ÇEVRE VE AHLAK SEMPOZYUM BİLDİRİ METİNLERİ

Transkript

1 ÇEVRE VE AHLAK SEMPOZYUM BİLDİRİ METİNLERİ GAZİANTEP, 2014

2 Dinin Temel Kaynakları ve Hukuk Bağlamında Çevre-Ahlak İlişkisi 153 ÇEVRE HUKUKLA DEĞİL AHLAKLA KORUNUR Doğan KARAOĞLAN * Özet İnsan, kendi fiillerinin karşılığı olarak karşılaştığı doğadaki bozulmayla her gün biraz daha fazlaca yüzleşmeye başladı. Doğanın kendisinden bağımsız, kendi ihtiyaçlarının sadece karşılanacağı, kullan at bir meta olmadığını, doğanın da kendisi gibi ihtiyaçlarının olduğunu, korunmasının yanında geliştirilmesinin de gerektiğini bu yüzleşme arttıkça tecrübe ederek yeni yeni öğreniyor. İnsan ve doğa ilişkisi birbirinden bağımsız bir ilişki değil, iç içe bir birlikteliktir. Doğa olmadan yaşamın değil devamı, bizatihi kendisi mümkün değildir. Doğada insan eliyle meydana gelen bozulma 1, insan hayatını her geçen gün biraz daha fazla tehdit etmektedir. Bunu hissetmeye başlayan insan doğanın korunması gereken bir değer olduğunu dillendirmeye başlamış ve bir takım girişimlerde bulunmuştur. Doğanın korunması için ulusal ve uluslar arası yasal düzenlemeler, ilke ve kurallar konulmaya başlamıştır. Çevre hukuku diyebileceğimiz bu alan oldukça genç bir hukuk dalıdır. Ne var ki hukuki düzenlemeler çevreyi korumaya yetmeyecektir. Bir fiilin hukuken bir anlam kazanabilmesi için icra edilmesi gerekir. Hukuk eylem icra * Avukat, avdkaraoglan@outlook.com. 1 Rûm Suresi/41.

3 154 Çevre ve Ahlak Sempozyumu edildikten sonra devreye girer ve kanunilik ilkesi gereği önceden belirlenen cezai yaptırımın uygulanması söz konusu olur. Cezai yaptırımların gelişim süreci ise cismen ezadan hürriyeti bağlayıcı cezaya, oradan da maddi (parasal) yaptırımlara doğru evrilmektedir. Bunun sonucu olarak çevrenin korunması için ahlaken donanımlı bireyler yetiştirilmedikçe, bir diğer deyişle çevrenin insanda ahlaki bir değer olarak yer etmesi sağlanmadıkça, hukukun öngördüğü yaptırımı göze alan ya da mevzuattaki boşluğu yakalayan, ya da an itibariyle hukukun tesbit edemediği insan çevreye zarar vermeye devam edecektir. Bu bildiride çevre hakkındaki hukuki düzenlemelere eleştirel bir bakış ve alternatif bir çözüm önerisi olarak çevre ahlakının geliştirilmesi savunulmaktadır. Giriş Hukuk felsefesinde hukukun kaynağı tartışmaların kaynağı olmuştur. Pozitivizmi temsil eden Duguit'e göre hukuk kurallarının kaynağı toplumu meydana getiren insanların kolektif şuurudur. Bu şuura aykırı olarak konulan kurallar ölü doğacağından yürürlük şansı olmayacaktır. Kelsen'e göre de anayasa dahil tüm normlar geçerliliğini temel bir normdan alır. Temel normun geçerliliği ise siyaset, ahlak ve dine dayanır. Genel kabul gören görüşe göre; hukukun kaynağı, toplum vicdanı, halk şuuru, ahlak, din gibi evrensel değerlerdir. Günümüzde devletler tarafından konulan iç hukuk kuralları, uluslararası hukuk karşısında önemini giderek yitirmekte, devletin, uluslararası arenada ticari rekabet, saygınlık ve kabul edilebilirliği için uyması gereken uluslararası normlar, kurallar, kurullar ve standartlar dayatılmaktadır. İnsan hakları, hukukun üstünlüğü, demokrasi, temel hak ve özgürlükler müdahale aracı olarak kullanılabilmekte, uluslararası anlaşmaların, iç hukuktan üstün olduğu kabul edilmektedir. Hukukun küreselleşmesi, ahlak kurallarının hukuk kuralları karşısındaki konumunu daha da geriletirken önemini ve önceliğini daha çok hissettirmeye başlamıştır. O kadar ki ahlak, hukuk normu oluşturulurken devreye girmek durumundadır. Ahlaktan yoksun bir hukuk kuralı ne denli hakkaniyet unsuru taşıyabilir? Depreme son derece dayanıklı, ısı yalıtımı mükemmel, dünya standartlarına uygun gökdelenler inşa edebiliyoruz ama komşunun hava ve güneş hakkını ihlal ettiğimizi bina bittikten sonra, hava ve güneşten yararlanmamanın ortaya çıkardığı sorunlar ve etkilerle hava ve güneş hakkını hatırlıyoruz. Ahlak kurallarına aykırı davranılması durumunda toplumsal kınanabilirlik dışında bir yaptırımla karşılaşılmayacağı, kişinin bu kınanabilirliği umursamaması durumunda ahlak kurallarının bir anlamı olmayacağı, bu sebeple hukuken yaptırıma bağlanmış bir kuralın daha etkili olacağı sürekli olarak ifade

4 Dinin Temel Kaynakları ve Hukuk Bağlamında Çevre-Ahlak İlişkisi 155 edilmiştir. Oysa ahlak kurallarının kişiye bir yaptırım uygulamak gibi amacı zaten yoktur. Ahlak kurallarının asıl işlevi, gerçekleştirmek istediği erdemin, herhangi bir zorlama ve yaptırım olmaksızın kişi tarafından kendiliğinden benimsenmesi ve yaptırım tehdidi olmasa bile erdemli davranışın sergilenmesidir. Yaptırımla gerçekleştirilmeye çalışılan toplumsal düzen, yaptırımın göze alınması veya hukuk kuralının ihlalinin tesbitinin mümkün olmaması durumunda, içselleştirilmemiş kişi tarafından kolaylıkla ihlal edilebilecektir. Kırık Cam Teorisi (Broken Windows Theory) ABD'li suç psikoloğu Philip Zimbardo 1969 yılında bir deney yapar. Zimbardo plakası sökülmüş iki arabadan birini suç oranlarının yüksek olduğu bir mahalleye, diğerini ise normal bir mahalleye bırakır. Gecekondu mahallesine bırakılan arabanın terk edildikten bir kaç saat sonra aküsü, ve radyatörü çalınır. 24 saat içerisinde aracın camları sökülür, döşemeleri yırtılır. Araba artık çocuk oyun alanı haline döner. Diğer arabaya ise bir hafta kimse dokunmamıştır. Zimbardo, bu arabaya bir balyoz ile yaklaşır ve arabanın camını bir darbeyle kırar. Camın kırılmasıyla birlikte zengin ve elitlerden oluşan mahalledeki araba da kısa sürede yağmalanır. 2 Zimbardo, bu deneyden hareketle şu sonuca ulaşır: Toplumda düzenin sağlanması ve devamı için ilk cam kırıldığında hemen müdahale edilmeli ve cam hemen onarılmalı, camı kıranlar derhal ve müsamahasız cezalandırılmalı". Zimbardo'nun iki araba ile gerçekleştirip sonucunda geliştirdiği kırık cam teorisi, etkin bir kontrol ve müsamahasız bir ceza uygulaması ile suçların önlenebileceği şeklinde özetlenebilir. Ceza tehdidi ve bunun etkin uygulanması caydırıcı bir etkiye sahip olsa da, suç ile elde edilen menfaatin, cezadan çok daha fazla olması durumunda kişinin cezayı göze alması/umursamaması sonucunu doğuracak veya kişinin yakalanmayacağını anladığı durumlarda kolaylıkla ihlal edilebilecektir. Ne irfandır veren ahlaka yükseklik ne vicdandır Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandır 3 Özellikle yaptırım içeren ceza normlarının tarihi gelişimine bakıldığında kural ihlali durumunda sürekli insanı öne çıkaran, insanı merkeze alan bir anlayış olduğu görülmektedir Mehmet Akif Ersoy

5 156 Çevre ve Ahlak Sempozyumu Ceza anlayışının ; - Kişinin şahsına el koyma (köleleştirme) - Cismen eza (dayak, kısas) - Hürriyeti bağlayıcı ceza (hapis) - Sürgün - Genel müsadere - Adli kontrol - Parasal yaptırım - şeklinde bir seyir izlediği görülmektedir. Özetle ceza yaptırımları ağırlıklı olarak parasal cezalara, suç işlendiğinde suçlunun maddi menfaatine dokunma haline dönüşmüş durumdadır. Ahlaktan yoksun modern ceza anlayışı, özellikle çevrenin korunması için son derece yetersizdir. Parasal cezayı ödeme karşılığında çevreyi kirletme ve tahrip hakkı tanınmaktadır. Hatta hükümetler; çevre mevzuatlarına aykırı davranılması halinde verilen para cezalarını yeni bir gelir kapısı olarak algılamakta, uluslar arası alanda ise oluşturulmaya çalışılan karbon piyasası çevre duyarlılığının da bir meta ya dönüştürüldüğünü göstermektedir. Hukuk kurallarıyla korunmaya çalışılan çevre; hukuk kuralı, ahlak unsuru içermediği müddetçe materyalizmin yeni bir faaliyet sahası olmaktan öte geçmeyecektir. Ahlaken çevre bilincinin gelişmemiş olması durumunda 2000 yılında yaşanan şu olayın tekrarlanmaması için hiçbir neden yoktur: 4 ağustos 2000 tarihinde İstanbul Boğazı, tarihinin en büyük gemi geçişine sahne olur. SG Enterprise isimli gemi 312 metre uzunluğundadır ve ton demir cevheri taşımaktadır. Güvenli bir geçiş için müsteşarlık kılavuz kaptan/romorkör atar ve muhtemel kaza/zarar/ziyanlar için gemiden 1 milyon dolarlık teminat göstermesi istenir. Geminin sigorta şirketi Sculd P&I, meydan okurcasına ve futursuzca derhal 1 MİLYAR dolarlık teminat gösterir. 4 Yıkılması gereken, zararın meydana gelmesi durumunda zarara sebep olan firma değil, firmanın ve doğal olarak insanların bu anlayışı olmalıdır. Çevre mevzuatı, meydana gelen çevre felaketleri ile çevrenin bitmez tükenmez bir kaynak olmadığı, onun atalardan kalan bir miras değil, çocuklardan alınan bir emanet olduğu ve korunmaya değer bir değer olduğunu anlaşılmış ve yaklaşık 50 yıldır oluşturulmaya çalışılan bir hukuk dalı haline gelmiştir. Gelişmeye devam eden çevre hukukuna yeni yaklaşımlar gelecek adına umut 4

6 Dinin Temel Kaynakları ve Hukuk Bağlamında Çevre-Ahlak İlişkisi 157 vermektedir. Yeni anayasa çalışmaları esnasında sunulan hemen tüm tekliflerde çevreye geniş yer verilmesi ve özellikle bir siyasi partinin 5 çevreyi korunmaya muhtaç bir değer olmaktan çıkarıp devleti oluşturan bir süje olarak devlet tanımında yer vermesi çevrenin gelecekte de gündemde olacağını göstermektedir. Çevre hukukuna hakim olan ilkelere baktığımızda genel özelliklerinin; ahlakla kendiliğinden sağlanacak sonuçları mevzuatla sağlama izleri göze çarpmaktadır. Çevreye zararlı bir etki olmadan gereken tedbirlerin alınması gerekliliğinden doğan önleme ilkesi, çevre sorunlarının çözümlenmesinde devlet, yerel idareler, sivil toplum kuruluşları ve işletmelerle kişilerin ortak hareket etmesinin gerekliliğinden doğan işbirliği ve eş güdüm ilkesi, çevre politikalarının yeknesaklığını sağlama gerekliliğinden doğan entegrasyon ilkesi ve oluşmuş kirliliğin kirletene ödettirilmesi anlayışının sonucu olan kirleten öder ilkesi, çevre hukukuna hakim olan temel ilkelerdir. Çevre hukuku, oluşan yeni durumlar ve koyduğu ilke ve kuralları bir şekilde dolananlar için yeni çareleri ve kriterleri iş işten geçtikten sonra düşünmeye başlayadursun, ahlak; insanlığın varoluşuyla birlikte var olan ilke ve değerlere dönüş bekliyor. Ahlakî ilke ve değerlerin özümsenmesi ve yaşam tarzı haline getirilmesi durumunda, hukuken oluşan zararın kim tarafından yapıldığı tesbit edildiği takdirde öngörülen cezaî yaptırımların, yaptırım olmasa bile ortaya çıkmaması için gereken tedbirlerin alınması, buna rağmen bir zarar oluşur ise hiçbir uyarı ve ihtara gerek kalmaksızın tazmin edilmesi mümkün hale gelecektir. Kaldı ki ahlak; kalb-i selim, akl-ı selim ve zevk-i selim temelinde çevrenin sadece korunması, zarar verilmemesini değil, daima mükemmele ulaşmak için geliştirilmesini de sağlar yılıydı. Ağabeyimin ilk memuriyeti bir köye çıkmıştı. Ağabeyim bekârdı ve yardımcı olmak için büyükannemle birlikte köye uğurlamıştık. 10 yaşlarında bir çocuk olarak tatil hevesiyle okullar kapanınca ağabeyimi ziyarete gitmiştim. Köyde elektrik ve su yoktu. Ağabeyimin oturduğu eve en yakın kuyu 250 metre uzaklıkta idi. Her sabah bu kuyudan binbir güçlükle su taşımak zorundaydım. Su taşımak zoruma gitmese de büyükannemin getirdiğim suyu cam kenarındaki reyhanlara boca etmesine çok bozuluyordum. Bir gün dayanamadım ve sordum: 5 Sağduyu Partisi, Sağduyulu Anayasa Teklifi Devlet Tanımı Madde 1- Devlet, vatandaşlarını ve topraklarında bulunan canlı-cansız doğa ile insan yapısı çevreyi temsil eden yapıdır.

7 158 Çevre ve Ahlak Sempozyumu - Babaanne! Ben suyu kuyudan zar zor getiriyorum, sense suyu meyve bile vermeyen bu reyhanlara boş yere döküveriyorsun? - Boşuna olur mu evladım, ne güzel koku veriyor bu reyhanlar - İyi de babaanne, su çok uzakta, güzel koku için bunca zahmete değer mi? - Sadece koku değil. Bunun kokusuna sinekler de gelmez. - Babaanne alalım bir sinek ilacı hem sineklerden kurtulalım hem de su taşımaktan? - Olur mu hiç evladım, sinek de can taşımıyor mu? Bizden uzak olduktan sonra varsın o da yaşasın! Mektep medrese görmemiş, ama sinek de olsa bir canlının yaşam hakkı olduğunu bilen, onu kimyasal yollarla yok etmek yerine doğal yolla kendinden uzaklaştırarak onun yaşam hakkını tanıyan bu eski anlayışı yeniden keşfetmenin çok geç olmadan tam zamanı! Sempozyumu organize eden, ÇEKÜD, Gaziantep Üniversitesi, Hasan Kalyoncu Üniversitesi ve Anhars Çevre Kültür Ahlak Derneği ne ve katılımcılarına saygılarımla.