ULUS LARARASI YUNUSEMRESEMPOZYUMU BILDIRILERI

Transkript

1 ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZi YAYlNI, SAYI: 69 KONGRE VE SEMPOZYUM BiLDİRİLERi DİZİSİ: 2 ULUS LARARASI YUNUSEMRESEMPOZYUMU BILDIRILERI (Ankara, 7-10 Ekim 1991) ANKARA, 1995

2 HACI BEKTAŞ VELİ VE YUNUS EMRE'DE MEnATlB-I ERBAA KAVRAMI ABDURRAHMAN GÜZEL* Yunus Emre'nin eserlerini genel anlamda Halk bilimindeki, "Mukayese Metodu "nun ihtiva ettiği çerçeve içerisinde ayrı ayrı ele alıp inceleyecek olursak görürüz ki, O'nun eserlerinde "Bütün"ün görülen bazı parçalarını "Birleştirme" imkanını buluruz. Özellikle "1991 Yunus Emre Sevgi Yılı "nda bu bütünün parçalarından: - Yunus Emre'nin Tarihi ve Menkahevi Hayatı, - Yunus Emre'nin Eserleri, - Yunus Emre'nin Şiirlerinin Konularına Göre Tasııifjl - Yunus Emre'nin Eserlerinde Din 2 vb. konularını ayrı ayrı araştırmaya Bir kısmı da neşredildi. çalıştık. Bunun yanında, Yunus Emre'yi değişik inanç temelleri üzerine çekmeye çalışanlara; Batıcı, Sosyalist, Rasyonalist, Ateist, Hümanist Yunuscuların yanlışlıklarını da ortaya koymaya çalıştığımız "Yunus Emre ve Hümanizmm konulu tebliğimiz ve nesirlerimiz de olınuştur. Burada varmak istediğimiz asıl hedef, Yuiı.us'un kim olduğu ve ne yapmak istediğidir~ Müslümanlar zamane yatlu oldı Helal yinmez haram kıymetlü oldı Okınan Kur'an'a kulak tutulınaz Şeytanlar semirdi kuvvetlü oldı * Prof. Dr., Gazi Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyab Bölüm Ba kanı, Ankara-Türkiye. 1 Prof. Dr. Abdurrrabnıan Güzel-Mustafa Tatçı, Yunus Emre, Ankara Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Diyanet İşleri Başk. Dergisi Yunus Emre Özel Sayısı, cilt 27, Sayı 1, Ankara 1991, s.49-67; Tan Gazetesi, Pri tine 9 Kasım "Milletlerarası Halk Kültürü Kongresi Bildirileri" 6-11 Mayıs 1991, Antalya (Yunus Emre Özel Sayısı); Milli Eğit. Dergisi, Sayı 105, Ocak 1991, s

3 258 ABDURRAHMAN GÜZEL Haramile hamir tutdı ciham Fesad işler iden hürmetlü oldı Kim kime Tanrı'dan haber virürsen Kakır başun salar hüccetlü oldı Şagird üstadıla arbede kılur Oğıl atayıla izzetlü oldı Fakirler miskinlikden çekdi elün Gönüller yıkuban heybetlü oldı Peygamber yirine giçen hocalar Bu halkun başuna zahmetlü oldı Dutulmaz oldı Peygamber hadisi Halayık cümle Hak'dan utlı Yunus gel aşıkısan tevbe eyle Nasôlıa tevbe ucı kutlu oldı 4 oldı mısralarında Yunus sanki l3.yy'dan günümüz insanına seslenmektedir. Allah buyrugun dutgıl namazun kılup gitgil Namaz kılmayunca zinhar varmagıl işe Evinde belalin beş vakit namaz öğretgil Öğüdün dutmazısa yazuğı yokdur boşa diyen Yunus'un, Kur'an emrini söylemekden korkan, O'nun bu yönünü aıılayamayan, aıılatamayan insaıılara seslendiğini müşahede edebiliriz. Yani 0' ndaki sevginin yalııız insana değil, bütün yaratıklar için ayın olduğunu, "Bir karıncaya bile ulu nazarla baktığını" görürüz. O'ndaki bu sevginin ilahi bir aşk olduğunu, milli ve dini hasleti icabı kabileci olmayıp, cihanşumiil mefkiireci bir inanca sahip olduğu da muhakkaktır. Hal böyle iken Yunus' u bir kenara atıp da O'nu, Ortaçağın, Rönesans'ın zaman zaman Tanrılaştıran, zaman zaman da aşağılatan, sadece "Güzel ve varlıklı insana duyulan sevgi "yi hedef alan "Hümanizma"yı Yunus'a yakıştırmaya, yapıştırmaya çalışmak nedir? Yunus Emre Divanı, Haz. F. Kadri Timurtaş, Ankara 1980, s

4 HACI BEKTAŞ VELİ 259 Ancak Yunus'un en önemli özelliği kanaatinlee her çeşit inanca ve görüşe sahip insanları kendi "Duygu Dünyası" içinde birleştirmiş olmasıdır. İşte bu ve bunun gibi hususlar doğrultusunda Yunus Enıre'yi bütünün parçalarından biri olan "Mukayese Metodu" ile O'nun eserlerini Ahmet Yesevi ve Hacı Bektaş'ın eserleri ile mukayese etmeye çalıştık. Buna göre, ilk önce O'nun Orta Asya-Türkistan-Horasan Kültürleri ile olan müşterekliğini tespit etmeye çalışırken, Ahmed Yesevı ve Hacı Bektaş-ı Veli 'nin Yunus Emre ile asıl da ve füruğdaki müşterekliğini gördük. Bundan önceki bir tebliğimizde 5 Ahmed Yesevi ve Hacı Bektaş-ı Veli'nin eserlerinin müşterekliğini tesbit etmiştik. Şimdi bu tebliğimizde de, bütünün parçası olan ''Ahmet Yesevi ve Hacı Bektaş ile Yunus Emre"'nin müşterek taraflarını ele almaya çalışacağız. Bunu da "Meratıb-ı Erbaa" da sınırladım. Hatta, Mukayese Metodu vasıtasıyla ele aldığımız sıralamalar, tamamen Ahmed Yesevi ve Hacı Bektaş'ın eserlerine 6 aittir. Biz Yunus'un bu sahadaki dağınık fikirlerini bir araya toplamaya çalıştık. Yani Ahmet Yesevi ve Hacı Bektaş'ın Dört Kapı-Kırk Makam, tasavvufi ifadesiyle Meratili-i Erba'a hususundaki müştereklerinden hareketle bu iki Türk mutasavvıfımn mürid-mürşid münasebetine kısaca işaret ettikten sonra Menakkıhname ile Hacı Bektaş geleneğine bağlanan Yunus Enıre'de Meratili-i Erba'a'ya dikkatierinizi çekmek istiyorum. Yunus Emre, Ahmet Yesevi ve Hacı Bektaş gibi Firkat'ten Vuslat'a seyri aıılatan müstakil bir risale ortaya koymamakla birlikte muhtelif şiirlerinde bu dört kapıyı ve onun makamlarını zikretmiştir. Yunus Enıre tasavvufun bu yönünü teorik olmaktan hale, yani yaşanana çevirmiştir. Bir başka ifadeyle Meratili-i Erba'a'mn teorisiyle uğraşan bir teorisyenden ziyade bu halleri yaşayan bir mutasavvıf durumundadır. Yunus Enıre Divam'nda 7 bu meratili-i erba'a'yı dört kapı olarak zikretmektedir. Dört kapıdan ilki şeriat, diğerleri sırasıyla tarikat, marifet ve hakik at ' tır:. 5 Ahmed Yesevi'nin Fakr-name'si ile Hacı Bekttı -ı Veli'nin Makallit'ında Dört Kapı-Kırk Makam'ın Mukayesesi, Ahmed Yesevi Semp. 26, 28 Eylül, Ankara Tebliğintizde kullanılan bazı rakam ve harflerle ilgili bilgiler aşağıdadır. a) Beyit sonundaki rakamlar için bakınız! F.K. Tinıurtaş, Yunus Emre Divanı, Ankara 1981, birinci rakam sayfayı, ikinci rakam da şiir numarasınu gösterir. h) Y = Ahmed Yesevi'nin Fakr-nilmesi c) M= Hacı Bektaş Veli'nin Makillilt'ı. Prof. Dr. Esad Coşan, Hacı Bektil Veli ve Makalat. 7 Mustafa Tatçı, Yunus Emre Divanı Il. Kültür Bakanlığı, Ank (Metin sonlarındaki sayılar bu esere aittir. İlki şiir ikincisi beyit sayısına işaret etmektedir.)

5 260 ABDURRAHMAN GÜZEL Dört kapıdur kırk makam yüz altmış menzili var Ana irene açılur vilayet derecesi (351113) Şeriat tarikat yoldur varana Hakikat marifet andan içerü (290/8) Evvel kapu şeriat geçs.e andan tarikat Gönül evi marifet ışk hakikat içinde Şeriat şirin olur işidene hoş gelür Ne kinı dilerse kılur ol şeriat içinde Tarikat can yoldaşı can ile olur işi Tarika giren kişi dün-gün ihret içinde Marifet gönül ile dün ü gün ziirıyıla Söylesen gelmez dile sırr-ı sıfat içinde (295/5-8) O'na göre hakikat, marifet denizi içinde bir incidir. Ona talip olan bahri (dalgıç), şeriat gemisine hinmedikçe o inciye ulaşamaz: Hakikat bir denizdir şeriat dur gemisi Çoklar geıııiden çıkup denize talmadılar (38/2) Şeriat ile hakikatin vasfını eydem sana Şeriat bir gemidir hakikat deryasıdır (29/5) İnci, derya, geıııi teşhilıinden başka şeriatı mumlu hala, tarikatı ise tortusuz yağa henzeterek bu ikisinin karışımından hasıl olan yiyeceği de hakikat olarak görmüştür: Mumlu haldur şeri'at tortusuz yağdur tarikat Dost içün halı yağa pes niçün katmayalar (57/5) Görüldüğü gibi tasavvufun ifadesi oldukça güç bu görüşünü müteşahilıleri olan geıııi, derya, bahri, hal ve yağ'la mücessem hale getirıııiştir. Gerek Yesevi'nin ve gerekse Hacı Bektaş'ın mücerret ifadeleri Yunus'ta gayet müşahhas hale gelmiştir. Haddi zatmda birbirinin aym olan bu fikirlerm tek farkı üsluptur.

6 HACI BEKTAŞ VELİ 261 Yunus Emre şürlerinde dört kapı, kırk makamı zikretmekle birlikte bunları mufassal ve sistemli bir şekilde işlemeıniştir. Bu makamları şiirlerine ve beyiderine serpiştirıniş ve sindirmiştir. Biz Yesevi ve Hacı bektaş'ın Dört Kapı, Kırk Makam'da zikrettikleri tasniflerde bulunan müşterekleri esas alarak yaptığımız tetkikat neticesinde bu makamlarm Yunus'taki tezahürlerinin şu şekilde olduğuna tesbit ettik: a) Şeriat Makamları: I. İman getirmek (Yil-Mil): İmanın esaslarmdan olan Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, kıyamet gününe inanmak şeriatın esaslarmdandır. Yunus bu esaslara tam bir iman getirmiştir. Ezeliden dilümde uş Tanrı birdür Hak'dur Resul Bum böyle bilmez iken bir aceb mekandayım (168/2) Yoğıdı bu barigah varıdı ol padişah Ah bu ışk elinden ah derd oldı derman bana (12/4) Dimesün kim müslümanarn Çalap emrine fermanarn Dutmaz ise Hak sözini fa'ide yok dünden ana (ll/3) Tevrat'ıla İncil'i Zebur'ıla Furkan'ı Bunlardağı beyanı cümle vücudda bulduk (133/6) Yüz yigirmi dört bin hası dört yüz kırk dört tabakası Devlet makammda ol gün ulu hanedandayıdum (172/3) İsrafıl sftrı ura yir yüzi divşürile Haralı ola berr ü bahr çarh-ı felek yoyıla Kimse varmaya bunda cümlesi vara anda Ol padişah önünde Hak terazü kurıla Iyan ola cümle iş kurtılmaya yad-biliş Gel fülan ibn-i fülan her bir kula kıgrıla (306/l-3) 2. Namaz (Y/2-M/3) Yunus'a göre namaz bütün sanatlardan üstün bir sanattır. İnsan namazını gitmemelidir: kılmadan işine

7 262 ABDURRAHMAN GÜZEL Sanatun yigregi cün namaz ınıış hoş pişe Namaz kılan kişide olmaz yavuz endişe (341/l) Allah huyruğın dutgıl namazın kıluh gitgil Namazun kılmayınca zinhar varmagıl işe (341/3) 3. Oruç (Y/3-M/3) Benden öğüt ister isen eydivirem hildügümden Budur Çalah'un huyrığı tutun oruc, kılun namaz (109/2) 4. Zekat (Y/4-M/3) Yunus, beş parmağın beşini de ağzına götürme, birini kes, miskinlere ver, diyor: Nefse uyup hiş harmagun bir kezden iletme ağzuna Kes birisin vir ıniskine gerek ola unutmagıl (Timurtaş, 12417) Ele getürdigini miskinlere harceyle Nice çok yaşarısan sonucu ölüm vardur (51/4) 5. Hac (Y/5-M/3). Yunus, şiirlerinde hacc'ın şekli tarafıyla ilgili bir halıiste bulunmamakla birlikte hakikat makamında söylediği bazı şiirlerinde insan gönlünü kazanmayı Hicaz'a gitmekle eş tutar: İlm ü amel ne assı bir gönül yıkdınısa Arif gönül yapduğı heraber Hicaz ile (335/l2) 6. İlim (Y/7-M/2) Allah ancak vehbi ilimlerle hilinehilir. Bu da "Men arafe nefsehu fekad arefe rabbehu" hadisinin işaret ettiği kendini bilmek'le mümkündür: İlim ilim bilmekdür ilim kendin bilmekdür Sen kendüni bilmezsin ya nice okumakdur Okumakdan ma'ni ne kişi Hakk'ı bilmekdür Çün okudun bilmezsin ha bir kurı emekdür (91/l,2)

8 HACI BEliTAŞ VELİ Sünnete Riayet (Y/8-M/7) İnsan, Kıyamet gününde herkes "nefst, nefst" derken "ümmeti:, ümmeti:" diyen Hazret-i Muhammed'den utanmalı, onun sünnetine uyınalı ve O'nun ahlakıyla ahlaklanmalıdır: Niçün sen nefs-i emınarı bu gafletden uyarmazsın Muhammed şer'i gülini senün yüzine urmazsın (23511) Utanmazsın Habib'ünden o derdine tabiliünden Ne kinı dilersen işlersin meger Hak'dan utanmazsın (235/6) Varlığın yağmaya virdi irdi ma'na-yı ResUl Ol kapndan gir içerü yüri var kıl a hazır, 8. Emr-i ma'ruf (Y/9-M/10) 9. Nehy-i münker (Y/10-M/10) Şeri'at, kısaca özedenmek gerekirse Allah'ın eınrettikleriııi yapma, yasaklarından kaçma olarak ifade edilebilir. Bu ise emr-i ma'ruf/nehy-i münker'dir: Evvel kapu şeriat emrü nehyi bildürür Yuya günalılarum her bi Kur'an hecesi (35113) b) Tarikat Makamları: l. Tevbe (Y/1-M/1) Tarikatte ilk makam bütün günalılardan halisane tevbe'dir. Bu samimi istiğfar ile nefs kal'ası yıkılır: Yunus gel aşıkısan tevbe eyle Nasuha tevbe ucı kutlu oldı (387/9) Toğrulık mancınıgı istiğfar taşıyıla Toğrulık vardı atıldı yıkıldı nefs kal'ası (375/5) 2. El Alınak (Y/2-M/1) Mürid ne kadar güçlü olursa olsun pirin himmeti olmadan Hakikat'e ulaşamaz. Bunun için mürşidden el alınalıdır: Hak ere benüm didi varlığın ere kodı Erenlerün lıimmeti yirden göge direkdür (84/5)

9 264 ABDURRAHMAN GÜZEL Yunus bu himmeti erler eteğini tutmakta bulmuştur: İy yaranlar iy kardeşler görün beni n'itdüm ahi Ere irdüm eri buldum er eteğin dutdum ahi (399D.) Anladum kendü halümi gözledüm toğrı yolumı Dutdum ulular eteğin Hazret'e ben yitdüm ahi (399/5) N'itdi bu Yunus n'itdi bir togrı yola gitdi P"ırler eteğin tutdı Allah görelüm neyler (71D.3) 3. Havf (Y/3-M/6) 4. Recii (Y/4-M/7) Mürnin havf ile recii arasmda olmalıdır. Yani korku ile ümit arasmda olmalıdır. Ancak fena makammda bu halin önemi kalmaz: Dünyaya gelen kişiler yola bile gelmek gerek Ölümüni annbam dün ü gün ağlamak gerek (137n.) Okursun tasnif kitab niçe bina vü i'rab Havf u redi sende yok eyle ki Tatar'sm (248/4) Kaçan kim ben beni bildüm yakin bil kim Hakk'ı buldum Korkum am buluncaydı şimdi korkudan kurtuldum (176D.) Havf u reca nişe gelür varlık yokluk bıragana İlm ü amel sıgmaz anda ne terazu ne hod sırat (1717) 5. Pire Hizmet (Y/6-M/5) Hak aşıklarının erkarn pire hizmettir: Şeyh-i kamil hizmetinde fariğ olma iy Yftnus Kulluk itmek pirine erkarndur aşıklarun (150/6) 6. Nasihat dinlemek (Sohbet) (Y/8-M/9) Istılah olarak bir mürşidin müriderine yaptığı konuşmadır ki Hz. Peygamber'in sahabe ile yaptığı sohbetten gelir. Mürşit, o peygamber sohbetini valeyet nuruyla cezbedip velayet kemali ile nakleden kimsedir. Bu sebeble erenlerin sohbeti (nasihatı) marifeti artırır:

10 HACI BEKTAŞ VELİ 265 Erenlerün sohheti arturur marifeti Bi-derdleri sohbetden herdem süresüm gelür (46/5) 7. Tecrid (Y/9-M/4) 8. Tefrid (Y/10-M/4) Tecrid kalbi masivildan armdırma, tefrid ise Allah'la birlik olma halidir: A.şıklarun ne kim varı tecrid gerekdür arada Her nesneye ol hükm ider yol içinde yolı var (32/4) Niçe bir tecrid ü tefrid ü mücerred münferid Niçe bir cinni vü ins ya niçe şeytan olam (20lill) c) Marifet Makamları: ı. Fena (Y/1-M/8) Kul bu makamda kendinden ve sıfatlarından fani olarak Hakk'm sıfatlarıyla haki olur. Yunus fena olmadan vuslatm olamayacağını ifade eder: Yftn.us canuru herk it hildüklerini terk it Fena Qlmayan suret şahma vasıl olmaz (110/8) Beni sorman hana bende değilem Suretüm hoş gezer tondan içerü (290/3) 2. Tahammül (Sahr) (Y/3-M/4) Tahammül nefsin bir takım meşakkatlerine katlanmaktır. Bu helalar İlahi bir imtihandır. Derviş sühlkta bu belalarla uğraşır:.- Kimden öğüt istersem sabır gösterür hana Sahrunıun perdesini mahahhet odı yakdı (363/3) Miskin Yftnus sahr eylegil bu dünyanın zahmetine Dürlü cefaya kadanur sen Sultan'a iren kişi (372112) 3. Helal ve Güzeli İsterne (Y/4-M/4) Yunus Enıre belalin zıddı olarak haram mevzuunu ele almış, kişinin haramdan elini kesmesini helale yönelmesini istemiştir. O'na göre nefsini haramla toylayanm kıyamette yüzü kara olacaktır:

11 266 ABDURRAHMAN GÜZEL Kesgil haramdan elün kesgil gayhetden dilün Azra'il el'irmedin hu dükkam dir gider (35/4) Bunda zalimlik eyleyen nefsi haramla toylayan Yüzleri kara kopısar öz canları rahat degül (154/4) 4. Ma:dfet Kılmak (Y/5-M/9) Gerçek arif Hakk'ı bilen Hak'tan haber alan kişidir. Marifet gönül hazinesidir. Bu hazine aşk ile ele geçer. Marifeti söz ile dile getirmek bir kibir alametidir. Bunlar marifet yoksuludur. Üçüncüsü marifet can gönül gözinaçar Bak ma'ııi sarayına Arş'a degin yücesi (35115) Kişi Hakk'ı bilmek gerek Hak haberin almak gerek Bir sözi söylemek gerek kimse am bilmez ola (32717) Olmaz sözi dinıezem hen marifet ehline Zira disem inamnaz ağacda hitdi karpuz (106/6) Söylerem ma'rifeti sahlslanuram katı Miskiıılige dönmege göıılümden kibir gitmez (117/3) 5. Dünyayı Terk (Y/7-M/8) Dünya terki, ihadetlerin başıdır. Dünya terki, cihan terki, bildiklerinin terki, vücud terki, iki cihan terki, mal terki, kendini terk gihi adlar verdiği hu makamda söylediği muhtelif şiirlerinde Yunus,dünyayı terk etmiştir: Canum hu tene gireli nazarum yokdur altuna Düşdüm ayaklar altına topraklayın tozar oldum (22217) Dünyayı elden bırak olmagıl Hak'dan ırak Sermaye kendisi olmış varlıklar yuyaıılara (331/4) ibadetler başıdur ter-k-i dünya Eger mü'miııisen ana inanasm (279/10) 6. Vücud Makamını Bilmek (Y/9-M/10) Vücud birbirine zıt, od, su, toprak ve yel'den iharet olan "anasır-ı erbaa" nın terkibiyle ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla hu zıt unsurlarm birbirlerine mu-

12 HACI BEKTAŞ VELi 267 halefetinden nefsin süfli faaliyetleri ortaya çıkar. Dört unsurun her birinin asıllarına gitmesi ile, yani teni terketmesiyle kişi fena'ya ulaşır. Fena'ya ulaşan kişinin vücudu ise asli varlığı olan cevher'e (niir) rücu eder. Bu görüş dolayısıyla tasavvufta insan-ı kamil'in vücudu kesretin tamamını hizatihi kendinde toplayan bir kül'dür. Yilnus bu sırra vakıftır: Ma'na hahrine talduk vücud sırrım bulduk İki cihan ser-te-ser cümle vücudda bulduk (133n.) Vücuddan gelıneyince kimse Hakk'ı hilınedi Bu vücuddan gösterdi dost bize didarını (397/4) d) Hakikat Makamları: 1. Alçak Gönüllülük (Tevazu) (Y/1-M/1) Tevazu şeytan arneli olan kihr'in zıttıdır. Şeytan, kihr'inden dolayı Adem'e (a.m.) Secde etmemiş, dolayısıyla cehennemlik olınuştur. Bu sebeble kibir, mutasavvıflarca hiç hoş karşılanmaz. Buna mukabil tevazu yüceltilir: Korkarısan sen Tanrı'dan gel alçak olgıl kamudan Ol güni ince sıratdan bil kamular geçmek gerek (137/5) İy bana eyü diyen benem kamudan kemter Şöyle mücrimem yolda mücrimler henden server (41/1) 2. Kendini ve Malını Hak Yoluna Sebil Etmek (Y/4-M/3) Hakk'a vasıl olan kişi dünyevi kayıtlardan kurtulur. Dolayısıyla mal, mülk gibi verilınesi nefse zor gelen şeyler Hak yolunda sebil edilınelidir. Her kim tarika gire gerek mal terkin ura Yola toğrı can vire bu tarikat içinde Ger toğrı turmazısa mal terkin urmazısa Yola can virmezise tuymaz sohbet içinde (295/16, 17) Kam buldum niderem ben ayruğı Yağmaya virdüm bugün dükkammı (389/5) 3. Kimseyi ineitmernek (Y/5-M/4) Tasavvuftaki, gönül-kabe münasehetiyle insana ve onun gönlüne hususi bir kıymet isnat edilir:

13 268 ABDURRAHMAN GÜZEL Bir kez gönül yıkdurusa hu kılduğın namaz degül Yetmiş iki millet dahı elin yüzin yunıaz degül (16611) Ve hatta hu kişiden kendisine karşı oldukça büyük kötülükler gelmiş olsa hile yine de o kişiye kötülükle mukalıele edilmemelidir. Yunus hu hoş görüyü şu şekilde dile getirir: Her kim hizi yerer ise Hak dilegin virsün ana Urmaklıga kasd idenün düşem öpem ayagını Her kim bize taş atarısa güller ııisar olsun ana Çırağunıa kasd idenün Hak yandursun çırağın (376/4-5) 4- Seyr-i Sülftk Kılmak (Y/7-M/7) Sülftktan gaye Allalı'a vasıl olmak için alılah güzelleştirmektir. Süluk esnasında hir takım haller yaşanır, makamlardan geçilir. Bu haller Allalı ile salik arasında hir sırdır. Bu manevi yolculuğu Yunus, Yol iletmek, süluk seyr etmek, kanatlamp kuş olup uçmak, yolca yürümek, sefer kılmak, Hakk'a yol varmak gibi kavramlarla ifade eder: Levh ü kalem'de yazılan tertib-i tevlıid oluram İlnı-i ledün seyr ü süluk güftar iden gelsün beri (287/3) Kesildi nefs başı öldi fısk ü fesad işler kaldı Hak'dan hana nazar oldı kanatlamp uçar oldum (208/5) Ben bende seyr ideriken aceh sırra irdüm ahi Bir siz daha sizde görün dostı bende gördüm ahi (37011) 5. Sır Saklamak (Y/8-M/8) Sır Allah'ın zatı ile alakah hir kavramdır. Bu kavramın aıılaşılması hal ve zevkle mümkündür. Bu hal ise dile gelmez, ilme kitaba sığmaz: Aşıklarun halini aşık olaıılar hilür Işk hir gizlü hazinedür gizlü gerekdür esrar Korkaram söylemege şeri'at edebinden Yolısa eydeydüm sana daha ayruksı haber (2617,8) Yftnus sen hir olgıl gönülde sır olgıl Ki derviş olaıılar hu sırdan tuyalar (62/8)

14 HACI BEKTAŞ VELi Şeriat, Tarikat, Marifet, Hakikat Makamını Bilmek ve Amel Kılmak (Y/9-M/7) Vuslat talebinde bulunan talib, bu dört makamı bilir ve ona göre amel kılarsa dervişlik ona helaldir. Aksi halde bu talep ona haramdır. Ve o kişi de tarikatte cahildir: Sualüm var tapuna iy dervişler ecesi Meşayıh ne buyurur yol haberi niçesi Virgil su'ale cevab tutalum olsun sevab Şu 'le kime gösterür ış k evin ün hacası Evvel kapu şeri'at emr a nehyi hildürür Yuya günalılarunı her bir Kur'an hecesi İkincisi tarikat kulluga bil baglaya Yolı togrı vararn yarlıgaya hocası Üçüncüsi marifet can gönül gözinaçar Bakma'ni sarayına Arş'a degin yücesi Dördüncüsi hakikat ere eksük bakmaya Bayram ola gündüzi Kadir ola gicesi Bu şeriat güç olur tarikat yokuş olur Marifet sarplık durur hakikatdür yücesi Dervişün dört yanında dört ulu kapu gerek Kancaru bakarısa gündüz ola gicesi.. Ana iren dervişe iki cihan keşf olur Anun sıfatm öger ol hacalar hocası Dört hal içinde derviş gerek siyaset çeke Menzile irmez kalur yol eri yııvacası (351/l-10) Dört kapudur kırk makam yüz altmış menzili var Ana irene açılur vilayet derecesi (351113) 7. Hazret-i Rabbi'l-İzzet'e Ulaşmak (Vuslat) (YilO-MilO)

15 270 ABDURRAHMAN GÜZEL Vahdet-i Vücud felsefesine göre varlıkların aslı ezel'de Vahdet halindedir. Vahdet'ten Kesret alemine gelen insan, ezeldeki vahdet haline mütemadiyen bir özleyiş içindedir. Bu vahdet'e olan vuslat özlemi ancak dört kapı kırk makamı geçmekle gerçekleşebilir. Bu makamları geçen sillik fırkatten vuslata erer. Yunus'un şu şiiri bu vuslat haliyle ilgilidir: Canlar canını buldum bu canum yağma olsun Assı ziyandan geçdüm dükkanum yağma olsun Ben benligümden geçdüm gözüm hicabın açdum Dost vaslıııa ulaşdum gümanum yağma olsun (27111,2) Yunus ne hoş dimişsin bal ü şeker yimişsin Ballar balını buldum kovanuro yağma olsun (271/8) Türkler Anadolu 'ya fetihleriyle akın akın gelirierken beraberlerinde kültürlerini de getirmişlerdir. Bu kültür, kaynağından kopmadan yeni topraklarda neşv ü nema bulmuştur. Türkistan kaynağı, bu akıncı topluluğu insan gücüyle olduğu kadaı fikren de mütemadiyen beslemiştir. Bu itibarla Anadolu kültürünün kaynakları Türkistan'da aranmalıdır. Bu bütünlüğe paralel olarak Türk Edebiyatının da kaynakları Orta Asya'ya uzanır. Her ne kadar Türklerin girdikleri medeniyet dairelerine bağlı olarak edebiyatımız çehre değiştirmişse de esastabir bütündür. Başlangıcı Orta Asya' da, kolları Türklük coğrafyasında olan bir zincirin zaman zaman daralan, zaman zaman genişleyen müteselsil halkaları gibidir. Türlr..istan'da Ahmet Yesevi ile başlayan tasavvuf hareketinin Anadolu'daki güçlü iki temsilcisi Hacı Bektaş-ı Veli ve Yunus Emre'deki tezahürlerini Meriitib-i Erba'a' hususundaki miiştereklerine dikkatleri çekmek suretiyle bu mütemadiliğe işaret etmeğe çalıştık. Vardığımız netice ve tesbitierimize göre Ahmet Yesevi'nin zikrettiği 40 makam' dan 30'u Hacı Bektaş-ı Veli ve Yunus Emre'de ayniyle mevcuttur. Diğer lo'u ise birbirinden ifade farkıyla ayrılmaktadır. Hal böyle olunca bu müşterekler bize Türk edebiyatının bütünlüğünü, bugün farklı mezralara çekilmeye çalışılan Hacı Bektaş ve Yunus gibi şahsiyetlerin aynı geleneğin temsilcileri ve birbirlerinin muakkibi olduklarını düşünmeye zorlamaktadır. Bunlar, Türk Kültürünün dünden bugüne kadar gelen Kültür bütünlüğünün simgeleridirler. Yunus, fikirleriyle insaiılığın kötüliiklerden kurtulup doğruya ve iyiye yönelıııelerinde yardımcı olurken, arkasında ölümsüz bir fikir sistemi bırakmıştır.

16 HACI BEKTAŞ VELi 271 Bu fikir sisteminde "İUihi Sevgiye" dayalı bir "Varlık ve İnsan Sevgisi", birlik inancı, ilim, varlık sırrını arama ve ahlaki değerleri en ideal bir biçimde sistemleştirmedir. Ayrıca, Yunus'u Yunus yapan da, sadece bu şiirleri değildir. O'nun en mühim tarafı, fikirlerini yaşadığı asrın TÜRKÇESi ile en güzel ve en edebi bir şekilde halkın anlayahileceği bir üslup içinde anlatmasıdır. O, gerçek anlamda "il k dilimizin kurucusudur''. Yunus'un (Ahmed Yesevi'nin ve Hacı Baktaş'ın) şiirlerinde işlenen fikirlerin ve tasavvufun ana kaynağı Kur'an ve Hadislerdir. Bu açıdan Yunus, kendisinden önce ve sonra gelen mütefekkir ve mutasavvıf şairlerden farklı fikirler taşımaz. Ancak ''Anlatım tarzında" farklılıklar olabilir. O da "asl"a müteallik değildir. Çünkü hepsinin asıl kaynakları Kur'an ve Hadislerdir. Yunus; ilalıi aşkı, birlik {Vahded-i Vücud), ahlak ve insanlık görüşünü anlatan, bunu yaparken de kendine has bir mecaz ve istiare dili geliştiren bir ekolün temsilcisidir. Bu itiharla, alıide şahsiyetlerimizden özellikle Hacı Bektaş'ı çeşitli akım ve ideolojilerin uydusu olarak göstermeye çalışanlardan kurtarmak biz ilim adamlarının görevidir. Hacı Bektaş'ı hep birlikte, -Mevlana, Yunus, Hacı Bayram gibi, sağa sola çekmeden- bütün bir toplumun "Şahsiyeti" yapmalıyız. Çünkü O da, yukarıdan beri anlattığımız müşterekler doğrultusunda Kur'an ve Hadis kaynaklarından beslenen aynı kültürün insamdır. Ahmet Yesevi-Hacı Bektaş-Mevlana-Ahi Evran ve Yunus'u aynı fikrin temsilcileri gösterirken, bunların toplumdaki kabııller dünyalarını da ayın sevgi potası içinde görmek ve değerlendirmek zorundayız. Birlik ve heraberliğin mümessili olan bu yüce kişilerin açık şahsiyetlerini her tür insana iletmek de bizim görevimizdir. Eğriliğin koyasın doğru yola gelesin Kihr ü kini çıkargil erden nasih alasın