ERMƏNİSTAN, AZƏRBAYCAN VƏ GÜRCÜSTANDA SOSİAL MÜDAFİƏ VƏ SOSİAL İNTEQRASİYA QISA İCMAL İCMAL HESABATI. Avropa Komissiyası

Transkript

1 ERMƏNİSTAN, AZƏRBAYCAN VƏ GÜRCÜSTANDA SOSİAL MÜDAFİƏ VƏ SOSİAL İNTEQRASİYA QISA İCMAL İCMAL HESABATI Avropa Komissiyası Məşğulluq, Sosial İşlər və İnteqrasiya üzrə Baş Direktorluq Sənəd 2011-ci ildə başa çatdırılıb Avropa Komissiyası 1

2 Bu sənədə daxil olan məlumatın hər hansı şəkildə istifadə edilməsinə görə nə Avropa Komissiyası, nə də Komissiyanın adından hərəkət edən hər hansı bir şəxs məsuliyyət daşıya bilməz. Gesellschaft für Versicherungswissenschaft und gestaltung e.v. (GVG) Müəlliflər: Birgit Garbe-Emden Sabine Horstmann Yvette Shajanian Zarneh Avropa İttifaqı, 2011 Mənbə etiraf edilməsi şərtilə təkrar çapa icazə verilir. 2

3 Qısa İcmal Bu tədqiqat Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda sosial müdafiə və sosial inteqrasiya sahəsində son vəziyyətin hərtərəfli təsvirini verir. Əsas məlumatın, xüsusilə iqtisadi, demoqrafik və əmək bazarının vəziyyətinin təhlilindən başlayaraq, yoxsulluq və sosial inteqrasiya, pensiya və səhiyyə sistemlərinin müqayisəli təsviri təqdim edilir. Sosial müdafiə və sosial inteqrasiya barədə icmal hesabatında, 2010-cu ildə hazırlanan Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda sosial müdafiə və sosial inteqrasiya sahəsində ölkə tədqiqatlarından istifadə edilir. Həmin tədqiqatlara, Avropa Qonşuluq Siyasəti, xüsusilə də hər tərəfdaş ölkə daxilində eləcə də ölkələr arasında bərabərsizliyin azaldılmasını nəzərdə tutan iqtisadi və sosial siyasətlərə dəstək verməklə (Communication 823 of 3/12/2008) Aİ və Şərq Qonşuları arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsinə yönəldilən Şərq Tərəfdaşlığı Proqramı kontekstində baxılmalıdır. Onlar, xüsusi olaraq geniş Açıq Koordinasiya Metoduna (AKM) və Aİ 2020 strategiyasının yoxsulluq və sosial təcrid etmə ilə mübarizəni nəzərdə tutan əsas hədəfinə əsaslanaraq sosial müdafiə sxemlərinin müasirləşdirilməsi və sosial inteqrasiya üzrə Avropa siyasətləri ilə bağlıdır. Bu icmal hesabatı və Cənubi Qafqaz ölkələri üçün ölkə tədqiqatları Aİ-nin əvvəlki oxşar təşəbbüslərinin, xüsusilə 13 namizəd ölkələrində Sosial Müdafiə Sistemlərinin Tədqiqi (2003), Qərb Balkan ölkələrində Sosial müdafiə və Sosial İnteqrasiya üzrə Ölkə Tədqiqatları və İcmal Hesabatı (2008/2009) eləcə də Belarus, Moldova və Ukraynada Sosial müdafiə və Sosial İnteqrasiya üzrə Ölkə Tədqiqatları və İcmal Hesabatın (2009/2010) davamıdır. Sosial müdafiə və təminata təsir göstərən əsas amillər Cənubi Qafqaz ölkələri, Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra kəskin tənəzzülü rəf edərək son onillikdə bir çox başqa MDB ölkələrindən daha yüksək templə sürətli inkişafa nail olmuşlar. Bununla belə iqtisadi inkişaf üçün əsas zəif olaraq qalır. Azərbaycanda inkişafın yüksək templərinin əsas səbəbi, ölkənin ən vacib iqtisadiyyat sektoru olan, inkişaf edən neft sənayesidir, Gürcüstan və Ermənistanda isə iqtisadiyyatın inkişafı yalnız xidmət və tikinti sektorlarına əsaslanır və əhəmiyyətli dərəcədə ölkəyə göndərilən pul baratları ilə hərəkətə gəlir. İqtisadi inkişaf üçün belə birtərəfli və buna görə də zəif olan əsas bir neçə ildir ki narahatlıq doğurur ci ilin maliyyə və iqtisadi böhranı bu üç ölkəyə, xüsusilə də Gürcüstana və Ermənistana təsir göstərib və məhsulun əhəmiyyətli dərəcədə azalmasında əks olunubdur. Ermənistanın tənəzzülü regionda ən yüksəklərdən biri olub; yalnız Ukraynada tənəzzül hətta daha sərt olub. İqtisadiyyatın tənəzzülə uğraması əsas etibarilə Rusiya iqtisadiyyatından asılılıq, ölkəyə göndərilən pul baratlarının aşağı düşməsi və tikinti sektorunda fəaliyyətin nəzərə çarpan dərəcədə azalması ilə izah olunur. Gürcüstan, əlavə olaraq, 2008-ci ilin avqustunda Rusiya ilə hərbi münaqişə nəticəsində iqtisadi tənəzzülə məruz qalmışdır cu ilin payızında üç ölkənin iqtisadiyyatlarının sağalması 4-5% ətrafında müsbət artım tempində öz əksini tapmışdır. Bununla belə, Gürcüstanda və Ermənistanda adambaşına gəlir güclə böhrandan əvvəlki səviyyələrə çatıb. Üç ölkə kənd təsərrüfatında işləyənlərin payının yüksək olması, qeyri-sabit və mövsüm işləri və əmək bazarında böyük qeyri-rəsmilik, vergi və ödəmələrin aşağı yığım səviyyəsinə görə dövlət gəlirləri üçün təhlükə yaranması ilə xarakterizə olunur. Bütün regionda qeyri-rəsmi məşğulluq Aİ-nin yeni Üzv Dövlətlərindəkindən və yaxud Qərbi Balkan ölkələrindəkindən xeyli yuxarıdır. Həmçinin görünür ki, son illərdə iqtisadi inkişaf bu ölkələrdə yalnız qismən daha bərabər gəlir bölgüsü ilə nəticələnib. Əmək haqları artıb, lakin özəl və dövlət sektorları arasında, iqtisadiyyatın müxtəlif sektorları arasında və kənd və şəhər yerləri arasında əhəmiyyətli bərabərsizlik var. Bu ölkələrin üçündə də kişilərin və qadınların əmək haqları arasında nəzərə çarpan fərq qeyd edilir. Ölkələrin hər üçündə xaricdən 3

4 göndərilən pul baratları gəlirlərdə əhəmiyyətli rol oynayır. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, pul baratlarının əsasən Rusiyadan göndərildiyinə görə, bu ölkələr Rusiya iqtisadiyyatının risklərinə həssasdır. Rusiyadakı maliyyə böhranı və ondan sonra işsizliyin artması nəticəsində bu ölkələrə göndərilən pul baratlarının əhəmiyyətli dərəcədə azalması müşahidə olunur. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda əhəmiyyətli ərazi bərabərsizliyi mövcuddur ki, bu da iqtisadi və sosial inkişaf üçün ciddi maneə hesab olunur. Belə bərabərsizlik Şərq Tərəfdaşlığı regionunda ümumi problemi əks etdirir və Belarus, Moldova və Ukraynada da müşahidə olunub. İqtisadi inkişaf, artım və əmək haqları şəhər yerlərində nəzərə çarpan dərəcədə daha yüksəkdir, lakin ərazi bərabərsizliyi çağırışlarına yalnız məhdud siyasi cavab olubdur. Demoqrafik inkişafa gəldikdə, Cənubi Qafqaz regionu əhalisi arasında həyat davamlılığı Sovet İttifaqının keçmiş ölkələrinə nisbətən daha yüksəkdir. Xüsusilə, Cənubi Qafqazda kişilərin həyat davamlılığı Belarus, Moldova və Ukrayna ilə müqayisədə nəzərə çarpan dərəcədə daha yuxarıdır. Eyni zamanda, doğum sayı Gürcüstan və Ermənistanda aydın şəkildə aşağı düşüb. Müstəqillik əldə edən bir çox digər post-sovet ölkələri kimi, Gürcüstan və Ermənistanda da ölkədən miqrasiya ciddi təsir göstərib. Xalis miqrasiya tempi 1990-cı illərdən bütün ölkələrdə mənfi olub, Ermənistanda və Gürcüstanda emiqrasiya Azərbaycana nisbətən daha nəzərə çarpan olubdur. Ermənistanda ən böyük emiqrasiya 90-cı illərin əvvəllərindən müşahidə olunub, Gürcüstanda isə 2010-cu ilədək yüksək mənfi xalis miqrasiya davam edib. Gürcüstan və Ermənistandan miqrantların getdiyi əsas ölkə Rusiya Federasiyasıdır. Yüksək emiqrasiya tempi və bunun nəticəsi olan əhalinin azalması əmək ehtiyatları və iqtisadi inkişaf üçün ciddi təhlükə hesab edilir. Lakin bu həmçinin sosial müdafiənin gələcəyinə də təsir edəcəkdir: Aşağı doğum sayı, davam edən miqrasiya trendləri və həyat davamlılığın artması nəticəsində Ermənistan və Gürcüstanda yaş strukturunun əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsi gözlənilir. 65 dən yuxarı yaşlı şəxslərin payının nəzərə çarpan dərəcədə artması və ahıl əhalinin tənasübünün Belarus, Moldova, Ukrayna və Aİ Üzv Dövlətləri ilə eyni səviyyəyə çatması gözlənilir. Azərbaycanda, əhəmiyyətli dərəcədə daha yüksək doğum sayı və daha az emiqrasiyaya görə, Ermənistan və Gürcüstana nisbətən daha əlverişli inkişaf olacaqdır. Etnik azlıqların statistika hesabatı məhdud olduğuna baxmayaraq, ümumi şəkil göstərir ki, ölkələrin üçündə də etnik tərkib bir qədər homogendir və etnik azlıqların sayı müstəqillikdən sonra payı azalıbdır. Ölkə üzrə tədqiqatlar göstərir ki, etnik azlıqlar, məs. Azərbaycanda gürcülər və yaxud Gürcüstanda ermənilər üçün təhsil almaq imkanı çətinləşir, çünki regionun ümumi dili olan Rus dili öz əhəmiyyətini itirir. Cənubi Qafqazda qaraçılar barədə məhdud məlumat ehtimal etməyə əsas verir ki, xüsusilə, qaraçı uşaqları cəmiyyətə inteqrasiya edilməyib və onların vəziyyətini öyrənmək üçün siyasi təşəbbüslər yoxdur. Dağlıq Qarabağ, Abxaziya və Cənubi Osetiya münaqişələrindən sonra məcburi köçkünlər Gürcüstan və Azərbaycan əhalisinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir. Məcburi köçkünlər sosial təcrid etmə riskinə məruzdurlar və daha yüksək yoxsulluq səviyyəsi ilə xarakterizə olunurlar. Onlar daha yüksək işsizliyə məruzdurlar, xüsusilə də köçkün qadınlar arasında işsizlik səviyyəsi daha yüksəkdir. Hesab olunur ki, məcburi köçkünlərin uşaqları təhsil sistemində əlverişsiz vəziyyətdədir. Şübhəsiz ki, məcburi köçkünlər bu cəmiyyətlərdə zəif qrup kimi görünür. Onların sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün gözə çarpan səylər var. Lakin çox vaxt təşəbbüslər, sosial yardım, ödənişsiz tibbi yardm və yaxud ödənişsiz elektrik enerjisi, qaz və su təchizatı kimi, nağd və natura müavinətləri ilə məhdudlaşır. Lakin görünür ki, məcburi köçkünlərin sosial təcrid edilməsinin əsas səbəblərindən biri onların əmək bazarına məhdud çıxış imkanı və onların kollektiv qəsəbələrdə yaşamasıdır. Beləliklə görünür ki, məcburi köçkünlərin sosial inteqrasiyasının yaxşılaşdırılmasına doğru vacib addım məcburi köçkünlər üçün ünvanlı əmək bazarı proqramları və əhalisi sıx olan kollektiv qəsəbələrin cəmiyyətə daha fəal sosial inteqrasiya imkanı verən daha kiçik məntəqələrlə əvəz 4

5 edilməsi olmalıdır, eyni zamanda nəzərə alınmalıdır ki, yaşlılar və əmək qabiliyyəti olmayanlar kimi müəyyən məcburi köçkün qruplarının xüsusi dəstəyə ehtiyacı ola bilər. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ölkələrin üçü də son illərdə nəzərə çarpan iqtisadi inkişafa nail olub. Lakin bu inkişaf fəallığın və məşğulluq səviyyəsinin artmasına çevrilməyib. Əksinə, Azərbaycan və Gürcüstanda fəallıq və məşğulluq səviyyəsi aşağı düşür. Bu ölkələr bundan başqa aşağı əmək haqlı məşğulluq və yüksək fərdi əmək fəaliyyəti səviyyəsi ilə xarakterizə olunur. Bu ölkələrin hər üçündə, ümumi məşğulluqda kənd təsərrüfatının və kiçik-saylı qeyri-rəsmi fəaliyyətlərin payı yüksək olduğu üçün, məşğulluq olduqca həssasdır. Natural kənd təsərrüfatı əksər hallarda gizli işsizlik və yoxsulluqla mübarizə strategiyası hesab edilə bilər. İşsizlik və natamam məşğulluq eləcə də əmək bazarına daxil olanda gənclərin üzləşdiyi çətinlikləri göstərən cavanlar arasında xüsusilə yüksək işsizlik ümumi cəhətlərdir. Buna görə də kənd təsərrüfatı sektorundan kənar əlverişli iş şəraiti təmin edən iş yerlərinin yaradılması yoxsulluğun azaldılması və insan kapitalının möhkəmləndirilməsi üçün həlledicidir. Sahibkarlıq mühitinin, xüsusilə KOS üçün, yaxşılaşdırılması və işsizlər üçün təkrar təlim tədbirləri iş yerlərinin yaradılması üzrə uğurlu tədbirlər üçün vacib ilkin şərtlərdir. Hesabatların üçü də göstərir ki, təhsil və əlverişli məşğulluq yoxsulluğun və sosial təcrid etmənin qarşısının alınması üçün vacib amillərdir. Ali təhsilli insanların iş tapmaq ehtimalı daha çox, işləyən insanların isə yoxsulluqdan qaçmaq ehtimalı daha çoxdur. Lakin həmçinin aydındır ki, təhsil əmək bazarına inteqrasiya üçün zəmanət vermir, çünki ölkələrin üçündə də ixtisaslaşdırılmış orta və ali təhsili olanlar arasında işsizlərin payı yüksək olaraq qalır. Təhsil sistemində olduqca məhdud maliyyələşdirmə müəllimlərin çox aşağı əmək haqları ilə birgə infrastrukturun daha da pisləşməsinə, təhsilin aşağı keyfiyyətinə və təhsil xidmətlərindən istifadə imkanında nəzərə çarpan bərabərsizliyə gətirib-çıxarır. Eyni vəziyyət, məşğulluq siyasətlərinə aiddir ki, burada olduqca az maliyyələşdirmə onların məşğulluğa təsirini demək olar ki əhəmiyyətsiz edir. Əmək bazarında geniş və artan regional və kəndşəhər bərabərsizliyi var, kənd əraziləri isə şəhər əraziləri ilə müqayisədə, həmçinin təhsil müəssisələri və təhsilin keyfiyyəti baxımından da əlverişsiz vəziyyətdədir; korrupsiya geniş yayılıb və imkanlı ailə uşaqları üçün əlverişlidir. Buna görə də, insan kapitalının təşviqi üçün maliyyələşdirməni əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq və fiziki şəxslərə bacarıq və biliklərini artırmaq və dəyişən iqtisadi tələblərə uyğunlaşdırmaq imkanı vermək həlledicidir. Ölkələrin üçündə də gənclər arasında yüksək işsizlik səviyyəsi ilə əlaqədar, Peşə Təhsili və Təlimi (PTT) sistemlərinin, xüsusilə idarəçilik, qurumlar və kurikulum baxımından modernizasiyası davam etdirilməlidir ki, peşə təlimi və əmək bazarı ehtiyacları arasında əlaqələr gücləndirilsin və beləliklə PTT məktəbləri bacarıq formalaşması prosesində vacib oyunçular kimi daha cəlbedici olsun. Bununla əlaqədar əmək bazarında vəziyyətin monitorinqi və bacarıq ehtiyaclarının təhlili üçün imkanlar inkişaf etdirilməlidir. Gürcüstandan başqa bütün ölkələrdə müəyyən fəal əmək bazarı tədbirləri həyata keçirilir, lakin benefisiarların sayı olduqca azdır. Uzun müddətli işsizliyin qarşısını almaq, iş imkanlarını saxlamaq və işsizlərin əmək bazarına reinteqrasiyasına kömək etmək məqsədilə, fəal məşğulluq tədbirləri üçün ayrılan vəsaitlərin əhəmiyyətli dərəcədə artırılması və təkmilləşdirilmiş plan və hədəflənmə eləcə də məşğulluq xidmətlərinin potensialının gücləndirilməsi həlledicidir. Bu, iş yerlərinin yaradılması tədbirlərinə, xüsusilə KOS üçün əlverişli biznes mühitinin təşviqinə aiddir, lakin həmçinin əmək bazarının təklif hissəsini, burada isə, xüsusi olaraq, qadınlar, yaşlılar və gənclər kimi ən zəif qrupları da əhatə edir. Fəal 5

6 əmək bazarı tədbirlərinin təsirinin ölçülməsi potensialının gücləndirilməsi daha yaxşı plan və ünvanlama baxımından xüsusilə vacibdir. Sosial müdafiə ilə əlaqədar əsas çətinliklər olduqca kövrək iqtisadi inkişaf və maliyyə və iqtisadi böhranın iqtisadi inkişafa böyük mənfi təsiridir. Bundan başqa, bu ölkələr qarşısında nəzərə çarpan ərazi bərabərsizliyi problemi durur. Həyat davamlılığı, regionun digər ölkələri ilə müqayisədə yetərincə yüksəkdir, lakin Ermənistan və Gürcüstan tez qocalan icmalarla üzləşəcəkdir. Qarşıdakı illərdə Azərbaycan və Gürcüstan üçün həlledici məsələ məcburi köçkünlərin sosial inteqrasiyasını artırmaq üçün əlavə səylərdir. Əmək bazarının inkişafına gəldikdə, əlverişli iş şəraiti təmin edilərək, kənd təsərrüfatı sektorundan kənar iş yerlərinin yaradılması bu ölkələrin üçündə də mühüm məsələ kimi olaraq qalır. İqtisadiyyatın dəyişən tələbatlarına müvafiq cavab vermək üçün, bu, həm gənclərin, həm də yaşlıların (peşə) təhsili və təliminin keyfiyyətinin və uyğunluğunun artırılması ilə birgə həyata keçirilməlidir. Sosial Müdafiə Sistemləri Cənubi Qafqazda sosial müdafiə proqramlarına ayrılan dövlət xərcləri olduqca azdır. Sistem köhnə sosialist sosial müdafiə sisteminin ümumi cəhətlərinə varis olub, lakin buna baxmayaraq keçid dövründə müəyyən qədər hərtərəfli sosial müdafiə sistemini saxlamaq mümkün olmayıbdır. Bununla belə, Cənubi Qafqazda sosial müdafiə sistemlərinin sxemi hələ də onun varis olduğu institusional quruluşla sərt müəyyənləşdirilir. Baxmayaraq ki son 20 ildə siyasətlər əsasən yoxsulluğa qarşı əsas müdafiəni təmin etməyə yönəltdirilib, onlar hələ də inteqrasiyanı gücləndirməkdə uğur qazanmayıblar kənd təsərrüfatı və ya qeyri-rəsmi iqtisadiyyatda işləyən əhalinin böyük hissəsi sosial sığorta proqramları ilə əhatə olunmayıb. Bundan başqa, keçid dövründə qeyri-rəsmi sektor nəzərə çarpan dərəcədə artmışdır ki, bu da qeyr-rəsmi işləyənləri ödəmələr əsasında sosial müdafiə müavinətlərindən təcrid etmişdir. Ölkələrin üçündə də ümumi trend kateqoriya əsasında sosial müdafiə müavinətlərinin ehtiyac dərəcəsi əsasında sosial müavinətlərlə əvəz edilməsi idi. Sosial yardımın ünvanlandırılması mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi üçün çoxsaylı səylərə baxmayaraq, cəmiyyətin ən zəif qrupları üçün sosial müdafiənin modernizasiyası ləng gedib. Son onillik də sosial müdafiə sisteminin idarəedilməsi ilə əlaqədar əhəmiyyətli dəyişikliklərlə səciyyələndirilib. Ölkələrin üçündə də əmək bazarı yüksək qeyri-rəsmilik səviyyəsi və böyük kənd təsərrüfatı sektoru ilə xarakterizə olunur. Baxmayaraq ki, Azərbaycan və Ermənistanda kənd təsərrüfatı sektorunda işləyənlər könüllü şəkildə sosial sığorta sisteminə ödəmələr edə bilər, onların aşağı gəlir səviyyəsinə görə bunu etmək imkanı yoxdur. Beləliklə, ödəmə əsasında müavinətlər almaq imkanı əhalinin böyük hissəsi üçün məhdudlaşır. Problem bu ölkələrdə etiraf olunur və sadələşdirilmiş qeydiyyat prosedurları vasitəsilə əhatə dairəsini artırmaq cəhdləri göstərilir. Bununla belə, sosial müdafiə sistemlərinin tətbiq dairəsində hələ də böyük boşluq var. Ölkələrin üçündə də yoxsulluqla mübarizə sosial müdafiə siyasətlərinin əsas prioriteti sayılır. Regionun bir çox digər ölkələrində olduğu kimi, ümumi müavinətlərdən ödəmələrsiz ünvanlı müavinətlərə doğru istiqamətləndirmə nəzərə çarpandır. Lakin qeyri-rəsmi məşğulluğun böyük hissə təşkil etməsi və yeni formalaşan yoxsulluq modeli ehtiyac dərəcəsinin yoxlanması və ünvanlanma üçün çətinliklər yaradır. Yüksək yoxsulluq səviyyələri və məhdud dövlət resursları yoxsullar arasında xüsusilə zəif olanları müəyyənləşdirməyi zəruri edir. Ailə və uşaqlar üçün müavinətlər hər üç ölkə üçün əsas məsələdir. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda uşaqlı ailələr üçün sosial yardımın ehtiyac dərəcəsi əsasında ödənilməsi tətbiq olunubdur. Lakin maliyyə aspekti baxımından 6

7 belə müavinətlər ödəmə əsasında müavinətlərdən daha əhəmiyyətsizdir. Ölkələrin üçündə də ünvanlı mexanizm effektiv, yoxsul əhalinin böyük hissəsini əhatə edən sayılır. Əslində, gəlir əsasında ünvanlandırma və ya dolayı göstəricilər əsasında ehtiyac səviyyəsinin yoxlanılması, müavinətlərin, ehtiyaclar qiymətləndirilmədən, müəyyən kateqoriyalara aid edilməsini nəzərdə tutan əvvəlki siyasətlərdən əhəmiyyətli dönüş olub. Bununla belə, tədqiqatlarda həmçinin ünvanlı yardımın əsas çatışmazlıqları: müavinətlərin təyin edilməsi və korrupsiya araşdırılır. Dövlət resurslarının məhdudluğunu nəzərə alaraq, bu ölkələrdə dəstəyi son dərəcə yoxsulluq səviyyəsində yaşayanlarda cəmləşdirmək üçün məhdud vəsaitlərin hətta daha çox ünvanlandırılmasının zəruri olub-olmaması barədə müzakirələr aparılır. Lakin üç ölkədə sosial müdafiə üçün ümumi xərclərin olduqca aşağı payını nəzərə alaraq, ehtiyacda olanları dəstəkləmək və yoxsulluğun əsasında olan səbəbləri aradan qaldıran tədbirləri başlamaq üçün daha hərtərəfli və əhatəli yanaşmanın düzgün kurs olub-olmaması barədə sual qaldırılmalıdır. Əhatə olunmayan ehtiyaclar barədə çoxsaylı dəlillərə baxmayaraq, bu sahəyə ayrılan vəsaitlər hələ də çox azdır, və sosial müdafiə xərclərinin ən böyük hissəsi yoxsul ev təsərrüfatları üçün vacib gəlir mənbəyi olan pensiya müavinətləri üçün nəzərdə tutulur. Gürcüstandan başqa, bütün ölkələrdə işsizlik sığorta sistemləri tətbiq olunur, lakin müavinətlər səviyyəsi olduqca aşağıdır. Ödəmə əsasında digər müavinətlər xəstəliyə görə pul müavinətləri və hamiləliyə və doğuma görə müavinətlərdir. Ödəmələr əsasında müavinətlər almaq hüququ məşğulluq və sosial ödəmələrin ödənilməsi ilə bağlıdır. Ödəmələr əsasında müavinətlər sosial müdafiə sisteminin hələ də mühüm hissəsini təşkil edən Azərbaycan və Ermənistandan fərqli olaraq, Gürcüstanda dövlət sosial müdafiə müavinətləri öz əhəmiyyətini itirib, müavinətlər isə ümumi və ya özəldir. Ölkələrin üçündə də sosial xidmətlər yaxşı inkişaf etməmişlər və əsasən qocalar və əlillər üçün evlərdən və internatlardan ibarətdir. Ümumiyyətlə, sosial işin və icma- əsaslı xidmətlərin zəif ənənəsi qeyd oluna bilər. Minimal gəlirin və keyfiyyətli sosial xidmətlərdən istifadə etmək imkanlarının olmaması ən zəif təbəqələrin qeyri- kafi sosial müdafiəsi ilə nəticələnir. Kompleks sosial xidmətlərin zəif inkişaf etdirilməsi müşahidə olunur. Sosial müdafiə əsasən nağd pul müavinətlərini əhatə edir. Sosial xidmət təminatının çatışmazlığı əlillərə dair siyasətlər sahəsində xüsusilə büruzə verilir ki, bunlar əsasən əlillik pensiyaları şəkilində nağd pul müavinətlərində cəmləşir, lakin müvafiq re-inteqrasiya və reabilitasiya xidmətlərini təmin etmir. Daha bir sahə uşaqların evlərdə yaşamasının deinstitusionalizasiyasıdır ki, burada, görünür ki, icma səviyyəsində sosial xidmətlərin və sosial işin çatışmazlığı çox ləng irəliləyişin səbəbidir. Ölkələrin üçündə də sosial müdafiə siyasətlərinin həyata keçirilməsinin planlaşdırılması və nəzarətinə görə Əmək Nazirliyi cavabdehdir. Bununla belə, üç ölkədə son onillikdə sosial müdafiə müavinətlər üzrə institusional quruluş və idarəetmə sahəsində müxtəlif dəyişikliklər baş verib. Gürcüstan və Ermənistanda sosial sığorta proqramlarını idarə edən yarım-müstəqil qurumlar öz maliyyə müstəqilliyini itirib, Azərbaycanda isə Dövlət Sosial Müdafiə Fondu öz mövqeyini möhkəmləndiribdir. Belə institusional dəyişikliklər həmçinin müəyyən riskləri daşıya bilər. Əgər sosial müdafiə birbaşa dövlət tərəfindən idarə edilərsə, müavinətlərin maliyyələşdirilməsi dövlət gəlirləri aşağı düşəndə riskə məruz qala bilər. Sosial müavinətlər üçün ayrılan vəsaitlərin yığılması hüququ daxil olmaqla, sosial müdafiə sistemlərinin daha mərkəzləşdirilmiş idarə edilməsi, maliyyə çətinlikləri zamanı sosial xərcləri daha yaxşı müdafiə edə bilər. Sosial müdafiənin idarə edilməsini əks-mərkəzləşdirmək qərarı həmçinin risklər və imkanlar törədir. Mərkəzləşdirilmiş struktur ümumi maliyyələşdirmə və inzibati prosedurları 7

8 eləcə də daha yaxşı statistik monitorinqi təmin edə bilər, daha əks-mərkəzləşdirilmiş institusional struktur isə müştərilərin tələbatlarına daha yaxşı cavab verə bilər. Beynəlxalq donorlar regional münaqişələr nəticəsində qaçqınlar və məcburi köçkünlər üçün dəstəyə xüsusi əhəmiyyət verib və həmçinin münaqişədən sonra bərpa proqramları çərçivəsində əhəmiyyətli büdcə dəstəyi təmin ediblər. Beləliklə, keçmiş ümumi sosial sistemləri natamam olub və yetərincə maliyyələşdirilməyib. Onlar ödəmə əsasında müavinətlərin kiçik əhatəsi, sosial yardımın və minimum gəlir təminatının isə zəif qrupların böyük hissəsi üçün layiqli həyat səviyyəsini təmin etməməsi ilə xarakterizə olunur. Əsas çətinliklər sosial müdafiə sistemlərini daha mükəmməl etmək və daha ümumi gəlir təminatını müəyyənləşdirməkdir. Daha bir problem sosial xidmətlərin inkişaf etdirilməsi və müasirləşdirilməsidir. Yoxsulluq və sosial inteqrasiya 1989-cu ilədək Sovet İttifaqında rəsmi olaraq yoxsulluq olmayıb, çünki zəmanət verilmiş məşğulluq, ümumi hüquqlar sistemi eləcə də dövlət tərəfindən verilən istehlak subsidiyaları, demək olar ki, bütün əhali üçün ərzaq və digər əsas ehtiyacları təmin edirdi. Sovet sosial təminat fəlsəfəsinin təməl daşı iş təminatı və müəssisə səviyyəsində təmin edilən əhəmiyyətli qeyri-nağd (dolayı) müavinətlər idi. Bundan başqa, rəsmi sosial təminat vəsaitləri sistemi pensiya və ya əlillər və yetim uşaqlar kimi, çətin vəziyyətdə olan şəxslərə ödənişlər nəzərdə tuturdu. Son olaraq, lakin daha az əhəmiyyətli olmayaraq, pulsuz tibbi xidmət və təhsil xidmətlərinə görə, Sovet sistemi geniş əlçatanlığı və yüksək səviyyəli xidmət ilə səciyyələndirilirdi. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonrakı illərdə yoxsulluq səviyyəsi və gəlir bərabərsizliyi nəzərə çarpan dərəcədə artdı. Keçən minilliyin axırında yoxsulluq səviyyələri barədə dəqiq məlumatların olmadığına baxmayaraq, milli yoxsulluq xətlərinə əsaslanan mövcud məlumatlar göstərir ki, 2011-ci ildə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda əhalinin yarısı milli yoxsulluq xəttindən aşağı səviyyədə yaşayırdı. Belə vəziyyətin səbəbləri müxtəlifdir. ÜDM in kəskin aşağı düşməsi nəticəsində ölkələrin üçü də əməyin uyğunlaşdırılması prosesləri, o cümlədən məşğulluq səviyyəsinin aşağı düşməsi və əmək haqlarının nəzərə çarpan dərəcədə azalması və ya ödənilməməsi ilə üzləşmişdir. Vaxtilə dövlət tərəfindən zəmanət verilən iş yerləri bağlanıb, özəl sektorun fəaliyyəti isə itkiləri əvəz edə bilmirdi. Bundan başqa, sürətli inflyasiyaya görə, əmək haqları və pensiyalar real ifadədə dəyərsizləşmişdir. Baxmayaraq ki, son onillikdə tam yoxsulluğun əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasının mümkünlüyü təsdiq edilib, region əhalisinin böyük hissəsi hələ də yoxsulluq və sosial təcrid etmə riskinə məruzdur. Məlumatların məhdudluğuna görə, müqayisələrin ehtiyatla edilməsi nəzərə alınaraq, görünür ki, yoxsulluq səviyyəsi Azərbaycanda ən aşağı, Gürcüstanda isə ən yüksəkdir. Yoxsulluq səviyyəsi kənd yerlərində şəhərlərdən yüksəkdir, bu da onu göstərir ki, əsas natural kənd təsərrüfatı işləyən yoxsulların sayının yüksək qalmasına öz töhfəsini verir. Bundan başqa, bir çox insanlar üçün, xüsusilə kənd yerlərində, əsas kommunal xidmətlərindən, sosial və səhiyyə xidmətlərindən istifadə etmə imkanları məhduddur. İş imkanları və təhsil almaq imkanları baxımından bərabərsizlik geniş yayılıb, bu da insanların yoxsulluqdan xilas olmasına maneçilik törədir. Son olaraq, lakin daha az əhəmiyyətli olmayaraq, yüksək uşaq ölümü səviyyəsi və uşaq yoxsulluğu narahatlıq üçün səbəb verir. 8

9 Bir neçə amilin insanın yoxsulluğa və sosial təcrid etməyə həssas olub-olmamağına böyük təsiri var, buna görə də dövlət tərəfindən bu təyinedicilərin araşdırılması həlledicidir. Ailə üzvlərinin sayı yoxsulluqla birbaşa bağlıdır, və bütün regionda daha böyük ev təsərrüfatları üçün yoxsulluq riski daha yüksəkdir. Bu xüsusi olaraq çox uşaqlı və pensiyaçılar olan ev təsərrüfatlarına aiddir. Uşaq yoxsulluğu ölkələrin üçündə də narahatlıq doğuran məsələdir. Yoxsul ev təsərrüfatlarında yaşayanların faizi bütün əhali ilə müqayisədə uşaqlar üçün qeyriproporsional şəkildə yüksək, pensiyaçılardan isə daha yüksəkdir. Azərbaycan və Gürcüstan üçün ölkə hesabatları etiraf edir ki, məcburi köçkün ev təsərrüfatlarının uşaqları, iqtisadi imkanların və təhsil almaq imkanlarının olmamağı səbəbindən xüsusilə ağır vəziyyətdədirlər. Uşaqlardan başqa, ev təsərrüfatlarında yaşlıların olması da yoxsulluq dərəcəsini artırır. Bütün regionda işsizlər yoxsulluq və təcrid etmə riski ilə işləyənlərdən daha çox üzləşir. Lakin biz həmçinin görə bilərik ki, işləmək heç də yoxsulluğun qarşısını almır və işləyən yoxsulların sayı ölkələrin üçündə də yüksək olaraq qalır. Ali təhsilli ailə başçıları arasında yoxsulluq səviyyəsi region üzrə daha aşağıdır. Məcburi köçkünlərin əksəriyyəti yoxsul və zəif olaraq qalır. Onların əksəriyyətinin daimi və yetərli gəlir mənbəyi yoxdur və onlar dövlət yardımlarından son dərəcədə asılıdır. Bundan başqa onların mənzil şəraiti çox vaxt çox pis olur, və son olaraq, lakin daha əhəmiyyətsiz olmayaraq, onlar yaşadığı cəmiyyətlərə kifayət qədər inteqrasiya olunmur. Ölkələrin üçündə də 2000-ci illərdəki nəzərə çarpan ÜDM artımına baxmayaraq, yoxsulluq və sosial təcrid etmə Cənubi Qafqazda əhalinin böyük hissəsi üçün hələ də əsas problem təşkil edir. Xüsusilə. Gürcüstanda iqtisadi inkişaf yoxsulluğun nəzərə çarpan azalmasına gətirməyib. Bundan əlavə, aparıcı sosial siyasət sektorlarında az vəsaitlərin ayrılması insan rifahının müxtəlif aspektlərində bir-birini daha da gücləndirən çatışmazlıqlara gətirib-çıxarıb: Təhsil xərclərinin artmasına və səhiyyə sistemində qeyri-rəsmi (cibdən) nağd ödənişlərə görə əhalinin aşağı gəlirli hissəsi üçün səhiyyə və təhsil sisteminin əlçatanlığı məhduddur. Nəticədə, aşağı təhsil səviyyəsi və pis səhhət iş tapmaq imkanlarını azaldır. Bundan başqa, hər üç ölkədə ümumi məşğulluqda kənd təsərrüfatının və kiçik qeyrirəsmi fəaliyyətlərin payı yüksək olduğuna görə məşğulluq çox həssasdır. Yoxsulluq, zəruri ehtiyaclardan məhrum olma və sosial təcrid etmə kənd ərazilərində geniş yer alıb, natural kənd təsərrüfatı isə əksər hallarda gizli işsizlik və yoxsulluğun öhdəsindən gəlmə strategiyası kimi qiymətləndirilə bilər. Belə regional bərabərsizlikdən başqa, bəzi qruplar daha yüksək yoxsulluq riski ilə üzləşir, məsələn, işsizlər, pensiyaçılar, üç və ya artıq uşaqlı ailələr, məcburi köçkünlər və əmək bazarında əlverişsiz vəziyyətdə olan əhalinin digər qrupları. Bir də, müavinətlərin aşağı səviyyəsi və sosial yardım və sosial təminat sxemlərinin tətbiq dairəsinin geniş olmaması belə həssaslığı artırır. Ünvanlı sosial yardım proqramları ölkələrin üçündə də yoxsulluq səviyyəsini aydın şəkildə azaldıb. Lakin, eyni zamanda aydındır ki, yoxsulluğun azaldılması proqramları, iqtisadiyyat, məşğulluq, təhsil və müdafiə kimi müxtəlif siyasət sahələrində tədbirləri birləşdirilməli eləcə də pul müavinətlərini natura müavinətləri ilə birləşdirməlidirlər. Nəsildən nəslə keçən yoxsulluq riskini minimuma çatdırmaq üçün erkən uşaqlıq dəstəyi və yoxsulluq riskinə məruz qalanları dəstəkləyən digər tədbirlər gücləndirilməlidir. Kənd təsərrüfatı sektorundan kənar layiqli iş şəraiti təmin edən iş yerlərinin yaradılması, aydın olaraq, yoxsulluğun azaldılması istiqamətində digər həlledici elementdir. Bununla bərabər, xüsusi olaraq KOM üçün, institusional və hüquqi maneələr aradan qaldırılaraq, 9

10 sahibkarlıq açıq şəkildə dəstəklənməli və gələcək sahibkarlar üçün təlim tədbirləri ilə birləşdirilməlidir. Bundan başqa, işsizlərin əmək bazarına (re-) inteqrasiyası və gənclər arasında işsizliyinin qarşısının alınmasını dəstəkləyən tədbirlər gücləndirilməlidir. Xüsusilə, hərtərəfli plan və ünvanlanma ilə birgə, fəal məşğulluq tədbirlərinin nəzərə çarpan dərəcədə artırılması tövsiyə olunur. Xüsusilə zəif qrup olan məcburi köçkünləri müvafiq məşğulluq və təhsil proqramlarına daxil etmək və onlara kiçik sahibkarlıq və ixtisasını dəyişdirmə, təhsil vauçerləri və s. kimi artıq qismən mövcud olan tədbirlərə qoşulmaq imkanı vermək vacibdir. Nəticədə, aydındır ki, ölkələrin üçü də yoxsulluğun əsas təyinedicilərini araşdırmaq üçün daha çox səy göstərməlidir. Kiçik müavinət və sosial yardım sxemləri və sosial müdafiə sxemlərinin məhdud əhatə səviyyəsi son dərəcə yoxsulluğun kökünü kəsə bilmədiyinə görə, onların minimum gəlir sxemləri ilə birləşdirilməsinə baxılmalıdır. Xüsusilə, ailələrin nağd pul şəkilində gəliri olmadığı kənd yerlərində, minimum gəlir sxemləri səhiyyə və təhsil kimi əsas xidmətlərin əlçatanlığının təmin edilməsinə öz töhfəsini verə bilər. Bundan başqa, son dərəcə yoxsulluğun əsas təyinedicilərini araşdırmaq üçün, proqressiv komponent daxil edən və buna görə də böyük ev təsərrüfatlarına ünvanlanan uşaq müavinətləri proqramlarının tətbiqi digər bir variant ola bilər. Pensiyalar Sovet İttifaqı dağıldıqdan əvvəl Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda pensiya sistemi ümumi sosialist modelinə uyğun qurulmuşdur. Dövlət pensiyaları ümumiyyətlə cari gəlirlərdən ayırmalardan və müavinətlərdən ibarət idi və iş stajı və pensiyaya çıxmazdan əvvəl bir neçə il ərzində gəlir əsasında hesablanırdı. Peşə və ya özəl pensiyaları yox idi. Müavinət alma hüququ aşağı pensiya yaşı ilə səciyyələndirilirdi. Orta əvəzləmə əmsalı aşağı idi və iş stajı və pensiyadan əvvəl son 12 ay ərzində əmək haqqı ilə müəyyən edilirdi. Pensiya sistemlərinin başqa bir ümumi xüsusiyyəti indeksasiya edilmiş pensiyaların olmamağı idi ki, bu da zaman getdikcə pensiyaların devalvasiyasına gətirirdi, xüsusilə əmək haqlarının artması ilə müqayisədə. Bundan başqa, sosialist pensiya sisteminin tipik elementləri minimum müdafiə təmin edən elementlər - minimal pensiya və ya vahid əsas məbləğ idi. İllər getdikcə, pensiyalar indeksasiya edilmədiyinə görə, vahid elementlər gəlirlə bağlı amilə üstün gəldi, beləliklə də pensiyaçıların böyük hissəsi eyni məbləğdə pensiya alırdı. Pensiyanın məbləği keçmiş iş karyerasından deyil, daha çox şəxsin pensiyaya çıxdığı ildən asılı olaraq müəyyən edilirdi. Eyni yaş qrupları üçün pensiyalar az fərqləndirmə ilə səciyyələndirilirdi. Baxmayaraq ki, sosialist ölkələrində sosial təminat sistemləri, işləyən əhali ilə məhdudlaşdırılaraq, iş stajı əsasında qurulmuşdur, kommunistlərin işləmək öhdəliyi, işçi qüvvəsinin yüksək iştirakı ilə nəticələnərək, əslində pensiya sistemlərinin universal sxemlərə oxşar, geniş əhatə dairəsi ilə xarakterizə edilirdi. Bu gün Cənubi Qafqazda pensiyalar azdır və orta əvəzləmə əmsalı hətta Belarus, Moldova və Ukraynadan da daha aşağıdır. Pensiyaçıların gəlirləri ilə bağlı vəziyyət bütün regionda narahatlıq doğurur. Pensiyalar layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək üçün kifayət etmir və pensiyaçılar çox vaxt ailənin dəstəyindən asılıdır və yaxud yaşamaq üçün işləməyə məcburdur. Uzun müddətli pensiya islahatlarının zərurəti ümumiyyətlə etiraf olunur. Maliyyə davamlılığı baxımından region doğum sayının aşağı düşməsi və emiqrasiya nəticəsində əhalinin qocalması ilə üzləşir. Doğum sayı Azərbaycanda nisbətən yüksəkdir, Gürcüstanda və Ermənistanda isə digər Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrindəkindən aşağı və ya eyni 10

11 səviyyədədir. Lakin həyat davamlılığında nəzərə çarpan fərq var ki, bu da Belarus, Moldova və Ukrayna və ya Baltik ölkələrindən Cənubi Qafqazda daha yüksəkdir. Qafqazda ahıl ailə üzvlərinin nisbi göstəricisinin (asılılıq əmsalının) 2030-cu ilə qədər artması və Aİ orta səviyyəsinə yaxınlaşması gözlənilir. Bu pensiya sistemlərinin maliyyə davamlılığı üçün gərginlik yaradacaq, hətta əvəzləmə əmsalları və pensiya xərclərinin ümumi payı qonşu ölkələrlə müqayisədə daha aşağı olsa belə. Orta müddətdə əmək bazarında qeyri-rəsmiliyin yüksək səviyyəsi və kiçik əhatə dairəsi, sistemin daha yüksək asılılıq əmsalı ilə nəticələnərək, bütün region üçün vacib olan məsələdir. Beləliklə, ÜDM-da cari pensiya xərclərinin payı az olmağına baxmayaraq, gələcək maliyyə davamlılığı regionda xüsusi problem hesab edilir. Cəmiyyətlərin qocalmasına cavab pensiya islahatlarında pensiyaya çıxma yaşının artırılması və pensiya sistemində maliyyələşdirilən elementləri azaltmaq niyyəti şəkilində öz əksini tapıb. Qeyri-rəsmi sektor problemi və nəticə olaraq zəif ödəmə bazası etiraf olunur və vergilərin azaldılması və sosial ödəmələr və yaxud, məsələn, fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanlar üçün sadələşdirilmiş qeydiyyat proseduraları vasitəsilə rəsmiliyi artırmaq cəhdləri göstərilib Gürcüstan vergidən maliyyələşdirilən pensiya sistemini seçib və gəlir vergisini əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb, bu da pensiya sisteminin ümumi əhatəsi ilə nəticələnibdir. Azərbaycan və Ermənistanda əhatəni artırmaq siyasətlərinin daha yüksək əhatə templəri ilə irəliləyib-irəliləməməsi gələcəkdə görünəcək. Keçid mərhələsində pensiyaçıların yetərincə müdafiə olunduğu bir sıra digər MŞA ölkələri ilə müqayisədə, Cənubi Qafqazda pensiyaların orta əmək haqqına və milli rəsmi yoxsulluq hədlərinə nisbəti göstərir ki, pensiyaçılar zəif vəziyyətdədir. Bununla belə, xüsusilə 2004-cü və 2005-ci ildən, yoxsulluq həddi və pensiyalar arasında fərqi aradan qaldırmaq məqsədilə, pensiyalar real ifadədə artırılıb. Ölkələrin üçündə də pensiya artımları fərdi qaydada həyata keçirilib və yeni pensiyaçıların daha yüksək pensiya tələbləri ilə bağlı olmayıb. Beləliklə, pensiyaçıların gəlir vəziyyəti, pensiya sxemində sistem dəyişiklikləri ilə deyil, daha çox dövlətin xüsusi qərarları ilə müəyyənləşdirilir (və onlardan asılıdır). Pensiyaların çatışmazlığı həll olunmamış məsələdir və bütün ölkələrdə pensiya xərclərinin ÜDP-da nisbətən aşağı payında əks olunur. Pensiyanın kafiliyi Ermənistan üçün hazırlanan islahat konsepsiyasında araşdırılır, Azərbaycanda planlaşdırılan pensiya islahatında və Gürcüstanın cari sistemində isə pensiyaçıların gələcək gəlir vəziyyəti ilə bağlı bir çox açıq suallar qalır. Bu xüsusi olaraq qadınların pensiyalarına aiddir. Hazırda, kişilər və qadınlar üçün pensiyalar, demək olar ki, eynidir, onların orta aylıq gəlirlərində fərq böyükdür. Azərbaycan və Ermənistan, pensiyaları daha çox əvvəlki gəlirlərə bağlayan pensiya islahatlarının həyata keçirilməsini araşdırır. Azərbaycanda gəlirlər arasında fərqi və daha aşağı pensiya yaşını nəzərə alaraq, pensiya islahatlarının qadınlara təsiri xüsusilə araşdırılmalıdır. Əvvəlki gəlirlərlə sərt bağlı olan pensiya sxemləri fonunda, qadınlar üçün daha aşağı pensiyaya çıxma yaşı daha aşağı pensiyalarla nəticələnəcəkdir. Pensiyaçılar arasında yoxsulluq səviyyəsinin yüksək olması nəzərə alınaraq, pensiyaçılar üçün tibbi yardımın əlçatanlığı pensiyaların kafiliyinin qiymətləndirilməsi üçün vacib aspektdir. Ölkələrin üçündə də tibbi yardımın əlçatanlığı məhduddur, özəl ödənişlərin payı beynəlxalq baxımdan yüksəkdir. Bundan başqa, tibbi yardımda ehtiyac çox vaxt yaşla artır. Ahıllar üçün uzun müddətli yardıma gəldikdə, yardımda ehtiyacı olan yaşlı pensiyaçıların dəstəklənməsi üçün sosial dəstək infrastrukturu ümumiyyətlə yoxdur, və görünür ki, pensiyaçılar üçün yeganə sosial dəstək forması əlillik pensiyasıdır. Beləliklə pensiyaçılar, uzun müddətli yardımda ehtiyacları olduqda, qeyri-rəsmi ailə dəstəyindən asılı olur. 11

12 Regiondakı yüksək həyat davamlılığı Cənubi Qafqaz ölkələrinin bir çox başqa MDB ölkələrindən fərqli olaraq- pensiya yaşının artıra bilməsinin səbəbi ola bilər. Ölkələrin üçündə də son onillikdə pensiyaya çıxma yaşı artırılmışdır. Keçmiş Sovet ölkələrində pensiyaya çıxma yaşının aşağı olmasını və bir çox Qərbi, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində pensiya yaşının artırılmasında çətinlikləri nəzərə alaraq, bu siyasi nailiyyət olduqca əhəmiyyətlidir. Cənubi Qafqaz ölkələri pensiyaya çıxma yaşının artırılması məsələsinin həllinə, məsələn, Belarus, Moldova və Ukrayna və yaxud Rusiya Federasiyasından əvvəl başlamışdır. Lakin erkən pensiyaya çıxma variantları keçmişdə çox geniş olub və çox vaxt müəyyən imtiyazlar kimi verilib və yaxud peşəkar qrupları ilə bağlı olub. Belə imtiyazlar Gürcüstanda 1989-cu ildə ləğv edilib. Ermənistanda uzun müddət xidmətə görə pensiyaların və imtiyazlı pensiyaların mövcud sxemləri hal-hazırda araşdırılır. Bu baxımdan vacib çıxış yolu ölkələrin üçündə də Azərbaycan və Ermənistanda çox böyük rol oynayan əlillik pensiyasıdır. Beləliklə, qanunla müəyyən edilmiş və faktiki pensiyaya çıxma yaşlarını bir-birinə yaxınlaşdırmaq üçün, görünür ki, əlilliyə görə pensiyalar sistemi, stimulları və ünvanlanma mexanizmləri baxımından araşdırılmalıdır və əllilik pensiyaları həqiqətən ehtiyacı olanlara verilməlidir. Nəticədə, hər üç ölkədə pensiya sistemləri aşağı əvəzləmə əmsalları ilə xarakterizə olunur və pensiyaçılar üçün layiqli həyat səviyyəsini təmin etmir. Demoqrafik problemlər pensiya islahatının əsas təkanverici amili hesab olunur. Lakin ÜDM-da pensiya xərcləri payının az olması nəzərə alınaraq, uzun müddətdə Cənubi Qafqaz üçün maliyyə davamlılığının əslində əsas problem olub-olmamağı və siyasi müzakirələrdə, pensiyaların kafiliyinin yalnız yoxsulluqdan müdafiə çərçivəsi ilə məhdudlaşmayaq qiymətləndirilməsinə yetərincə diqqət verilib-verilmədiyi şübhə doğurur. Səhiyyə Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan 1990-cı ildən əvvəlki tibbi yardım sistemləri baxımından struktur və institusional eyniliyi əks etdirir. Üç Qafqaz ölkələrinin səhiyyə sistemi Sovet Semaşko sisteminə uyğun təşkil edilmişdir. Bu sistemin əsas prinsipi yardımın birinci, ikinci və üçüncü səviyyələrində ümumi və pulsuz tibbi xidmətlərin bütün əhali üçün əlçatanlığı idi. Bu vergilərdən maliyyələşdirilən sistem, vəsaitlərin və kadrların mərkəzləşdirilmiş beş illik və illik planlaşdırılması ilə mərkəzdən planlaşdırılan dövlət iqtisadiyyatı sistemi idi. Bəzən şiddətli münaqişələrlə müşayiət olunan iqtisadi və siyasi iflasdan və müstəqillik əldə edildikdən sonra ümumi daxili məhsulun (ÜDP) kəskin aşağı düşməsi müvafiq ölkələr əhalisinin artıq pisləşmiş sağlamlıq vəziyyətinə ciddi təsir göstərmişdir. Hər üç Qafqaz ölkəsində əhalinin sağlamlıq vəziyyəti ənənəvi olaraq keçmiş Sovet İttifaqında ən yaxşılar arasında idi. Hər üç ölkədə hərbi münaqişələr nəticəsində həyat davamlılığın qısa müddətdə azalması 1995-ci ildən tədricən istiqamətini dəyişib və hazırda Belarus, Moldova və Ukraynaya nisbətən yüksəkdir. Gözlənilən həyat davamlılığında gender fərqi təxminən 6 il qadınların xeyrinədir. Həmçinin uşaq və ana ölümü səviyyələri son illərdə ölkələrin üçündə də nəzərə çarpan dərəcədə azalmışdır. Hər üç ölkədə ölüm hallarının ən geniş yayılmış səbəbləri ürək-damar xəstəlikləri, respirator xəstəliklər, xərçəng və şiş xəstəlikləridir. Vərəm geniş yayılmış xəstəlik olaraq qalır. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan müxtəlif dərmanlara davamlı vərəm halları ən yüksək olan ölkələr sırasındadır. HIV/AIDC halları və HIV-ə yeni yoluxma halları hər üç ölkədə qeyd olunub. Səhiyyə sisteminin fəaliyyət göstəricilərinə gəldikdə, hər üç ölkədə ambulator poliklinika müəssisələrinə müraciətlərin sayı aşağıdır. İlk tibbi yardımın yaxşı inkişaf 12

13 etməmiş vəziyyətinin kökləri Sovet erasındadır. İlk tibbi yardım xidmətləri hələ də göstərilir, lakin əksər hallarda onların keyfiyyəti yüksək deyil. İki dəfə, yəni əvvəlcə geniş profilli, sonra isə ixtisaslaşmış mütəxəssisə, müraciət etməmək üçün, xəstələrin əksəriyyəti öz yardım səviyyəsini qoyub, özləri ilk olaraq xəstəxana və yaxud ixtisaslaşmış xidmətlərə müraciət edir. Ümumiyyətlə, tibb müəssisələrinə müraciət çox vaxt təxirə salınır və yaxud hətta ondan boyun qaçırılır, maliyyə çətinliklərinə görə isə heç də hər vaxt dərman almaq imkanı olmur. Ölkələrin üçündə də tibbi yardım sistemləri dövlət büdcəsindən (ümumi vergi gəlirlərindən), özəl fondlardan və beynəlxalq/ donor yardımından maliyyələşdirilir, eyni zamanda hər üç ölkədə tibbi xidmətlər və dərman vasitələri üçün qeyri-rəsmi (cibdən) nağd pul ödənişləri üstünlük təşkil edir. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda tibbi xidmətlər üçün qeyri-rəsmi (cibdən) ödənişlər ümumi səhiyyə xərclərinin təxminən 50-70% təşkil edir. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda əsas ödəniş mənbəyi olan qeyri-rəsmi (cibdən) nağd pul ödənişləri əhalinin əksəriyyəti üçün tibbi yardım xidmətlərinin haqqını ödəmək və onlardan istifadə etmək imkanını azaldır. Nəticədə, bir çox insanlar, xüsusilə kasıb və xronik xəstələr, müalicə götürməyi təxirə salmağa meyl eləyir və çox vaxt həmçinin profilaktik yardımın haqqını ödəməyə belə onların vəsaiti olmur. Bu tibb müəssislərinə müraciətlərinin sayının az olmasında əks olunur. ÜST-in Avropa Regionunda ən aşağı illik ambulator və stasionar qəbul sayı Gürcüstandadır. Qeyri-rəsmi pul (cibdən) ödənişləri payının böyük olması, yoxsulluq tələsi kimi, tibbi yardım xidmətlərinin hamı üçün əlçatanlığı və bərabərliyi barədə müvafiq konstitusiya prinsipini sual altına qoyur. Nağd pulla qeyri-rəsmi (cibdən) ödənişlərin azaldılması üçün müvafiq tədbir, bir tərəfdən, tibb işçilərinin əmək haqqının artırılması, digər tərəfdən isə Əsas Müavinət Paketi kimi təmin edilən xidmətlər və onun alıcıları dairəsinin genişləndirilməsi ola bilər. Həqiqətən, ölkələrin üçündə də tibbi yardımın əlçatanlığında böyük bərabərsizlik var. Bu səbəbdən, tibbi yardım sistemində əks təsir göstərən bərabərsizlik başqa əsas problemdir. Şəhər və kənd yerlərində tibbi yardımın göstərilməsində fərqlərə görə, bərabərsizlik xidmətlərin əlçatanlığında xüsusilə özünü göstərir. Kənd ərazilərində səhiyyə müəssisələrinin və göstərilən xidmətlərin olduqca az olmasından başqa, bu müəssisələr əksər hallarda qeyribərabər maliyyələşdirilir. Lakin, qeyd olunduğu kimi, tibbi yardımın əlçatanlığı üçün hələ də qalan ən böyük maneə onun hələ də (cibdən) nağd ödəniş şəkilində qeyri-rəsmi maliyyələşdirilməsidir. Başqa bərabərsizlik, Gürcüstanda olduğu kimi, əhalinin yalnız kiçik hissəsinin milli tibbi sığorta vəsaitləri ilə əhatə olunmasıdır. Səhiyyə sektorunda institusional dəyişikliklərin gedişatı nəzərə çarpan dərəcədə fərqlənir. Azərbaycan və Ermənistanın irəlilədiyi istiqamət müəyyən dərəcədə eynidir- ən azı xidmətlərin bir hissəsi üçün, dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən tibbi yardım sistemi, Gürcüstan isə yeni yol açıb - əhalinin ən yoxsul hissəsi üçün milli sığorta təminatı ilə, demək olar ki, tamamilə özəlləşdirilmiş tibbi yardım sistemi. Lakin demək olmaz ki, Cənubi Qafqaz ölkələrində: Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanda dövlət büdcəsinin müxtəlif sektorları üçün vəsaitlərin ayrılması zamanı tibbi yardım sisteminə böyük əhəmiyyət verilir. Dövlət büdcəsinin yalnız kiçik hissəsi dövlət tibbi yardımı xərcləri üçün nəzərdə tutulur, bu isə rəsmi və qeyri-rəsmi nağd pul ödənişlərinə gətirib-çıxarır. Tibbi yardımın maliyyələşdirilməsinin belə forması hazırda ölkələrin üçündə də ümumi tibbi yardım üçün xərclərin böyük hissəsini təşkil edir ki, beləliklə tibbi yardım xidmətlərinin əlçatanlığı yalnız xüsusi sosial təbəqələrlə məhdudlaşdırılır, geniş əhali təbəqələri isə bunlardan yalnız ciddi müalicə tam zəruri olduqda istifadə edə bilir. Hər üç ölkə hələ də stasionar və ixtisaslaşmış tibbi xidmət sektorlarında binaların sürətli dağılması və köhnəlmiş avadanlıqla nəticələnən sərmayə çatışmazlığı ilə məşğul olmalıdır. Yardımın daha 13

14 yuxarı səviyyələrinin keşikçisi kimi hərəkət edən ailə həkimi modeli üçün münasibliyə nail olmaq üçün hələ də uzun yol gedilməlidir. Beləliklə, artıq həyata keçirilən islahat səylərini davam etmək üçün, ÜDM-da səhiyyə xərclərinin payı artırılmaqla yanaşı, tibbi yardım sistemləri üçün sistematik konsepsiya, o cümlədən, sağlamlığın təşviqi və ictimaiyyətin məlumatlandırılması yanaşmaları olmalıdır. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda son iki onillikdə tibbi yardım xidmətlərinin keyfiyyətinin artırılması məqsədilə müəyyən ciddi qaydaların tətbiq edilməsinə baxmayaraq, gözə çarpan nailiyyətlər hələ də azdır. Bu üç Qafqaz ölkəsində tibbi yardımın ümumi keyfiyyəti hələ də aşağıdır, beləliklə də minimum standartları təmin etməyə yoxsa keyfiyyət tədbirlərində cəmləşməyə üstünlük verilməsi müzakirə edilə bilər. Bundan başqa, yardımın keyfiyyətinin təmin edilməsi xəstələrin hüquqlarının gücləndirilməsi ilə əl-ələ gedir. Xidmət göstərənlər üçün tibbi sertifikatlaşdırmanın uyğunlaşdırılması, tibb işçiləri üçün daim ixtisas artırma və tibbi səhvlər hallarında xəstələrin hüquqlarının qorunması tibbi yardımın keyfiyyətini təmin edə bilər. Beləliklə, tibbi yardım sistemi bərabər əlçatanlıq təmin etmir və aşağı keyfiyyətlə səciyyələndirilir. Tibbi yardım üçün dövlət xərcləri olduqca azdır. Qarşıdakı illərdə əsas problemlər əhalinin sağlamlığı sahəsində ədalətin və tibbi və uzun-müddətli yardım xidmətlərinin əlçatanlığının artırılması, yardımın və tibbi yardımın göstərilməsinin keyfiyyətinin artırılması eləcə də qeyri-rəsmi (cibdən) nağd pul ödənişlərin azaldılması olacaqdır. 14