Mahkeme gerekçesinde öne çıkan hususlara aģağıda değineceğiz,ancak burada vurgulamak istediğimiz husus tartıģmanın bu karar ile yeniden gündeme gelmesidir. AĠHM ce konunun eğitim özgürlüğü açısından değerlendirildiği açıktır. Belirtmek gerekir ki konu gerek laiklik,gerekse din ve vicdan özgürlüğü açısından eleģtirilmekte ve ele alınmaktadır. 7 Konuya aģağıda yeniden dönülecektir. 8 Kararın resmi Türkçe çevirisi yapılmamıģtır. Kararı, Ġngilizce metni için bkz. HASAN%20AND%20EYLEM%20ZENGIN%20v.%20TURKEY.doc ( ). AĠHM Application no. 1448\04, Case of Hasan and Eylem Zengin v. Turkey. 2

3 BĠRĠNCĠ BÖLÜM DĠN EĞĠTĠM-ÖĞRETĠMĠ VE GEREKLĠLĠĞĠ I. GENEL OLARAK DĠN EĞĠTĠMĠ A. Anlam ve Genel Eğitim Ġçindeki Yeri Din eğitimi, kiģilerin dini yönden olumlu davranıģ değiģikliği kazanması, bilimsel bilginin bulgularıyla çatıģmayacak Ģekilde ruhi tatmin sağlanması, toplumsal birliği koruyacak Ģekilde dini yönden eğitilmesidir 9. Ġslam Tarihi açısından bakıldığında din eğitimġ Mescit merkezlidir. Mescit ve Camiler bu konuda uzun süre din eğitimi iģlevini sürdürmüģtür 10. Mescit ve camilerin eğitim-öğretim için yeterli gelmediği anlaģılınca da medreselerin, daha sonra da okulların açıldığı görülmektedir. Eğitim alanındaki geliģme ve 9 DEMĠR, Ġbrahim, Yılları Arasında Türkiye de Din Eğitimi TartıĢması (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), A.Ü. Eğitim Fakültesi 1978, s Hz. Muhammed Mekke de baģlattığı eğitimi Medine de Mescit merkezli bir eğitime dönüģmüģtür. 622 de Medine ye hicretinde ilk iģ olarak orada bir mescit kurmuģ, onun bir bölümünü de eğitim öğretim merkezi (suffa, zulle) haline getirmiģti. Bu sonraki din eğitim-öğretimine de bir model olmuģtu. Bu konuda bkz. GÜÇ, Ahmet Ġslam da Mescidin Toplum Hayatındaki Yeri, Yeni Ümit, Ocak-ġubat-Mart Yıl 6, Sayı 23. Ayrıca, BAKTIR, Mustafa Ġslam da Ġlk Eğitim müessesi Ashabı Suffe, TimaĢ yay. Ġstanbul 1990, s

4 değiģmeler sürecinde genel eğitim dini özelliğini değiģtirmek durumunda kalmıģ ve din eğitimi genel eğitim içerisinde bir branģ halini almıģtır 11. Din eğitiminde temel bir sorun hangi dinin eğitimi sorunudur. Din eğitimi her Ģeyden önce inanılan dinin eğitimidir. Burada din kavramı üzerinde konumuzun sınırı bakımından durmayacağız 12 ancak din eğitiminin insanın Kutsal ile ilgili davranıģlarının geliģtirilmesine iģaret ettiğini belirtmeliyiz 13 Din eğitiminde amaç kiģinin doğuģtan varolan dini yeteneklerini iģleyip geliģtirmek, baģta Allah ve ilahi kelamı öğrenip kabul etmesini, ilahi kelam içinde mevcut bilgiler ve talepler doğrultusunda yaģayıģını düzenlemesini temin etmektir 14. Din eğitimi, dinin hayat ile iliģkilerini ve bunların iliģkili sorunları gidermeyi sağlar 15. Böylece din eğitimini, inanılan dini bireylere öğretme olarak belirtmek yanlıģ olmaz. B. Din Öğretiminde YaklaĢımlar \ Modeller Din öğretiminde nasıl bir yöntem uygulanacağı önemlidir. Bu konuda Dünyada uygulanan belli baģlı iki model göze çarpmaktadır. Bunlar mezhebe dayalı ve mezhepler üstü olarak adlandırılabilir Mezhebe Dayalı Model 11 TOSUN, Cemal, Din Eğitimi Bilimine GiriĢ, 2.B., Pegem A yay., Ankara 2002, s BĠLGĠN dini insanın kayıtsız Ģartsız var olan mutlak Varlığa yöneliģi ve onun tarafından kuģatılıģı olarak tanımlamaktadır. Bkz. BĠLGĠN, Beyza, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Gün Yay, Ankara 1988, s TOSUN, s Tanımlar için bkz. YAVUZ, Kerim, Günümüzde Din Eğitimi, Ç.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Yay., Adana s. 52. DODURGALI Abdurrahman, Din Eğitimi ve Öğretiminde Ġlkeler ve Yöntemler, M.Ü. Ġlahiyat Fakültesi yay., Ġstanbul 1999, s YAVUZ, s. 50; TOSUN, s AYDIN, Mehmet Zeki, Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Öğretimi ve Türkiye Ġle KarĢılaĢtırılması, http\\ (eriģim: ). Burada mezhebe dayalı denirken belli bir dinin içindeki mezhep kastedilmeyip, aynı zamanda ayrı bir din de kastedilebilmektedir. Burada amç öğretimin Ģeklini vurgulamak açısındandır. Kaldı ki Ġngilizce deki religion hem din hem de mezhep karģılığı olarak kullanılmaktadır. 4

5 Bu modelde din öğretimi/dersin konusunu belli bir din oluģturmakta, bu öğretimde amaç o dinin ve pratiklerinin öğretilmesi,benimsetilmesi ve sevdirilmesidir 17.Belirtmek gerekir ki bu tarz öğretimde ders zaten o dinin adı ile anılmaktadır. Sözgelimi, Ġslam din dersi, Katolik din dersi, protestan din dersi gibi 18 Bu modelde din eğitimi belli bir din ya da mezhebe göre programlanmakta ve uygulanmaktadır 19. Buradaki düģünce öğrenci ya da velisinin belli bir din dersini seçmesi ve öğrenmesidir. Elbette böyle bir öğretide diğer din ya da mezhepler de öğretilmektedir, ancak her Ģeyden önce bu öğretim biliģsel düzeyde kalmakta diğer yönden de diğer dinler ancak esas alınan dinin perspektifinde öğretilmektedir 20. Mezhebe dayalı din dersi programı ilgili dinin temsilcileri tarafından yapılır ya da onaylanır Mezhepler Üstü Din Eğitimi Bu öğretim sisteminde din eğitimi mezhebe dayalı değildir. Belli bir dinin öğretimi esas alınmadığı gibi bir dinin sevdirilmesi benimsetilmesi ya da öğretilmesi amacı güdülmemektedir. Bu sistemin çoğulcu ve birleģtirici özellikleri vardır. Bu öğretim modelinde her din ve mezhebin dünya görüģü ve ahlak anlayıģı öğretilmektedir, birleģtirici yönü ise dinin özü üzerinde durulması, ayrılık bulunmayan ilkelerin okutulması ve mezheplerle ilgili ayrıntı ve farklı görüģlere girilmesidir 22. Ancak Ģunu da ifade etmek gerekir ki bu 17 AYDIN, http\\ (eriģim: ). 18 Almanya dan Katolik ve Protestan din eğitimleri buna örnektir. 19 Sözgelimi, Ġran daki ġii Mezhebine göre yapılan öğretim böyledir. 20 AYDIN, aynı yerde; TOSUN, s Sözgelimi Belçika ve Avusturya da din derslerinin programı, Katolik din dersi için Katolik Kilisesi Protestan din dersinin program Protestan Kilisesi tarafından yapılmaktadır. Nitekim Avusturya da Ġslam din dersinin programını, Avusturya Diyanet TeĢkilatı yapmaktadır. Bkz. AYDIN, http\\ (eriģim: ). 22 BĠLGĠN, s.83 5

6 sistemin uygulandığı ülkelerde, ülkede çoğunluğun mensup olduğu dine göre o din ağırlıklı olarak öğretilmektedir. Sözgelimi Yunanistan da durum böyledir 23. Bu konuya son vermeden önce din öğretimi yaklaģımında AYDIN ın oluģturduğu tablo anlama kolaylığı sağlayacaktır 24. DĠN EĞĠTĠMĠ YAKLAġIMI DĠNLER HAKKINDA ÖĞRETĠM mezhebe\dine dayalı, YAKLAġIMI doktriner (confessionel) mezhebe\dine dayalı olmayan (non confessionel) ADI Din Dersi Bilgisi,.Kültürü HEDEFĠ Benimsetmek, Sevdirmek Bilgi Vermek ĠÇERĠĞĠ Dini Metinler, Ġlmihal Dini Bilgi, Kültür PROGRAM Ġlgili Dinin Temsilcisi \ Devlet HAZIRLAMA Kilise ÖĞRETMEN Ġlgili Dinin Temsilcisi Devlet BELĠRLEME \Kilise ALTERNATĠFĠ Ahlak (Moral, Etik), Yok Felsefe, Din Kültürü vb. II. DĠN EĞĠTĠMĠNĠN GEREKLĠLĠĞĠ SORUNU 23 Yunanistan da din öğretimi mezhepler üstüdür, ancak Hristiyan Ortodoks mezhebi ağırlıklı olarak öğretilmektedir. AYDIN, http\\ (eriģim: ). 24 Tablo için bkz. AYDIN, Mehmet Zeki, Müzakereler,in:Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, (17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay., Ġstanbul 2007, s

7 A- Bir Toplumsal Dinamik Olarak Din 1. Kavram ve YaklaĢım Toplumlara yön veren, onları etkileyen, onlara kimlik kazandıran davranıģ, tutum ve eylemlerini belirleyen önemli dinamiklerden biri de din dir 25. Toplumsal bir dinamik olan din nedir, yakından bakalım. Din Arapça kökenlidir kelime anlamı itibariyle mülk ve hüküm anlamına gelir. Bu cümleden olarak hesaba çekmek, yargılanmak, yönetmek anlamları vardır 26.Bunun dıģında kendini kötülüklerden koruyan, itaat etme, boyun eğme, sadece ibadet etme, baģlı baģına Allah tan korkma anlamları vardır 27. Dinin inandı, mezhep edindi, adet edindi gibi anlamları da olup, kiģinin tutunduğu ve uyguladığı pratik yol ve hayat tarzı anlamına gelir 28. Madem toplumlara yön veren, onları etkileyen kimlik kazandıran davranıģ, tutum ve eylemlerini belirleyen dinamiklerden biri dindir, o halde dinin ne olduğunu ne olmadığını doğru bir Ģekilde öğretmek gerekir Tarihi ve Mevcut Gerçekler Türkiye de yaģayan insanların büyük çoğunluğu Ġslam dinine mensuptur. KuĢkusuz değiģik mezhepler benimsenmiģtir, ancak hepsinde Allah inancı 25 ERBAY, Ahmet, Zorunlu Din Eğitimi TartıĢmaları Üzerine, http\\ 26 Nitekim Fatiha suresindeki din gününün sahibi mealindeki ayette hesap ve hüküm gününün sahibi anlamı vardır.erbay,aynı yerde. 27 Tanımlamalar için bkz. BOLAY, Süleyman Hayri \ SARIKAVAK Kazım, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, 2.B.Gündüz Eğitim ve Yayıncılık,Ankara 2003,s BOLAY\SARIKAVAK, aynı yerde. 29 ERBAY, Zorunlu Din Eğitimi TartıĢmaları Üzerine, http\\ 7

8 vardır. Bu ülkede yaģayan insanların büyük çoğunluğu yüzyıllardan beri bu dini yaģamıģ ve kültürlerini büyük oranda din etkilemiģtir 30. Bu sadece Türkiye bakımından da değil tarihe dönüp baktığımızda, insanlığın baģına gelen büyük olaylar ötekinin ya milliyeti ya da dini olmuģtur 31. Dini bu Ģekilde kullanabilme eğilim ve tehlikesi bireysel çıkar ve toplumsal çıkarcılar karģısında dinin ne olduğunun doğru olarak öğretilmesinde fayda vardır 32. B. Din DıĢı Tutuculuk ve Dinle Zorunlu ĠliĢkiler 1. Din DıĢı Tutuculuk a. Sokağın Sıcak Mantığı Bugün din konusunda eğitim almamıģ kiģiler birçok Ģeyin dine ait olduğunu sanmaktadır. Sokakta çıkan bu bilgiler zamanla bir inanç haline gelmektedir. Sözgelimi Anadolu nun bazı kesimlerinde kız çocuklarına mirastan pay verilmez. Bu neredeyse bir Ġslam \ din kuralı olarak algılanır. Oysa Ġslam da kız çocuğunun da miras payı vardır. Yine zaman zaman Ġslam adına kendisini Peygamber ilan edenleri ve bunlara biat eden müritleri duymaktayız. Gerçekten dini bilgiye sahip olan ve Hz. Muhammed in son peygamber olduğunu bilen, bu dini eğitimi alan birisi bu yalancı peygamberlere uyacak mıdır? b. Hurafelerle SavaĢ Ya da Niçin Din eğitimi 30 KARAMAN, Hayrettin, Din Eğitimi 3, Yeni ġafak, Sözgelimi Haçlı Seferleri. 32 ERBAY, agm. 8

9 Bilindiği gibi din toplumların bir gerçeğidir. Neredeyse insanların çoğu aslında bir dine inanmaktadır. Din eğitimi yapılmayan toplumlarda inançlar ile yasalar arasında çatıģmalar yaģandığı, toplumlarda birlik ve beraberlik ruhumun zedelendiği görülmektedir 33.Bir takım hurafelerin, dini kural olduğu kabul edilmekte, din taassubu altında kimi istismarcı ve Ģarlatanların elinde din bir alet olarak kullanılmaktadır 34. Din istismarı hurafelerden kaynaklanacağı gibi yaratılıģ itibariyle insan,kendi egoizminden kaynaklanan fikir ve kanaatlerini din adına ortaya koyabilir 35. Din öğretiminin hiç ya da gereği gibi yapılmadığı için çok defa dine aykırı fikir ve inanıģlar,din adına gizli gizli yayılıp hem insan hem de din için tehlikeli akımlar yayılabilmektedir 36. Konuya dikkat çeken Josef de Finans Ģöyle diyordu: Asrın maskesi hem trajik hem de yüz buruģturucudur. Trajiktir; çünkü Allah sız ve Allah a karģı bir hürriyet arayarak dünya her gün daha korkunç olmaktadır. Ġnsan kendisinden uzaklaģıyor. Madde alemindeki büyük geliģmeler insanın kurtuluģunu sağlayıp ona saadet devri açacağına,onun için yeni bir ıstırap kaynağı oluyor. Yüz buruģturucudur; çünkü, insan değerlerin ilkelerine karģı çıkmakla, bütün onları yıkmakla kendini bitiriyor 37. Din eğitimi insanın bu tatmin edilemez duygularını sınırlayacağı gibi bir takım kötü ve yanlıģ alıģkanlıkları da önler. Din unsuru toplumda diğer unsurları da etkiler. Vatan duygu ve sevgisinin oluģumunda, milli tarihin 33 DEMĠR, s Ġster kendisine tarikat ismini versin ister baģka isim atında olsun bu tarz oluģumlar din bilgisi eksik kiģileri kolayca aldatabilmektedir. Bkz. DEMĠR, aynı yerde. 35 Daha önce de ifade ettiğimiz gibi kendisini peygamber ilan etmeye kadar varan olayları hatırlayalım. 36 ÖNER, Necati, Niçin Din Öğretimi, in:din Öğretini ve Din Hizmetleri Semineri (8-10 Nisan1988) Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yay. Ankara 1991 s. 25. Bu konuda ayrıca Bkz. ONAT, Hasan, Niçin Din Eğitim, in:uluslararası Din eğitimi Sempozyumu (20-21 Kasım 1997), s Fransız yazarın 1955 de söylediği sözler için bkz. ÖNER, s. 25 (abc). 9

10 akıģında,ahlakın Ģekillenmesinde, terbiyenin yönlenmesinde dinin rolü inkar edilemez. Bütün amaç topluma iyi insan yetiģtirmektir Dinle Zorunlu ĠliĢkiler a. Kenan Evren Örneği Az aģağıda değinileceği üzere, bizde mevcut zorunlu din dersleri 1982 Anayasası ile 39 getirilmiģtir.kenan Evren din derslerinin zorunlu hale getirilmesini anlatırken çeģitli örnekler verir. Bunlardan çarpıcı olan biri Ģöyle geliģir: 12 Eylül den sonra Kenan Evren devlet baģkanıdır. Kurban bayramı yakındır. Kenan Evren in eģi vefat ettiğinden, kızı ve damadı ile yaģamaktadır. Bir akģam yemeği sırasında Kenan Evren damadına oğlum Kurban Bayramı yaklaģıyor, yakınlarda bir imam bul, kendisine vekalet ver, bizim kurbanı kessin der.ertesi akģam yine akģam yemeği sırasında bir araya gelirler. Kenan Evren damadına sorar: Ne oldu oğlum, kurban iģini haletlin mi? Cevap Kenan Evren i Ģok edecek mahiyettedir: Hayır baba, bugün Cumartesi, noterler kapalı, onun için imama vekalet veremedim. Kenan Evren damadının din konusundaki bu cehaletinin, din derslerinin mecburi olması için önemli bir gerekçe olduğunu bizzat ifade eder 40. b. YaĢadığımız Topluluk Nedeniyle Dini Öğrenme Zorunluluğu 38 DOĞAN, Lütfi,AçılıĢ KonuĢması, in: Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi (17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay., Ġstanbul 2007, s ; ÖNER, s Ay m Kenan Evren in bu anısı için bkz. KÖSE, Ali, Müzakereler, in:avrupa Birliği Sürecinde, Dini Kurumlar ve Din Eğitimi (17-19 Kasım 2006), ĠSAV yay. Ġstanbul-2007, s

11 Her din, bireylerden çok toplumlara hitap eder. En ilkel din bile toplumu ahlaken düzeltmek için gelmiģtir. Din, toplumda sevgi, Ģefkat, merhamet ve paylaģma gibi ideal ve değerleri öğretir. Daha da ötesi özellikle ilahi dinler insanların tek bir anne babadan yaratıldığını kabul eder ve tüm insanların temelde kardeģ olduklarını kabul eder. 41 Bu nedenle topluluk halinde yaģamanın bir gereği olarak herkesin dinle zorunlu olarak bir iliģkisi oluyor. Askere gitmek, Ģehit-gazi olmak hepsi dinle açıklanabiliyor. Toplumun güvenliğini ve barıģın tehdit eden hırsızlık, kapkaç, fuhuģ, rüģvet, cinayet, zulüm hepsinin, kötü kavramlar olduğu ancak dini bilgi ile anlaģılabiliyor. Yukarıdan beri açıklandığı üzere, herkesin dinle bir ilgisi oluyor en azından öldüğünde dini merasimle defnediliyor BOLAY\SARIKAVAK, s Bu konuda geniģ açıklama için bkz. BRADNEY, Anthony, Bir Liberal Demokraside Dinlere Neden Değer Verilmelidir, in: Türkiye de Din ve Vicdan Hürriyeti,ÇeĢitlilik, Çoğulculuk, BarıĢ,(Çev.: Arif KÖKTAġ), Derleyen: Murat YILMAZ, Liberal DüĢünce Topluluğu yay.,ankara 2005, s ERBAY, Ahmet, Zorunlu Din Eğitimi TartıĢmaları Üzerine http\\ SA=Makale&TaziNo=

12 ĠKĠNCĠ BÖLÜM TÜRK HUKUKUNDA VE KARġILAġTIRMALI HUKUKTA DĠN EĞĠTĠMĠ I. TÜRKĠYE DE DĠN EĞĠTĠMĠNĠN ġeklġ VE DAYANAĞI A.Din Eğitiminin Hukuki Temelleri 1. Din Eğitiminin Tarihi Süreci a. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Din Eğitimi Serüveni 3. Mart 1924 te kabul edilip yürürlüğe giren Tevhid-i Tedrisat Kanunu 43 ile din eğitimi ve öğretimine özel bir yer ayrılmıģtır 44. Bu kanun ile din eğitimi her seviyede zorunlu hale getirildiği ifade edilmiģtir 45. Tevhid-i Tedrisat Kanununun din eğitimi ve öğretimini kaldırmak için değil, genel eğitim öğretimini kaldırmak için değil, genel eğitim sistemi içinde ele almak ve onunla bütünleģtirmek için çıkarılmıģ bir kanun olduğu kabul edilmektedir 46. Nitekim 1924 te Tevhid-i Tedrisat Kanununun yürürlüğe girmesinin akabinde din dersleri Kur an-ı Kerim ve Din Dersleri adıyla, Ġlkokulun 2 ve 3. sınıflarında haftada iki saat, 4 ve 5. sınıflarından ise haftada bir saat; 43 Ögretimler Birliği Kanunu Kanun için bkz. Resmi Ceride, , sayı 63, Düstur: Tertip: 3, c.5, s Bu konuda bkz. BOLAY\SARIKAVAK, s. 54; TOSUN, Din Eğitimine GiriĢ, s BOLAY\SARIKAVAK, s ATAY,Hüseyin, AçıĢ KonuĢması, in:i. Türkiye Din Eğitim Semineri,Ġlahiyat Vakfı yay.,ankara 1981,s.2. 12

13 ortaokullarda da 1 ve 2. sınıflarda Din Bilgisi adıyla haftada bir saat olarak okutulmaya baģlandı de din derslerine katılma velinin onayının bağlandı. Nitekim din dersleri 1931 de ortaokullardan, 1935 yılında ise ortaokulların müfredatından çıkarılmıģtır de ilkokulların 4 ve 5. sınıflarına isteğe bağlı olarak ve program dıģı Din Bilgisi adıyla yeniden kondu. Demokrat Partinin iktidara gelmesi ile 1950 yılında din dersi müfredat içine alındı. Ders bütün öğrencilere verilir hale getirildi. Dersten muaf tutulmak isteyen velilerin ise dilekçe vermeleri gerekiyordu 48. Ders 1956 da ortaokul 1 ve 2. sınıflara seçmeli olarak konuldu de ise Lise 1 ve 2. sınıfların müfredatında yer aldı 49. b Anayasası ve Zorunlu Din Eğitimi 1961 Anayasasında din eğitimi isteğe bağlı 50 iken 1982 Anayasasında ilk ve ortaöğretim kurumlarında zorunlu dersler arasında yer almıģtır 51. Gerçekten 1982 Anayasasının 24 m.de; Herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. 14 üncü madde hükümlerine aykırı olmamak Ģartıyla ibadet, dini ayin ve törenler serbesttir. Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz. 47 Bu konuda bkz. ĠNSEL, Ahmet Düzgün Din Dersi, Radikal 2, Ayrıca Bkz. ÖCAL, Mustafa, Türk Hukuk Mevzuatında Din Eğitim ve Öğretiminin Yeri ve Uygulama Biçimi, in:avrupa Birliği sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, ĠSAV yay,, Ġstanbul 2007, s Bugün de tartıģılan ve Anayasa taslağına alternatiflerden biri olarak konulan zorunlu ama seçmeli uygulaması 1950 yılında baģlatılmıģtır. 49 ĠNSEL, aynı yerde; Dönemlere göre uygulama için ayrıca bkz. ÖZTEMĠZ, Mutay, Cumhuriyet Döneminde Devletin Din Politikaları, Pencere yay., Ġstanbul, 1997, s Çocuklarına din dersi verilmesini isteyenler okul idaresine baģvurmak zorundaydı. 51 GÖREN, Zafer, Anayasa Hukukuna GiriĢ, 2.B, Dokuz Eylül Üniversitesi yay, Ġzmir 1999, s.110; TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, s.167; TOSUN, s

14 Din ve ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dıģındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kiģilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır. Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi veya kiģisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan Ģeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz hükmü getirilmiģtir. Böylece ders Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi adı altında, Ġlköğretim 4. sınıftan baģlayarak lise son sınıfa kadar okullarda zorunlu hale geldi Yasal Dayanak 1982 Anayasasında ilk ve ortaöğretim kurumlarında zorunlu dersler arasında yer almıģtır. Nitekim 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanun un 12. maddesinde de Din Kültürü ve Ahlak Öğretiminin Ġlköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda zorunlu olduğu belirtilmiģtir 53. Türk milli eğitiminde laiklik esastır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında yer alır (1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanun un 12). 52 ĠNSEL, Ahmet, Düzgün Din Dersi, Radikal 2, s. Milli Eğitim Temel Kanunu nun Tarih ve 2842 s. Kanun ile değiģik 12. maddesi 14

15 B. Din Derslerinin Ġçeriği 1. Müfredat a. Ġlköğretim Okullarından Din Dersi aa. Genel Olarak Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri ilköğretimin ilk üç sınıf müfredatında yoktur. 4 ve 5. sınıflarından baģlamak üzere dersler programda yer almaktadır. Ġlköğretimde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri 1997 yılından itibaren yeniden yapılandırılmıģtır. Ġlköğretimde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı, Milli Eğitim Talim ve Terbiye Kurulu BaĢkanlığınca kabul edilmiģtir Öğretim yılından itibaren uygulamaya konulan bu program önemli çıkıģ noktaları geliģtirmiģ, öğrencinin bilincinin geliģmesini sağlayacak koģulları oluģturmak ve hayatın problemlerini çözmede yardımcı olacak yolları göstermeye çalıģmıģtır. Sorun, hedef veya konu mutlaka din ve ahlak süzgecinden geçirilmiģtir. Doğrudan din ve ahlak alanından seçilen konular toplum, kültür, öğrenci eksenli olarak ĢekillendirilmiĢtir 55. bb.ġlköğretim 4 ve 5. Sınıflarda Din Eğitimi Din eğitiminin ve zorunlu din eğitimine yöneltilen eleģtiriler yönünden okullarda okutulan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi müfredatını fikir vermesi açısından görmekte yarar var öğretim yılında 4. sınıf ders kitabının içeriği aģağıdaki gibidir Bkz. Milli Eğitim Tebliğler Dergisi, ekim 2000, Sayı DOGAN, Recai \ TOSUN, Cemal, Ġlköğretim 4 ve 5. Sınıflar Ġçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi, 2. B, Pegem A yay., Ankara 2003, s Komisyon tarafından hasırlanın Din Kültürü ve ahlak biligisi 4 kitabı, 5.B, Milli Eğitim Bakanlığı yay., Ankara 2006( Kitap, Milli Eğitim Bakanlığı talim ve terbiye kurulunun tarih 109 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiģtir). 15

16 Günlük KonuĢmalarımızda Din, Bismillahirrahmanirrahim, Allah a ġükür, Okuma Metni (Kim Yarattı Acaba?), Günah, Sevap, Haram ve Helal Kavramlarını Öğreniyorum, Dilek ve Dualarımızda Dini Ġfadeler, SelamlaĢıyoruz, Evimizde, Çevremizde Bulunan Dini Sembolleri Tanıyalım, Dinin Tanımını Öğrenelim, Dini Öğrenmenin Önemi, Din Güzel Ahlaktır, Ahlaklı ve Ahlaksız Ġfadeleri Üzerinde DüĢünelim, Güzel Söz Söyleyelim, Güzel DavranıĢlarda Bulunalım, Okuma Metni (Ġyelik), Peygamberimiz, Söz ve DavranıĢları Ġle En Güzel Örnektir, Sübhaneke Duasını Ezberleyelim ve Anlamını Öğrenelim Okuma Metni (BaĢkalarıyla Ġyi ĠliĢkiler Kurmak), Bedenimi Temiz Tutarım, Elbiselerimi Temiz Tutarım, Çevremi Temiz Tutarım, Sağlığım Ġçin Temizlik Çok Önemlidir, Dinim Temiz Olmamı Ġstiyor: Temizlik Ġmandandır Okuma Metni (Temizlik), Sözünde Durmak, Güvenilir Olmak da Temizlidir Okuma Metni (Ata Öğüdü), Allah Temizlenenleri Sever, Temizliğin Önemi Üzerinde KonuĢalım, Fatiha Suresini Ezberliyelimve Anlamını Öğrenelim, Ben Akıllı ve Ġnanan Bir Varlığım, Ben Ġnsanları Sever Ve Saygı Duyarım, Din dosdoğru Olmamı Ġster, Din Ġyi, Doğru ve Güzel Olanı Yapmamı Ġster, Din Çevremi Korumamı Öğütler Okuma Metni (Piknik), ÇalıĢırm, Allah ın Yardımına Güvenirim ve BaĢarırım, Benim Bir Ailem Var Okuma Metni (Ailem), Ailem Bana Güven Veriyor, Annem Babam Benim Ġyiliğimi Ġster Okuma Metni (Evimiz), Dinimiz, Anne ve Babamıza Ġyi Davranmamızı Öğütlüyor, KardeĢlerimle Ġyi Geçinirim, Ailemizde Birbirimize Saygı Gösterir, Yardım Ederiz. Benzer Ģekilde Ġlköğretim 5. Sınıf müfredatı ise Ģu Ģekildedir. ÜNĠTE: ALLAH ĠNANCI 1. Ġnsan Akıllı ve Ġnanan Bir Varlıktır 2. Evrende Bir Düzen Vardır 3. Allah Vardır ve Birdir 16

17 4. Her Ģeyi Yaratan Allah tır 5. Allah ın eģi ve Benzeri Yoktur. 6. Allah Her ġeyi ĠĢitir, Bilir ve görür 7. Allah ın Her Ģeye Gücü Yeter 8. Allah Bizimle Beraberdir. 9. ÇalıĢırım, Allah ın Yardımına Güvenirim ve BaĢarırım 10. Ġhlas Suresi ve Anlamı ÜNĠTE: ĠBADET KONUSUNDA BĠLGĠLENELĠM 1. Ġbadet Nedir? 2. Ġbadetlerle Ġlgili Kavramları Öğreniyoruz (Farz, Vacip, Sünnet) 3. Niçin Ġbadet Edilir? 4. BaĢlıca Ġbadetler 5. Camiyi Tanıyalım 6. Dua 6.1.Niçin Dua edilir? 6.2. Nasıl Dua Edilir? 6.3. Dua Ġbadetin Özüdür 6.4. Kur an dan ve Hz. Peygamberden Dua Örnekleri 7. Güzel ĠĢ ve Güzel DavranıĢ: Salih Amel 8. Ġbadetler DavranıĢlarımızı GüzelleĢtirir 9. Rabbena Duaları ve Anlamı ÜNĠTE: HZ. MUHAMMED VE AĠLE HAYATI 1. Hz. Muhammed in Evliliği ve Çocukları 2. Hz. Muhammed in Ailesi Ġçindeki Örnek DavranıĢları 17

18 2.1. Hz. Muhammed Aile Bireylerini Sever ve Aralarında Ayırım Yapmazdı 2.2. Hz. Muhammed Aile Bireylerine DanıĢır ve GörüĢlerine Değer Verirdi 2.3. Hz. Muhammed Akrabayı Ziyaret Ederdi 3. Hz. Muhammet in Ailesinin Örnek DavranıĢları 3.1. Hz. Muhammed in Ailesinde Sevinçler ve Sıkıntılar PaylaĢılırdı 3.2. Hz. Muhammed in Ailesinde Misafire Cömert Davranılırdı 3.3. Hz. Muhammed in Ailesinde Ġsraftan Kaçınılırdı 3.4. Hz. Muhammed in Ailesinde KomĢuluk ĠliĢkilerine Önem Verilirdi 3.5. Hz. Muhammed in Ailesinde Öksüzler ve Yoksullar Gözetilirdi 4. Salavat Duaları ve Anlamı ÜNĠTE: KUR AN DA KISSALAR 1. Kıssa nedir? 2. Kur an Kıssalarının Amacı 3. Kur an da Peygamber Kıssaları 3.1. Allah ı Arayan Ġnsan: Hz. Ġbrahim 3.2. Sevgi ve Merhamet Örneği: Hz. Yusuf 3.3. Sabır Örneği: Hz. Eyyup 3.4. Bilge Ġnsan: Hz. Lokman 4. Fil Suresi ve Anlamı ÜNĠTE: SEVĠNÇ VE ÜZÜNTÜLERĠMĠZĠ PAYLAġALIM 1. PaylaĢmak Niçin Önemlidir? 2. Sevinçlerimi PaylaĢalım 2.1. Bayramlar Sevinçli Günlerimizdir 18

19 Dini Bayramlarımız Milli Bayramlarımız 2.2. Kandil Gecelerimiz 2.3. Diğer Önemli Günlerimiz Cuma Günü Bütün Müslümanlar Ġçin Önemlidir Ramazan Ayını Sevinç ve Heyecanla KarĢılarız 3. Üzüntülerimizi PaylaĢalım 3.1. Hastaları Ziyaret Ederiz 3.2. GeçmiĢlerimizi Anarız 3.3. Zor Durumda Olanlara Yardım Ederiz 3.4. Engellilere Sevgi Ġle Bakar, Sıkıntılarını PaylaĢırız 4. Tahıyyat Duası ve Anlamı ÜNĠTE: VATANIMIZI VE MĠLLETĠMĠZĠ SEVĠYORUZ 1. Vatan ve Millet Kavramlarını Öğreniyoruz 2. Biz Vatanımızı ve Milletimizi Çok Severiz 3. Bu VatandaĢ Hepimiz Bir Milletiz 4. Manevi Değerlerimizi Koruyup Saygı Gösteririz 4.1. Bayrağımıza ve Ġstiklal MarĢ ımıza Saygı Duyarız 4.2. Gazilerimize Saygı Gösterir, ġehitlerimizi Rahmetle Anarız 4.3. Askerlik Yapmak Vatan Borcumuzdur. 5. Yurtta BarıĢ, Dünyada BarıĢ Temel Ġlkemizdir 57. cc. Ġlköğretim 6.7 ve 8. sınıflar Ġlköğretim 6. sınıflar Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi müfredatı aģağıdaki gibidir. Konu tamamen alınmamıģ olup fikir vermesi bakımından ünite isimleri ile yetinilmiģtir

20 Ünite 1: Peygamberlere ve Ġlahi Kitaplara Ġnanç Ünite 2: Namaz Ġbadeti Ünite 3: Son Peygamber Hz. Muhammed Ünite 4: Kur an-ı Kerim in Temel Eğitici Nitelikleri. Ünite 5: Ġslam Dinimin Sakınılmasını Ġstediği DavranıĢlar 58 Ünite 6: Ġslamiyet ve Türkler. - Türklerin Müslüman OluĢu - Ebu Hanife, Ġmam Maturidi Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Ahi Evran, Hacı BektaĢ Veli, Mevlana - Türklerin Ġslam Medeniyetine Katkıları - Türklerin Bilime Katkıları - Türklerde Peygamber ve Ehlibeyt Sevgisi 59 Ġlköğretim 7. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi müfredatı ise Ģöyledir: Ünite 1: Kur anı Kerimi Tanıyalım Ünite 2: Din Güzel Ahlaktır 60 Ünite 3: Hac ve Kurban Ünite 4: Melekler ve Diğer Görünmeyen Varlıklar Ünite 5: Ahiret Ġnancı Ünite 6: Ailemiz Ünite 7: Dinleri Tanıyalım 7. Ünitede genel olarak dinden bahsedildikten sonra, Yahudilik, Hristiyanlık, Ġslam,Hinduizm ve Budizm dinleri hakkında bilgi verilmiģtir Sözgelimi bu ünite altında; Yalan söylemek ve Hile yapmak, gıybet ve iftira, hırsızlık, kıskançlık (haset), alay etmek, büyüklenmek (kibir), kötü zanda bulunmak, baģkalarının kusurunu araģtırmak anne-baba ve büyüklere saygısızlık, kötü davranıģlar karģısında duyarsız kalmayalım gibi konular iģlenmiģtir. 59 AKGÜL, Mehmet ve Diğerleri, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Materyali, 6. Sınıf, Feza Gazetecilik, Ġstanbul Bu ünite altında güvenilir insan olma, üzerine düģen görevleri yapma, verdiği sözde durma, emanete ihanet etmeme, kötülüğe yaklaģmama, doğruluktan ayrılmama, kimsenin arkasından konuģmama gibi konular iģlenmiģtir. Bkz. AKGÜL ve Diğerleri, s.28 vd. 61 Bkz. 7. Sınıf Ders Kitabı s.106 vd. 20

21 Ġlköğretim son sınıfların Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi programı içeriğine baktığımızda; Ünite 1: Kaza ve Kader Ünite 2: Zekat, Hac ve Kurban Ġbadeti Ünite 3: Hz. Muhammed in Hayatından Örnek DavranıĢlar 62 Ünite 4: Ġslam DüĢüncesinde Yorumlar Ünite 5: Din ve Güzel Ahlak Ünite 6: Dinler ve Evrensel Öğütleri 63 b. Liselerde Din Dersleri Liselerin tüm sınıflarında din kültürü dersi bulunmaktadır. Lise 1. sınıflar ya da 9. sınıfların müfredatı aģağıdaki gibidir. ÜNĠTE: ĠNSAN VE DĠN 1. Ġnsanın Evrendeki Konumu 2. Ġnsanın Doğası ve Din 3. Dinin Ġnsan Hayatındaki Yeri ve Önemi 4. Ġnanmanın ÇeĢitli Biçimleri 4.1. Tek Tanrıcılık (Monoteizm) 4.2. Çok Tanrıcılık (Politeizm) 4.3. Gizemcilik (Gnostisizm) 4.4. Bilinmezcilik (Agnostisizm) 4.5. Tanrı Tanımazlık (Ateizm) 62 Bu ünitede Hz. Muhammed in Ģu örnek davranıģları ele alınmıģtır: Ġnsanlara değer verirdi, güvenilirdi, hoģgörülüydü, bilgiye önem verirdi, danıģarak iģ yapardı, merhametliydi, affediciydi, çalıģmayı ve yardımlaģmayı severdi, sabırlıydı, cesaretliydi zamanı iyi değerlendirirdi, hakkı gözetirdi, doğayı ve hayvanları severdi Bkz. AKGÜL, Mehmet ve Diğerleri, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Materyali, 8. Sınıf, MEB yay, Ġstanbul 2007, s. 52 vd. 63 YaĢayan büyük dinler hakkında bilgi verildikten sonra bu dinlerin ve Ġslam ın evrensel öğütleri olan doğruluk temizlik, yardımseverlik, saygı, sevgi, çevre konularından söz edilmiģtir. Bkz. Ders Kitabı, s.120 vd. 21

22 ÜNĠTE: TEMĠZLĠK VE ĠBADET \ 2 1. Ġbadet Kavramı 2. Niçin Ġbadet Edilir? 3. Ġbadetin Kapsamı 4. Ġbadet-Temizlik ĠliĢkisi 5. Temizlik 5.1. Beden Temizliği (Gusül) 5.2. Namaza Hazırlık (Abdest) 5.3. Teyemmüm 5.4. Mekan ve Çevre Temizliği ÜNĠTE: HZ. MUHAMMED ĠN HAYATI \ 3 1. Hz. Muhammed in Doğduğu Ortam 2. Hz. Muhammed in Doğumu, Çocukluğu ve Gençliği 3. Hz. Muhammed e Vahiy GeliĢ 4. Hz. Muhammed in Hicreti 5. Hz. Muhammed in Toplumsal BarıĢa Yönelik Etkinlikler 6. Hz. Muhammed in Ġslam ı Yayma Çabaları 7. Veda Hutbesinde Evrensel Mesajlar (Abdest) 8. Hz. Muhammed in Vefatı ÜNĠTE: KUR AN VE ANA KONULARI \ 4 1. Kur an-ı Kerim Ġslam Dinin Temel Kaynağıdır 2. Kur an-ı Kerim in Tarihi 3. Kur an la Ġlgili Bazı Kavramlar 3.1. Kur an ın Ġç Düzeniyle Ġlgili Kavramlar (Ayet, Süre, Cüz, Mushaf) 22

23 3.2. Kur an ın Okunmasıyla Ġlgili Kavramlar (Tecvid, Mukabele, Hatim, Hafızlık) 3.3. Kur an ın AnlaĢılması ve Yorumlanmasıyla Ġlgili Kavramlar (Meal, Tefsir) 4. Kur an-ı Kerim in Belli BaĢlı Konuları 4.1. Ġnanç 4.2. Ġbadet 4.3. Ahlak 5. Kültürümüzde Kur an ın Yeri ve Önemi ÜNĠTE: DEĞERLER VE AĠLE \ 5 1. Değer Nedir ve Nasıl OluĢur? 2. Değerlerin OluĢumuna Dinin Etkisi 2.1. Örf ve Adetlerin Dinle ĠliĢkisi 2.2. Ahlaki Değerlerin Dinle ĠliĢkisi 3. KiĢilik GeliĢiminde Değerlerin Etkisi 4. Toplumu BirleĢtiren Temel Değerler 4.1. Vatan ve Ülkü Birliği 4.2. Bayrak ve Ġstiklal MarĢı 4.3. Hürriyet ve Bağımsızlık 4.4. Ġnsan Haklarına Saygı 4.5. Milli Seciye Kavramı ve Atatürk 5. Aile Toplumun Temelidir 6. Dinle Evliliğe Önem Verir. 7. Kur an dan ve Hz. Peygamber den Aile ile Ġlgili Öğütler 7.1. Ailenin Kurulması ve Korunması ile Ġlgili Öğütler 7.2. Aile Ġçi ĠletiĢim Ġle Ġlgili Öğütler 23

24 7.3.Aile Ġçi Görev ve Sorumlulukla Ġlgili Öğütler 7.4. Hısım ve Akrabalarla Ġlgili Öğütler ÜNĠTE: LAĠKLĠK VE DĠN \ 6 1. Din Bireyi Esas Alır. 2. Din Bireyi Esas Alır. 3. Laik Devlet 4. Laiklik Din ve Vicdan Özgürlüğünün Güvencesidir. 5. Atatürk ün Laiklik AnlayıĢı TÜRKLER VE MÜSLÜMANLIK 1. Türklerin Müslüman OluĢu, 2. Türklerde Ġslam AnlayıĢının OluĢmasında Etkili Olan ġahsiyetler 2.1. Ebu Hanife 2.2. MAturidi 2.3. ġafi 2.4. EĢ ari 2.5. Ahmet Yesevi 2.6. Ahi Evran 2.7. Hacı BektaĢ Veli 2.8. Mevlana 2.9. Yunus Emre Hacı Bayram Veli 3. Türklerin Ġslam Medeniyetine Katkıları 64 Lise 2. sınıflarda ise Ģu konulardan söz edilmektedir:

25 Allah inancı, Ġslam da ibadetler, Kur an a göre Hz. Muhammed, Kur an ve yorumu, haklar özgürlükler ve din 65, Atatürk ve din, Ġslam ve Bilim. 3. Sınıfta ders programı içeriğinde belli baģlı; kader, ibadetin faydaları, Atatürk ve Cumhuriyet dönemi din eğitimi, barıģ gibi konular ele alınmıģtır. Lise son sınıfların konularına gelince; Dünya ve Ahiret hayatı, dinlerde ibadetler, Hz. Muhammed i anlama, Tövbe ve bağıģlama, Atatürk ve Din öğretimi, yaģayan dinler ve benzeri özellikleri konularını içermektedir. 2. Din Kültürünü \ Ahlak Bilgisi TartıĢmaları Zorunlu din dersi tartıģmalarında, lehe olan savunmalarda, dersin belli bir dini (Sünni Ġslam) empoze etme düģüncesi değil, amaç din konusunda bilgi vermek olduğu, aynı zamanda hemen tüm ilahi dinlerce kabul edilen evrensel ahlak kurallarının öğretildiği ileri sürülmektedir. Bundan da murat, bir arada yaģayan farklılıkların, ortak kültürü öğrenmelerini ve birbirlerini anlamayı sağlamaktır. Türkiye deki din derslerinin bir inanç ve ibadet eğitimi olmadığı söylenmektedir 66 ki, yerine göre gerçeklik payı yüksektir. Zira haftada bir ya da iki saat olarak okutulan bir dersin bir inanç ve ibadet eğitimi olduğunu söylemek zordur. 65 YaĢama hakkı, sağlık hakkı, eğitim hakkı, düģünce özgürlüğü, inanç özgürlüğü gibi konular iģlenmiģtir. Aynı yerde. 66 KARAMAN, Hayrettin Din Eğitimi 3, Yeni ġafak, , ilahiyatçılar dıģında,bir kısım Anayasa hukukçularınca da din derslerinde bütün dinlere iliģkin bilgi verilmesi,dinin ibadet dıģında kalan yönlerinin anlatılması, toplumda yaygın olan dinsel inançların öğretilmesinin söz konusu olduğu kabul edilmektedir. Bkz. GÖREN, Anayasa Hukukuna GiriĢ, s. 110; Benzer Ģekilde SABUNCU da AY m.24 de din öğretiminden değil, din kültürü ve ahlak öğretiminden söz ediliyor olmasını anayasa koyucunun belli baģlı dinler hakkında bilgilendirici, tarafsız bir öğretim yapılmasını amaçladığını belirtmektedir. Ġfade etmek gerekir ki, SABUNCU uygulamanın böyle olmadığını vurgulamakta ve uygulamanın laiklik ilkesine ters olduğunu ileri sürmektedir. Bkz. SABUNCU, YAVUZ, Anayasaya GiriĢ, 6.B., Ġmaj yay., Ankara 2000, s

26 II. DĠN EĞĠTĠMĠ DENKLEMĠNĠN, ZORUNLULUK VE SÜNNĠ MODEL ĠKĠ BĠLĠNMEYENĠ A. Zorunlu Din Eğitimi EleĢtirileri Az yukarıda da vurgulandığı üzere din derslerinin zorunlu hale getirilmesi 1982 Anayasası ile olmuģtur (AY.m.24). Anayasa düzenlenmesi karģısında 1739 sayılı Milli Eğitim temel Kanunu nda (m.12) da gerekli değiģiklik yapılarak din dersleri ilköğretim (4 ve 5. sınıftan itibaren) okulları ile lise ve dengi okullarda zorunlu okutulan dersler arasına alınmıģtır. Kızılca kıyamet de buradan kopmuģtur. Düzenleme baģta, devletin temel niteliklerinden biri olan laiklik ilkesine aykırı görülmüģtür. ÇıkıĢ noktası olarak resmi devlet dininin olmaması esas alınmıģtır. Resmi bir dini olmayan devletin, belli bir dinin naslarını yurttaģlarına benimsetmek için faaliyette bulunamayacağı,hele hele zorlayıcı kurallar koyamayacağı,bunun olağan bir sonucu olarak devletin belli bir dinin eğitim ve öğretimini zorunlu kılamayacağı ileri sürülmüģ ve düzenlemenin resmi devlet dininin olmasına dair laiklik ilkesinden bir sapma olduğu vurgulanmıģtır 67. Bunun dıģında zorunluluğun din ve vicdan özgürlüğüne de aykırı olduğu iddia edilmiģtir 68. TartıĢmalar bu yönlerde yoğunlaģırken GiriĢ bölümünde deyindiğimiz, Hasan ve Eylem Zengin v. Türkiye kararında 69 zorunlu din derslerini eğitim hakkı yönünden incelemiģ ve AĠHS Ek1 nolu protokolün 2. maddesine aykırı bulmuģtur. Kararda sorunun (bu konudaki iddiaların aksine) mevzuattan değil, dersin içeriğinin ve yürütülmesinin,sözleģmenin yasakladığı tekilci, belirli bir 67 ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, 3.B., Yetkin yay, Ankara 1993, s55; 68 TANÖR \ YÜZBAġIOĞLU, s Karar için bkz. HASAN%20AND%20EYLEM%20ZENGIN%20v.%20TURKEY.doc (eriģim: ) 26

27 dinin ya da kanaatin benimsettirilmesine dayalı eğitim modelinden kaynaklandığı açıkça ifade edilmiģtir 70. Konuya ileride yeniden döneceğiz, ancak sorunun dersin zorunlu olduğu ilkesinden kaynaklandığını ileri sürenlerin bu savlarına cevap olması bakımından belirtilmesinde fayda vardır. Bu baģlık altındaki konuyu bitirmeden önce Ģu hususu da eklemekte fayda vardır. Türkiye nin kendine özel koģulları vardır. Bunlar din eğitimini, devlet tarafından ele alınmasını zorunlu kılmaktadır 71. Hristiyan ve Yahudi azınlığın ise zaten din derslerine muaf olduğunu belirtmek gerekir. B. Sünni Model TartıĢması 1. Ġslamda Mezheplere Kısa Bir BakıĢ a. Sünni Mezhepler ve Diğer Mezhepler KuĢkusuz Ġslam da mezhepler oldukça geniģ bir konu olup, mezhepleri çeģitli Ģekillerde kategorilendirmek mümkündür. Sözgelimi, siyasi mezhepler, itikadi mezhepler ve Fıkhi mezhepler olarak ayırmak mümkündür. Bizim tartıģma konumuzu oluģturan husus ise itikadi mezhepler ayrımından gelmektedir 72. Ġtikadi mezhepler ve ameli mezhepler ayrımında bugün tartıģılan ve Sünni model denilen husus, ameli mezhepler ayrımından gelmektedir. Ameli mezheplere, ehl-i sünnet ya da sünnet ve cemaat ehli de dendiği için kısaca Sünni mezhebi olarak kullanılmaktadır ANAYURT, Ömer, Strasbourg Penceresinden Din Dersi, Radikal, ÇAM, Ömer, Atatürk ve Din Eğitimi, in: Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri (23-25 Nisan 1981), Ġlahiyat Vakfı yay., Ankara 1981, s Bkz. Muhiddin Bağçeci itikadi Mezhepler, ( ) 73 Sünni isminin kullanılmasının çok eskiye dayandığı söylenmektedir. Bkz. FIĞLALI, Ethem Ruhi, Çağımızda Ġtikadi Ġslam Mezhepleri, 11.B., ġa-to Ġlahiyat, yay., Ġstanbul (Tarihsiz), s.54 27

28 Sünni mezhepler olarak bilinen ameli mezhepler dört tanedir. Bunlar, Hanefi, Maliki, ġafii ve Hanbeli mezhebidir 74. Sünni mezhepler dıģında; ibadilik, Vahhabilik, ġia, Musayırılik, Dürzilik, Kadiyanilik, Bahailik Yezidilik gibi ehli sünnet olmayan mezhepler de bulunmaktadır 75. KuĢkusuz bu mezheplerin çoğunun takipçisi/ mensubu kalmadığı için zamanla yok olanlar olduğu gibi, kalanların da az sayıda takipçisi bulunmaktadır. KuĢkusuz gerek din gerekse mezhep konusunda herkes tabii olduğu din ya da mezhebin doğru/hak olduğunu iddia edecektir. Temelde her din ya da mezhep mensubunun, yalın doğruyu sadece kendi inancının temsil ettiği düģüncesi, insanlık tarihi kadar eskidir 76. Bu nedenle dinler gibi mezhepler de var olmaya devam edecektir. Bu nedenle bir dinin ya da mezhebin öğretilmesi diğerlerini rahatsız edebilecektir. b. Neden Sünni Öğretim Modeli Türkiye nüfusu büyük oranda Sünni mezheplere mensuptur. Bu nedenle AĠHM nin Hasan ve Eylem Zengin v. Türkiye kararında da vurgulandığı gibi, belli bir dinin ya da mezhebin ağırlıklı olarak öğretilmesi doğaldır. Bu bağlamda Sünni Ġslam ın öğretilmesinde de normal olmayan bir durum yoktur 77. Nitekim daha önce de vurgulandığı gibi sözgelimi Yunanistan da Hristiyan Ortodoks mezhebi ağırlıklı olarak okutulmaktadır Mezhepler konusunda ayrıntı için bkz. FIĞLALI, s.59 vd. ECE, Halis Mezhep Ne Demektir http: \\www. ilahi-tr.org\showthread-php?ça\ Mezhepler konusunda ayrıntı için bkz. GÖLPINARLI, Abdulbaki, 100 soruda Türkiye de Mezhepler ve Tarikatlar, Gerçek yay., Ġstanbul OKUYAN, Mehmet \ ÖZTÜRK, Mustafa, Kur an Verilerine Göre Ötekinin Konumu, in:ġslam VE ÖTEKĠ, Dinlerin Doğruluk, Kurtarıcılık ve Bir Arada YaĢama Sorunu, Kaknüs yay., Ġstanbul 2001, s KARAMAN, Hayrettin, Din Eğitimi 3, Yeni ġafak, BOLAY, Süleyman Hayri \ TÜRKÖNE, Mümtaz er, Din Eğitimi Raporu, Ankara Merkez Ġmam Hatip Lisesi Öğrencileri ve Mezunları Vakfı yay., Ankara 1995, s.51 28

29 2. TartıĢılan Alevilik ve Zorunlu Din Eğitimi Zorunlu din eğitimi tartıģmaları en çok Türkiye de Alevi mezhebine mensup vatandaģlarımız tarafından yapılmaktadır. Nitekim zorunlu din eğitimini AĠHM ne taģıyan da bir alevi vatandaģımızdır (Hasan Zengin). Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesinin anılan kararında Alevilik konusunda Ģu hususlar kabul edilmiģtir: Alevilik Orta Asya kökenli olup daha çok Türkiye de geliģmiģtir. Mahkeme, Aleviliğin Ġslam ın bir dalı (mezhep) olduğunu kabul etmiģtir. Yani temelde Aleviler de Ġslam inancına sahiptir. Ancak Aleviliğin ibadet Ģeklinin Sünni inancından farklı 79 olduğunu özellikle namaz, oruç ve hac ibadeti bakımından farklılık olduğuna iģaret edilmiģtir 80. Mahkeme kararında esas alınan baģvurucuların iddialarında; Aleviliğin, Hanefi mezhebinde sonra geldiğini (mensupların sayısı bakımından) Aleviliğin Ġslam ın bazı kurallarını taģıdığını (söz gelimi doğa sevgisi, hoģgörü, komģuluk gibi) ancak Alevilerin Ģeriat hükümlerini ret ettiğini, yine sünneti ret ettiğini, buna karģın din özgürlüğü, insan ve kadın haklarını, demokrasiyi, evrenselliği, modernizmi, hoģgörü ve laikliği savunduğunu belirtilmiģ; beģ vakit namaz kılmadıklarını, ancak semah döndüklerini, camiye değil cem evine gittiklerini, Hacca gitmediklerini belirtmiģtir. Alevi inancında, Allah ın her insanın Ģahsında temsil edildiğini, Allah ın ne gökte ne de cennette olduğunu, insanın kalbinde olduğu vurgulanmıģtır 81. Alevi kelime olarak, Arapça kökenli olup, Ali ye mensup, Ali ye ait anlamlarına gelir. Mezhepler tarihi açısından Hz. Ali yi sevmek, saymak ve 79 Mahkeme Türkiye nüfusunun büyük orandan Hanefi Mezhebine mensup olduğunu, Hanefi mezhebinin de Sünni Ġslam ın dört mezhebinden bir olduğuna iģaret etmiģtir. (Bkz. Dipnot 1-2) 80 Bkz. Case of Hasan and Eylem Zengin v. Turkey, paragraf Paragraf 9. 29

30 O na bağlı olmak anlamında kullanılmıģtır 82. Aleviliğin de farklı kolları olup, Anadolu da, BektaĢilik, KızılbaĢlık gibi isimler almaktadır. KuĢkusuz, Türkiye deki Alevilerin neredeyse tamamına yakını, inanç yönünden Ġslam ın temel akidelerine inanmıģ zümrelerdir. Aralarında Ġslam ın ibadeti ve pratiklerini eksiksiz yerine getirenler de vardır. Bunun yanında büyük oranda ibadetlere kayıtsız kalanlar da vardır 83. Elbette Alevi inancında ciddi sapmalar olup, mesele zaman zaman sadece bir Sünni karģıtı kavram olarak ele alınıp kullanılmaktadır.diğer bir ifadeyle, Türkiyede din eğitimi ve hizmetlerinde büyük oranda blok olarak Sünnilik ve Alevilik üzerine bir tartıģma yaģanmaktadır 84. Biz bu konular ve Alevilikte ibadet meselesi üzerinde uzun boylu durmayacağız 85, ancak Ģu bir gerçektir ki, Alevilikte ibadet var olsa ve temelinde Ġslam inancı olsa bile bugün için namaz kılmayan, hacca gitmeyen, camiye değil cem evine giden, semah dönen bir kesim vardır. Bu kesim Sünni mezheplere ait bir takım pratikleri de öğrenmek istememektedir. Bunlar için zorunlu din dersleri yerine alternatif dersler koymak, ya da din dersleri içeriğini buna göre düzenlemek kanaatimizce sorunu çözecektir 86. III. KARġILAġTIRMALI HUKUKTA DĠN EĞĠTĠMĠ A. Genel Olarak Din eğitimi konusunda, din derslerinin zorunlu olması nedeniyle bir kaģık suda fırtına koparanlar genellikle bu konuyu çok bilmeyen, yukarıda da vurgulandığı üzere bu konuda kulaktan dolma Ģeylerle hareket eden, yani 82 FIĞLALI, s FIĞLALI, s Aslnda Sünni bir gelenek olan ġafiilik de eğitimde dikkate alınmamaktadır. Bkz. ATALAY, Talip, ġafii Geleneğin Yaygın Olduğu Yörelerde Ġlköğretimde Din Öğretiminin Bazı Zorlukları, Sosyal Bilimler AraĢtırma Dergisi, Yıl IV, S. 8, Eylül 2006, s Bu konuda geniģ bilgi için bkz. ERÖZ, Mehmet, Türkiye de Alevilik BektaĢilik, Otağ Matbaacılık, Ġstanbul KARAMAN, Hayrettin, Din Eğitimi 3 Yeni ġafak,

31 sokağın sıcak mantığıyla konuģanları görünce ister istemez bu iģ modern batı ülkelerinde nasıl sorusunu sormamıza neden oluyor. Bu bağlamda modern batı ülkelerinde uygulamayı tek tek görmeden önce Ģunu belirtmek gerekir ki batıda bu eğitim özel ve resmi olarak ayrılmaktadır. AYDIN ın kategorilendirmesi ile konuyu Ģöyle açıklayabiliriz Devlet okullarında din öğretimi vermeyip, ancak özel okullarda ve (kilise vb.) dini kurumlarda, din eğitimine izin veren ülkeler, ABD, Fransa, Japonya gibi. - Resmi ve özel okullarda din öğretimine seçmeli ders olarak yer veren ülkeler, Ġtalya, Portekiz, Ġngiltere gibi. - Resmi ve özel okullarda öğrencilerin din ya da ahlak derslerinden birisini seçmek zorunda olduğu ülkeler, Almanya, Belçika, Kanada gibi. - Resmi okullarda din dersinin zorunlu olduğu ülkeler, Ġslam ülkeleri, Yunanistan, Danimarka, Ġsveç, Norveç gibi. - Dinlerle ilgili konuları tarih, coğrafya, yurttaģlık bilgisi, felsefe, sosyoloji gibi diğer kültür derslerinde öğreten ülkeler, Fransa gibi. - Din eğitimini yasaklayan ülkeler. Din eğitimine izin vermeyen ülkelere eski Sovyetler Birliği ve ona bağlı Doğu Bloğu ülkeleri örnek verebiliriz. Ancak, eski Sovyetler Birliği ve Doğu Bloğu ülkelerinde din eğitimi yasaklanırken onun yerine tanrı tanımazlık (ateizm) resmi ideoloji olarak okullarda zorunlu dersler arasında yer alıyordu. Din eğitimi konusunda batıda Ģu husus göze çarpmaktadır:özgürlükten yana olan Anayasalar, din özgürlüğü ile din eğitimi arasında olumlu anlamda bir paralellik kurmuģlardır. Çoğunlukla bazı din ve mezhepler tanınmakta,bu 87 AYDIN, Mehmet Zeki, Türkiye de Din Dersi TartıĢmaları (Tarihi, Teorik Yapısı, Bazı Ülkelerle KarĢılaĢtırılması), -yazılar\199- tuerkiyede-din-dersi-tartmalar (eriģim: ) 31

32 hususta laikçi bir duyarlık göstermedikleri göze çarpmaktadır 88. Batı ülkelerinde bu konuda bir çeģitlilik hakimdir. Her biri kendi tarihsel arka planı, toplum yapısı ve siyasal tercihleri doğrultusunda din eğitimini de yönlendirmiģtir 89. B. ÇeĢitli Batı Ülkelerinde Din Eğitimi 1. Almanya da Din Eğitimi Alman Anayasasında din eğitimi açıkça düzenlenmiģtir. Anayasanın 7\3. maddesinde, din dersinin kamu okullarında okutulan düzenli bir ders olduğu belirtilmiģtir 90. Madde metni Ģu Ģekildedir: Din dersi resmi okullarda, din öğretimi yapmayan okullar hariç, düzenli bir derstir.devletin denetim hakkı saklı kalmak kaydıyla din dersi, dini cemaatlerin prensipleriyle uyum içinde verilir. Hiçbir öğretmen kendi iradesi dıģında din dersi vermekle yükümlü tutulamaz 91. Almanya da din dersi dini cemaatlerin 92 ders programı ve organizasyona katılımı ile mümkündür. Dersin içeriğini belirleme cemaatlere aittir. Ancak devletin denetim görevi vardır. Denetim görevi pedagojik ve demokratik düzen açısındandır BOLAY \ TÜRKÖNE, s KÜÇÜKCAN, Talip, Zorunlu Din Eğitimine AB Modeli, Yeni ġafak, LAHNEMANN, Johannes, Almanya da Din Eğitimi Devlet Okul ve Cemaatler ĠĢbirliği Ġle Din Öğretiminin Temel Esaslarının ve Uygulama Yönteminin Belirlenmesi, in:uluslar arası Din Eğitimi Sempozyumu (20-21 Kasım 1997) Çev.: AyĢe ERDAL, AÜ Ġlahiyat Gak. Ve TÖMER organizasyon), s Metin için bkz. DOĞAN, Recai, Avrupa Birliği sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi: Almanya Modeli, in:avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi, (Sempozyum: Kasım 2006), ĠSAV yay., Ġstanbul 2007, s Burada sözü edilenler öncelikle Roma-Katolik ve Protestan kiliseleridir. 93 LAHNEMANN, s

33 Velilerin çocuğun din dersine katılması konusunda belirleme hakkı vardır 94. Ancak din dersi almak istemeyenler alternatifi olan Ahlak Dersine katılmak zorundadır 95. Almanya da din derslerinin gerek uygulama gerekse isim bakımından eyaletlere göre değiģiklik gösterdiğini de ifade etmek gerekir 96. Bu konuya son vermeden önce, Almanya daki Türk nüfus ve Müslüman öğrenci sayısı 97 bakımından bir hususa değinmekte yarar vardır: Türkçe ders grubuna dahil olan Ġslam Din Bilgisi Dersleri T.C. Diyanet ĠĢleri Yurt DıĢı Din MüĢavirliklerince belirlenmekte, derslerin kitap ve personel denetimi, Almanya yetkililerince yapılmaktadır Ġngiltere Modeli Ġngiltere de din eğitimi ve hizmetleri kilise tarafından yapılmaktadır. Din dersleri resmi müfredatın bir parçasıdır. Devlet okullarında din dersi aksine bir istem olmadıkça resmi müfredat içinde okutulmaktadır 99. Yani isteyen veli çocuğunu bu derse girmekten alıkoyabilmektedir. Okulda güne toplu dua ile 94 DOĞAN, Almanya Modeli, s LAHNEMANN, s AYDIN, Mehmet Zeki, Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Öğretimi ve Türkiye ile KarĢılaĢtırılması -yazılar\199-tuerkiyede-din-dersitartmalar (eriģim: ) 97 Almanya da tüm öğrencilerin %7 siin Müslüman olduğu bunun da civarında olduğu belirtilmektedir. Bkz. LAHNEMANN, s Bu konuda eleģtiriler için bkz. TURAN, Kadir, Almanya da Türk Olmak, BaĢbakanlık Aile AraĢtırma Kurumu BaĢkanlığı yay., Ankara 1997, s BOLAY \ TÜRKÖNE, s