FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN CEZAİ HİMAYESİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN CEZAİ HİMAYESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Yeşim ÖZEN Ankara 2003

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN CEZAİ HİMAYESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Yeşim ÖZEN Tez Danışmanı Prof. Dr. Zeki HAFIZOĞULLARI Ankara 2003

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN CEZAİ HİMAYESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Tez Danışmanı: Prof. Dr. Zeki HAFIZOĞULLARI Tez Jürisi Üyeleri: Adı ve Soyadı İmza Tez Sınav Tarihi:...

4 İÇİNDEKİLER Sayfa No GİRİŞ... 1 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ, TEORİLER VE TÜRK HUKUKUNDA FİKİR VE SANAT ESERLERİ I. FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ...5 A. KARŞILAŞTIRMALI HUKUK İngiltere Fransa Almanya İsviçre ABD...8 B. ULUSLAR ARASI HUKUKTA FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ İlk, Orta, Yeni ve Yakın Çağlar Uluslararası Alanda Gelişmeler...10 a. Bern Sözleşmesi...11 b. Stockholm Sözleşmesi...11 c. Telif Hakları Evrensel Sözleşmesi...12 d. Roma Sözleşmesi...12 e. Cenevre Sözleşmesi...12 f. Televizyon Yayınlarının Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi...13 g. Avrupa Sınır Ötesi Televizyon Sözleşmesi...13 h. Uydu yayınlara Dair Brüksel Sözleşmesi...14

5 i. GATT-Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (GATT-TRIPS METNİ)...14 C. TÜRKİYE DE FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Osmanlı Dönemi Türkiye Cumhuriyeti Dönemi...15 II. FİKRİ HAK KAVRAMINI AÇIKLAYAN TEORİLER...22 A. FİKRİ MÜLKİYET TEORİSİ...22 B. TEKELCİ HAK TEORİSİ...23 C. ŞAHSİYET HAKLARI TEORİSİ...23 D. ESER SAHİPLİĞİ TEORİSİ...23 III. HUKUK DÜZENİMİZDE FİKİR VE SANAT ESERLERİ VE ESER SAHİPLERİ...25 A. FİKRİ HAKLARIN KONUSU OLARAK ESER VE TÜRLERİ Sayılı Kanunda ve Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda Eser Kavramı Eser Türleri...28 a. Genel Olarak...28 b. FSEK da Eser Türleri...28 aa. Bilim ve Edebiyat Eserleri...28 bb. Muzıki Eserleri...29 cc. Güzel Sanat Eserleri...30 dd. Sinema Eserleri...31 ee. İşleme Eserler...32 c. Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanununda Eser Türleri...34 aa. Film...35 bb. Video...35 cc. Ses Taşıyıcıları ve Benzerleri Eser sahibi...35 a.... G enel Olarak...35

6 b.... E ser sahipleri...37 aa. Bir Kişinin Eser Sahipliği...37 bb. Birden Çok Kişinin Eser Sahipliği...37 aaa. İştirak Halinde Eser Sahipliği...38 bbb. Müşterek Eser Sahipliği...39 ccc. Sınırlı Eser Sahipliği...39 cc. Sınır Eser Sahipliği...39 IV. FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNUNDA FİKRİ HAK TÜRLERİ...41 A. GENEL OLARAK...41 B. MANEVİ HAKLAR Eseri Kamuya Sunma Hakkı Eser Sahibinin Adını Belirtme Hakkı Eserde Değişiklik Yapılmasını Yasaklama Hakkı Eser Sahibinin Malik ve Zilyede Karşı Hakları...45 C. MALİ HAKLAR İ şleme Hakkı Ç oğaltma Hakkı Y ayma Hakkı T emsil Hakkı R adyo-televizyon ile Yayım Hakkı P ay ve Talep Hakkı...52 D. KOMŞU VE BAĞLANTILI HAKLAR VE SAHİPLERİ Komşu ve Bağlantılı Haklar Komşu ve Bağlantılı Hak Sahipleri...55

7 a. İcracı Sanatçılar...55 b. Yapımcılar...56 c. Radyo-Televizyon Kuruluşları...56

8 İ K İ N C İ B Ö L Ü M FİKİR VE SANAT ESERLERİNE KARŞI İŞLENEN SUÇLAR I. FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNUNDA YER ALAN SUÇLAR A. MANEVİ HAKLARA KARŞI İŞLENEN SUÇLAR Eseri Kamuya Arzetmek veya Yayımlamak...58 a. Fail ve Mağdur...58 b. Suçun Unsurları...61 aa. Suçun Maddi Unsuru...61 bb. Suçun Manevi Unsuru...62 c. Hukuka Uygunluk Nedenleri...63 d. Suça Tesir Eden Nedenler...63 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...63 f. Yaptırım Esere veya Çoğaltılmış Nüshalarına Ad Koymak...66 a. Fail ve Mağdur...66 b. Suçun Unsurları...67 aa. Suçun Maddi Unsuru...67 bb. Suçun Manevi Unsuru...67 c. Hukuka Uygunluk Nedenleri...67 d. Suça Tesir Eden Nedenler...67 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...68 f. Yaptırım Başkasının Eserini Kendi Eseri Olarak, Kendisinin Eserini Başkasının Eseri olarak Göstermek...69 a. Fail ve Mağdur...69 b. Suçun Unsurları...70

9 aa. Suçun Maddi Unsuru...70 bb. Suçun Manevi Unsuru...71 c. Hukuka Uygunluk Nedenleri...71 d. Suça Tesir Eden Nedenler...72 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...72 f. Yaptırım Kaynak Göstermemek veya Yanlış ya da Yetersiz veya Aldatıcı Kaynak Göstermek...74 a. Fail ve Mağdur...74 b. Suçun Unsurları...74 aa. Suçun Maddi Unsuru...74 bb. Suçun Manevi Unsuru...77 c. Hukuka Uygunluk Nedenleri...77 d. Suça Tesir Eden Nedenler...78 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...78 f. Yaptırım Eser Sahibinin Yazılı İzni Olmaksızın Eseri Değiştirmek...80 a. Fail ve Mağdur...80 b. Suçun Unsurları...80 aa. Suçun Maddi Unsuru...80 bb. Suçun Manevi Unsuru...80 c. Hukuka Uygunluk Nedenleri...81 d. Suça Tesir Eden Nedenler...81 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...81 f. Yaptırım...882

10 B. MALİ HAKLARA KARŞI İŞLENEN SUÇLAR Hak Sahibinin Rızası Olmaksızın Bir Eseri Herhangi Bir Şekilde İşlemek...84 a. Fail ve Mağdur...84 b. Suçun Unsurları...85 aa. Suçun Maddi Unsuru...85 bb. Suçun Manevi Unsuru...86 c. Hukuka Uygunluk Nedenleri...86 d. Suça Tesir Eden Nedenler...87 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...87 f. Yaptırım Hak Sahibinin İzni Olmaksızın Bir Eseri Herhangi Bir Şekilde Çoğaltmak...89 a. Fail ve Mağdur...89 b. Suçun Unsurları...90 aa. Suçun Maddi Unsuru...90 bb. Suçun Manevi Unsuru...90 c. Hukuka Uygunluk Nedenleri...91 d. Suça Tesir Eden Nedenler...91 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...92 f. Yaptırım Eser veya İşlenmelerinin Kendi Tarafından Çoğaltılmış Nüshalarını Satmak veya Satışa ya da Tedavüle Arzetmek...93 a. Fail ve Mağdur...93 b. Suçun Unsurları...94

11 aa. Suçun Maddi Unsuru...94 bb. Suçun Manevi Unsuru...94 c. Hukuka Uygunluk Nedenleri...94 d. Suça Tesir Eden Nedenler...94 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...95 f. Yaptırım Eseri Temsil Etmek veya Topluma Açık Yerlerde Göstermek, Bu Gösterimi Düzenlemek veya Dijital İletim de Dahil Olmak Üzere Her Nevi İşaret, Ses ve/veya Görüntü İletimine Yarayan Araçlarla Yaymak veya Yayımına Aracılık Etmek...97 a. Fail ve Mağdur...97 b. Suçun Unsurları...97 aa. Suçun Maddi Unsuru...97 bb. Suçun Manevi Unsuru...98 c. Hukuka Uygunluk Nedenleri...98 d. Suça Tesir Eden Nedenler...98 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...99 f. Yaptırım Eseri Kiralamak veya Kamuya Ödünç Vermek a. Fail ve Mağdur b. Suçun Unsurları aa. Suçun Maddi Unsuru bb. Suçun Manevi Unsuru c. Hukuka Uygunluk Nedenleri d. Suça Tesir Eden Nedenler e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima...102

12 f. Yaptırım Yapılan Nüshaları Yasal veya Yasal Olmayan Yollardan Ülkeye Sokmak ve Her Ne Şekilde Olursa Olsun Ticaret Konusu Yapmak ve Kullanmak a. Fail ve Mağdur b. Suçun Unsurları aa. Suçun Maddi Unsuru bb. Suçun Manevi Unsuru c. Hukuka Uygunluk Nedenleri d. Suça Tesir Eden Nedenler e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima f. Yaptırım Bir Eserin Nüshalarını Satışa Çıkarmak veya Bunlardan Umumi Yerlerde Temsil veya radyo ile Yayım Maksadı ile Yahut Kar Temini İçin Diğer Herhangi Bir Suretle faydalanmak a. Fail ve Mağdur b. Suçun Unsurları aa. Suçun Maddi Unsuru bb. Suçun Manevi Unsuru c. Hukuka Uygunluk Nedenleri d. Suça Tesir Eden Nedenler e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima f. Yaptırım Bir Eserin Nüshalarını Başkalarına Satmak veya Bunlardan Umum Yerlerde Temsil veya Radyo ile yayım Maksadıyla veya Kar Sağlamak İçin Herhangi Bir Surette Faydalanmak...109

13 a. Fail ve Mağdur b. Suçun Unsurları aa. Suçun Maddi Unsuru bb. Suçun Manevi Unsuru c. Hukuka Uygunluk Nedenleri d. Suça Tesir Eden Nedenler e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima f. Yaptırım Mali Hakkı veya Ruhsatı Başkasına Devretmek veya Vermek ya da Rehin Etmek yahut Herhangi Bir Tasarrufun Konusu Yapmak a. Fail ve Mağdur b. Suçun Unsurları aa. Suçun Maddi Unsuru bb. Suçun Manevi Unsuru c. Hukuka Uygunluk Nedenleri d. Suça Tesir Eden Nedenler e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima f. Yaptırım Kendisine Sözleşme veya Kanunla İzin Verilen Miktardan Fazla Nüsha Çoğaltmak veya Çoğalttırmak a. Fail ve Mağdur b. Suçun Unsurları aa. Suçun Maddi Unsuru bb. Suçun Manevi Unsuru c. Hukuka Uygunluk Nedenleri d. Suça Tesir Eden Nedenler...114

14 e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima f. Yaptırım Bir Eserin Nüshalarını Ticari Amaçla Elinde Bulundurmak a. Fail ve Mağdur b. Suçun Unsurları aa. Suçun Maddi Unsuru bb. Suçun Manevi Unsuru c. Hukuka Uygunluk Nedenleri d. Suça Tesir Eden Nedenler e. İştirak, Teşebbüs ve İçtima f. Yaptırım...117

15 12. Sadece Bilgisayar Programını Korumak İçin Uygulanan Teknik Bir Aracı Geçersiz Kılmak veya İzinsiz Ortadan Kaldırılmasına yarayan Bir Teknik Aracı Ticari Bir Amaç İçin Elinde Bulundurmak veya Dağıtmak II. SİNEMA, VİDEO VE MÜZİK ESERLERİ KANUNUNDA YER ALAN SUÇLAR A. KÜLTÜR BAKANLIĞINA VERİLMESİ GEREKEN BİLGİYİ VERMEMEK B. İŞLETMECİ RUHSATI ALMMAK C. HAK SAHİBİNİN İZNİ OLMAKSIZIN ESERLERİ ÇOĞALTMAK, YAYMAK VEYA GÖSTERMEK D. ESERİ İŞLETME BELGESİZ VEYA BANDROLSÜZ YAHUT BANDROL VE İŞLETME BELGESİ OLMASINA RAĞMEN ASLINA UYGUN OLMAYAN ŞEKİLDE GÖSTERMEK Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M FİKİR VE SANAT ESERLERİNE KARŞI İŞLENEN SUÇLARDA YETKİLİ MAHKEME, KORUMA TEDBİRLERİ VE KOVUŞTURMA USULÜ I. YETKİLİ MAHKEME A. YER YÖNÜNDEN YETKİLİ MAHKEME B. MADDE YÖNÜNDEN YETKİLİ MAHKEME II. KOVUŞTURMA USULÜ A. ŞİKAYET Genel Olarak FSEK da Yer Alan Suçlar Yönünden Şikayet a. Hakları Tecavüze Uğrayanlar aa. Doğrudan Zarar Görenlerin Şikayet Hakkı...125

16 bb. Bağlantı Hak Sahiplerinin ve Komşu Hak Sahiplerinin Şikayet Hakkı B. SİNEMA, VİDEO VE MÜZİK ESERLERİ KANUNUNDA YER ALAN SUÇLAR BAKIMINDAN KOVUŞTURMA III. KORUMA TEDBİRLERİ EL KOYMA KAPATMA IV. YARGILAMA A. ACELE İŞ SAYILMASI B SAYILI KANUN HÜKÜMLERİNİN UYGULANMASI C. ISPAT (DELİLLER) BAKIMINDAN GETİRİLEN HÜKÜMLER SONUÇ SUMMARY KAYNAKÇA KISALTMALAR ABD : Ankara Barosu Dergisi. AD : Adalet Dergisi. AÜHFD AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi.

17 Bkz. : Bakınız. C : Cilt. CD Çev. : Ceza Dairesi. : Çeviren. E. : Esas. FSEK İBD İÜHFM : Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu. : İstanbul Barosu Dergisi. : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası. K. : Karar. Krş. : Karşılaştırınız. m. : Madde. RG. : Resmi Gazete. s. : Sayfa. S. : Sayı. SÜHFD SVMEK TBBD TBMM TCK TNBHD vd : Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. : Sinema,Video ve Müzik Eserleri Kanunu. :Türkiye Barolar Birliği Dergisi. : Türkiye Büyük Millet Meclisi. : Türk Ceza Kanunu. : Türkiye Noterler Birliği Hukuk Dergisi. : Ve devamı. YD : Yargıtay Dergisi. Yrg. : Yargıtay.

18 GİRİŞ İnsanlık, kültür, bilim ve sanat alanlarında yaratılan ürünleri kuşaktan kuşağa aktarmak suretiyle uygarlık yolunda ilerlemiştir. Yeteneğin yanında yoğun emek ve çabayı da gerektiren bu ürünler üzerinde yaratıcılığa dayalı hakların hukuk düzenince korunması büyük önem taşımaktadır. Bu korumanın yetersiz kalması veya etkin olmaması bilim, sanat ve kültür alanlarındaki yaratıcılık yeteneğini ve şevkini olumsuz etkiler. Buna karşılık etkili koruma ise yaratıcıları cesaretlendirir ve bu yöndeki çabalarını arttırır. Ülkelerin uygarlık ve gelişmişlik düzeylerini saptamada önemli göstergelerden birinin fikir ve sanat ürünleri üzerindeki hukuksal korumanın etkililik derecesi olduğu söylenebilir. 1 Günümüzde teknoloji ve bilimdeki hızlı gelişmeler, yaratılan fikir ve sanat eserlerinin yerel ve ulusal sınırları aşarak uzak coğrafyalara kolayca ulaşmasını sağlamıştır. Ancak bu gelişme aynı zamanda bu nitelikteki ürünler üzerindeki hakların ihlallerini de kolaylaştırmıştır. Bu nedenle fikir ve sanat eserlerine ulusal korumanın yanında uluslararası bir koruma sağlanması gereksinimi de açık bir şekilde ortaya çıkmıştır. Nitekim bu alanda ortaya çıkan uluslar arası sözleşmeler bu ihtiyacı karşılamaya yöneliktir Tez Konusunun Kapsamı ve Seçiliş Sebebi Tezimizin konusu fikir ve sanat eserlerinin cezai himayesidir. Fikir ve sanat eserlerinin hukuksal korumanın konusu olup olmayacağı tartışması bugün artık 1 DARDAĞAN, Esra, Fikir Sanat Eserleri Üzerindeki Haklardan Doğan Kanunlar İhtilafı, Ankara 2000, s.1. Fikir ve sanat eserlerinin hukuksal korumanın konusunu oluşturması hususu belirlenirken kuşkusuz fikri mülkiyete felsefi bakışında etkisi büyüktür. Fikri mülkiyetin felsefi temelleri için bkz.yüksel, Mehmet, Fikri Mülkiyete İlişkin Felsefi Tartışmalar, TBBD, S, I, 2001, s.177 vd.

19 aşılmıştır. Uygarlığın en değerli ürünü olan fikir ve sanat eserleri günümüzde istisnasız korunmaktadır Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, hukuksal korumanın yanında cezai korumayı da kabul etmiştir. Bu bağlamda genel olarak fikri haklar, fikir ve sanat eserlerinin türleri ile eser sahipleri, eser sahibinin mali ve manevi nitelikteki fikri haklarının ve ayrıca komşu haklar ile sahiplerinin açıklanması ve bu açıklamalar ışığında, Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 71, 72, 73, 80 ve 81. maddelerinde hükme bağlanan manevi ve mali haklara karşı işlenen suçlar ile diğer suçların incelenmesi çalışmamızın temel konusunu oluşturacaktır. Ayrıca fikir sanat eserlerine karşı işlenen suçlara yer veren 3257 sayılı Kanunun 11. maddesinde yer alan suçlar da incelenecektir. Çalışmamızda fikir ve sanat eserlerine karşı işlenen suçlar bakımından görevli ve yetkili mahkeme ve kovuşturma usulü de FSEK hükümleri çerçevesinde incelenecektir. İnsanlığın ilerlemesi, kültür, bilim ve sanat aleminde yaratılan ürünlerin kuşaktan kuşağa iletilmesine bağlıdır. Yetenek ile beraber çok büyük emek ve çaba gerektiren bu ürünler üzerindeki yaratıcılıktan doğan hakların hukuk düzenince korunması çok büyük önem taşımaktadır. Bu korumanın yetersiz kalması, yaratanın isteğini kırar. Etkili bir koruma ise tam tersine yaratıcının cesaretini ve çabasını artırır, böylece yeni yapıtların doğma olasılığı artar. Ülkenin gelişmişlik düzeyinin en önemli göstergelerinden biri de fikir ve sanat eserleri üzerindeki hukuksal korunma ve bunun etkililik derecisidir. Kısacası, fikir ve sanat eserleri sadece insanın kendi ürünü değil, aynı zamanda insanlığın ürünüdür. Uygarlık varlığını her zaman fikir ve sanat eserlerine borçlu olmuştur. Bu özelliğe sahip fikir ve sanat eserlerinin hukuk düzenlerince sadece varlıklarının kabulü yeterli değildir. Ayrıca bu tür haklara yönelik olarak gerçekleştirilecek olan saldırılara karşı hukuki ve cezai yaptırımların varlığı kaçınılmazdır. İşte bu çalışmada Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda yer alan cezai himaye, olanaklar ölçüsünde, karşılaştırmalı hukuktan da yararlanılarak ve yargı kararları göz önünde bulundurularak incelenip ortaya konulacaktır. Günümüzde uygar toplumların en değerli ürünü olan fikir ve sanat eserlerinin hukuk düzenlerinde en etkili koruması olan cezai korumanın sistemli ve ceza hukuku ilkeleri çerçevesinde ele alınmak suretiyle, FSEK da yer alan manevi ve mali haklara karşı işlenen suçların ayrıntılı incelenmesini gerçekleştirmek ve bu hükümlerde yer alan

20 suç fiillerinin uygulamaya da yardımcı olacak şekilde incelemek bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Tez çalışmamızda, fikir ve sanat eserlerinin cezai himayesi incelenirken FSEK da öngörülen suçların suç genel teorisine ve incelenen alanın özelliklerine göre mahiyetleri ortaya konulacak ve ceza yargılaması bakımından gösterdiği özellikler belirlenmeye çalışılacaktır. Ayrıca karşılaştırmalı hukuk çerçevesinde söz konusu suçların cezai himaye için yeterli olup olmadığı, yetersiz kalan noktalarda ise öneriler de bulunulacaktır. Tez Planı Çalışmamız, giriş, üç bölüm ve sonuç kısmından oluşmaktadır. Girişte konu ve önemi ele alınacaktır. Birinci bölümde, fikir ve sanat eserlerinin tarihsel gelişimi, fikri hak kavramını açıklayan teoriler, hukuk düzenimizde fikir ve sanat eserleri, eser sahipliği, fikir ve sanat eserlerinin türleri, eser sahibinin mali ve manevi hakları ve komşu haklar ile komşu hak sahipleri cezai himayenin içeriğini ortaya koymaya yardımcı olacak ölçüde ele alınacaktır. İkinci bölümde hukuk düzenimizde fikir ve sanat eserlerine karşı işlenen suçlar incelenecektir. Bu bağlamda ikinci bölüm 5846 sayılı FSEK da hükme bağlanan suçlar ile 3257 sayılı kanunda düzenlenen suçlar olmak üzere iki ana başlıktan oluşacaktır. FSEK de yer alan suçlar, kanunun düzenlemesine paralel olarak manevi haklara karşı işlenen suçlar ve mali haklara karşı işlenen suçlar iki alt başlık altında değerlendirilecektir. Her bir suç tipi, fail ve mağdur, suçun unsurları, hukuka uygunluk nedenleri, suça etki eden nedenler ve yaptırım başlıkları altında incelenecektir. Bu incelemede olanaklar ölçüsünde yargı kararlarından da yararlanılacaktır. Üçüncü bölümde ise, fikir ve sanat eserlerine karşı işlenen suçlar bakımından görevli ve yetkili mahkeme, kovuşturma usulü üzerinde durulacaktır. Bu bölümde özellikle FSEK nun şikayete ilişkin hükümleri ile yargılamanın 3005 sayılı kanuna göre yapılması hususu değerlendirilecektir.

21

22 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ, TEORİLER VE TÜRK HUKUKUNDA FİKİR VE SANAT ESERLERİ V. FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ D. KARŞILAŞTIRMALI HUKUK Yazarın ve yayıncının imtiyaz verme yoluyla bireysel korunması yönteminin arkasında, kanunlaştırma hareketlerinin başladığı görülmektedir. Bu bağlamda Avrupa da ulusal kanunların yapılmasında üç aşamanın olduğu söylenebilir. 2 Birinci aşama, Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam eden aşamadır. Bu aşamada, klasik düşünceler altında hazırlanmış kanunlar söz konusudur. İkinci aşamanın 1935 yılına kadar devam ettiği söylenebilir. Bu dönemde kitle iletişim araçlarından film ve radyonun kullanılmasıyla ortaya çıkan olanakları içeren kanunların hazırlandığı görülmektedir. Üçüncü ve son aşamada ise, fikir ve sanat eserleri öğretisindeki gelişme ve düşüncelerden etkilenen modern kanunlar hazırlanmıştır. 3 Bu genel açıklamalar ışığında, İngiltere, Fransa, Almanya, İsviçre ve ABD de fikir ve sanat eserlerinin hukuksal düzenlemenin konusu yapılmasında neler yapıldığına kısaca işaret etmek istiyoruz. 4 2 AYİTER, Nuşin, Hukukta Fikir ve Sanat Ürünleri, Ankara 1981, s AYİTER, s Biz bu çalışmamızda genel bir fikir vermek amacıyla bazı ülkelerin fikir ve sanat eserlerini düzenlemede nasıl tercihlerde bulunduğunu ortaya koymayı amaçladık. Fikri hakların, eser sahipliği, eser türleri hakların kullanılması bakımından karşılaştırmalı hukuktaki durumla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. DARDAĞAN, s.50 vd.

23 1. İngiltere İngiliz Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku, başlangıçta parlamentonun çıkardığı açık ifadeler içermeyen birkaç kanun ile bu kanunların ve örf ve adet hukukunu yorumlayan ve açıklayan karmaşık yargı kararlarından oluşmaktaydı. 5 Fikir ve sanat eserleri ile ilgili ilk yasal düzenleme 1665 tarihli Licencing Act tir. Bu kanun, 1694 tarihinde o dönemde ortaya çıkan basın ve düşünce özgürlüğü ile ilgili düşüncelerin etkisiyle yürürlükten kaldırılmıştır. Bu alanda ilk modern kanun 1709 tarihlidir. Üç maddeden oluşan bu kanuna göre kitabın yazarını veya mirasçılarını kitabın yayınlanmasından itibaren 14 yıl süreyle kitabı basmak ve yeni baskılar yapmak hususunda tekelci bir hak verilmektedir. İngiltere de heykeltraşların haklarını himaye eden 1734 ve 1814 tarihli kanunlar ile eser sahibinin haklarını tiyatro eserlerinin temsilini ve müzik eserlerinin icrasına genişleten 1882 ve 1888 tarihli kanunlar da kabul edilmiştir. Bu ülkede fikir ve sanat eserleri ile ilgili ilk kapsamlı kanun 1911 tarihli kanundur ve 1956 tarihine kadar yürürlükte kalmıştır. 6 Bu bağlamda 1957 tarihinde yürürlüğe giren ve özellikle uluslar arası çağdaş fikir ve sanat hukuku ilkelerini benimseyen Copryright Act adlı kanun yürürlüğe girmiştir. 7 2.Fransa Fikri mülkiyet alanında ortaya çıkan düşünceler, Fransa da İngiltere ye oranla daha sonra etkili olmasına karşılık daha fazla etkilemiştir. Bazı olumlu uygulamalar olmuş ise de, yazarın eseri üzerindeki tekelci hakkı kanunla ilk kez Fransız ihtilalinden sonra mümkün olabilmiştir yılında kabul edilen dekreler ile tiyatro eserleri bakımından yazarın hayatı boyunca ve ölümünden sonra da, 10 yıl için koruma kabul edilmiştir tarihli dekre ise bu hakkı bütün eserlere genişletmiştir. Daha sonraki düzenlemeler ile de, var olan haklar yazar yanında eşi ve çocukları için genişletilmiştir. 8 Bu kuralların çok kısa zamanda mahkemelerin uygulamaları ile etkin olarak uygulandığı görülmektedir. Bu bağlamda eser sahibinin manevi hakları mahkeme içtihatları ile gelişmiştir. Fransa, 1957 yılında yeni bir fikir ve sanat eserleri kanununu yürürlüğe koymuştur Almanya 5 DAWSON, Thomas (Çev. ATALAY, Selahattin, ), İngiliz Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku, AD, S.5-6, 1964, s Bu kanunun değerlendirmesi için bkz. ATALAY, s.589 vd. 7 AYİTER, s AYİTER, s Bu konuda bkz. AYİTER, s.21.

24 Almanya nın siyasal birliğine geç kavuşmuş olması nedeniyle fikir ve sanat eserlerinin yasal korumayı elde etmesi geç gerçekleşmiştir Viyana Kongresinde fikri mülkiyetin korunması için kanun koyma girişimi başarısız olmuştur. Bu alanda ilk defa 1837 yılında Prusya Bilim ve sanat eserleri üzerindeki mülkiyetin korunması kanunu kabul edilmiştir. Bu kanun, genel bir telif hakkı esasından hareket etmiş, izinsiz baskı yasağı yanında tiyatro ve müzik eserlerinin temsil ve icrası ile ilgili hakları tanımıştır. Ayrıca koruma süresini sahibinin ölümünden sonra 30 yıla kadar genişletmiştir tarihli kanuna kadar önemli gelişme olmamıştır. Bu kanun yerine 1901 tarihli Edebiyat ve müzik eserleri kanunu yürürlüğe konulmuş, 1907 yılında Güzel sanat eserleri ve fotografi kanunu kabul edilmiştir. 11 Uluslararası hukukta ve teknik alanda ortaya çıkan gelişmeler mevcut düzenlemelerde yapılan bazı değişiklikleri de yetersiz hale getirmiş ve sonuçta 1965 yılında, Fikir ve sanat eserleri kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu kanun, reform gereksinimini gidermiş ve Alman fikir ve sanat eserleri hukukunu Bern Sözleşmesinin Brüksel metni düzeyine ulaştırmıştır. Bu kanun yanında eser sahiplerinin haklarını mesleki birlikler aracılığı ile elde etmelerini sağlamaya yönelik hükümler de yürürlüğe girmiştir AYİTER, s AYİTER, s AYİTER, s. 23.

25 4. İsviçre İsviçre de Almanya da olduğu gibi fikir ve sanat eserlerinin hukuksal korunması zor olmuştur. Şöyle ki, fikir ve sanat eserinin yaratıcının imtiyazları dışında kanunla korunması hususunda ilk girişimin 1844 yılında Bluntschli tarafından Zürih kantonunun özel hukuk kararnamesi hazırlanırken, bu kararnameye müellifin hakları başlıklı fasıl eklenmesi şeklinde olduğu görülmektedir. Bu düzenlemeler diğer kantonları da etkilemiştir.1854 yılında fikir ve sanat eserleri üzerindeki hakların korunması amacıyla konferans düzenlenmiş ve bunun sonucunda yazar ve sanatkarlara eserin yayın tarihinden itibaren 30 yıllık koruma tanıması hususunda anlaşmaya varılmıştır yılında Federal Anayasaya alınan bir hükümle, federal meclise fikir ve sanat eserlerinin korunması amacıyla bir yasa hazırlama yetkisi verilmiştir. Bu bağlamda 1884 yılında yürürlüğe giren kanunla her türlü edebiyat ve sanat eseri sahibinin İsviçre de ölümünden sonra 30 yıl korunması kabul edilmiştir. Uluslararası hukukta ortaya çıkan gelişmeler ve özellikle Bern Sözleşmesi ve ekleri bu ülke hukukunu da etkilemiş ve halen yürürlükte bulunan 1955 tarihli kanun benimsenmiştir ABD Amerika Birleşik Devletlerinde de Fikir ve Sanat Hukuku İngiliz hukuk düşüncesine dayanmaktadır. Bu alanda ki 1976 tarihli yasa 1978 yılında yürürlüğe girmiştir. ABD Dünya Telif Hakları Sözleşmesi üyesidir Bu konuda bkz. AYİTER, s AYİTER, s.21.bu ülke de fikir ve sanat hakları bakımından da 1950 li yıllara kadar olan gelişmeler bakımından bkz.akipek, İlhan Ö, Fikir ve Sanat Hakları Bakımından Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri, ABD., S., 2, 1953, s. 117 vd.; DAWSON Thomas ( Çev. ATALAY, Selahattin), Milletlerarası Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku, Ad., S., 11-12, 1963, s vd.

26 E. ULUSLARARASI HUKUKTA FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ 1. İlk, Orta, Yeni ve Yakın Çağlar Eski uygarlıklarda fikir ürünleri üzerinde somutlaştıkları mallardan ayrı düşünülmediği gibi eser sahibinin maddi ve manevi olarak korunmasına da gerek duyulmuyordu. İlk çağda olduğu gibi orta çağda da fikir ürünlerinin ayrı bir hak konusu olabileceği düşüncesi oluşmamıştır. Bununla beraber ilk ve orta çağlarda yine de yaratıcı ile eseri arasında bir tür manevi bağ bulunduğu ve intihal denilen fikir hırsızlığının kınandığı görülmektedir. 15 İnsan Hakları Evrensel Bildirisi nin 27. Maddesinde, fikir ve sanat eserleri üzerindeki hakların varlığına işaret edilmektedir. Gerçekten 27. maddenin (b) bendine göre, Herkesin sahibi bulunduğu her türlü ilim, edebiyat ve sanat eserlerinden doğan maddi ve manevi menfaatlerin korunmasını isteme hakkı vardır. 16 Fikri haklar alanında ilk adım basın imtiyazlarını kabul edilmesiyle atılmıştır. Belirli bir bölgede ve belirli bir zaman dilimi içinde bir eserin sadece bir matbaa tarafından basılabilmesi, idari otoriteler tarafından basın imtiyazları tanınarak sağlanmıştır. 17 Bu imtiyazlar ücret karşılığı tanınıyor ve yenilenmesi istendiğinde tekrar ücret ödemek gerekiyordu. Matbaacılara verilen basım imtiyazlarının yanında eser sahiplerine de yeterli olmamakla birlikte maddi ve manevi yetkilerin toplamı halinde imtiyazlar tanınmıştır. Şöyle ki eserlerini basmak, satmak, o zamana kadar yayımlanmamış eserlerini gözden geçirip düzeltmek ve haksız yere kendisinin olarak tanıtılan eserleri de imha edebilirlerdi. 18 Rönesans ile birlikte doğan Tabii Hukuk akımı fikri hakları insanın doğuştan sahip olduğu haklar arasında saymış böylelikle fikri mülkiyet teorisi ortaya atılmıştır. Yeni ve yakın çağlarda fikri hakların artık kanun koymak suretiyle düzenlendiği görülmektedir. Bu da ancak Fransız ihtilalinden sonra mümkün olmuştur. İhtilal 15 EREL, Şafak N., Türk Fikir ve Sanat Hukuku, Yenilenmiş İkinci Baskı, Ankara 1998, s DARDAĞAN, s EREL, s GÖKYAYLA, Emre K., Telif Hakkı ve Telif Hakkının Devri Sözleşmesi Ankara 2000, s.29, 30; EREL, s.16.

27 loncaları ve dolayısıyla imtiyazları ortadan kaldırmış, 1791 yılında eser sahibinin mülkiyet hakkı bulunduğu kabul edilerek fikri mülkiyet dönemi başlamıştır Uluslararası Alandaki Gelişmeler Fikir ve sanat eserlerinin korunmasında temel ilke ülkeselliktir yani milliliktir. 20 Bu ilkeye göre her devlet fikir ve sanat eserlerini kendi ülkesinin sınırları içinde korur ve hak sahibine sadece kendi ülkesindeki ihlallerde, kendi hukuk kuralları çerçevesinde ülkesindeki hukuk yollarına başvurma hakkını verir. Ancak yabancı eser sahibinin ihlal edilen hakkı uluslararası sözleşmeler tarafından korunmuş, böylece vatandaşa eşitlenmiştir. İlginçtir ki, bu eşitlik Bern Sözleşmesi ile yabancılar lehine bozulmuştur. Şöyle ki, Bern sözleşmesi, FSEK dan daha geniş koruma alanı yaratarak yabancı eser sahiplerine vatandaştan daha geniş bir koruma alanı yaratmıştır. Bu ilkenin fikri hukuk bakımından merkezi bir kavram olduğu ve gerek uygulama alanında gerekse yasal düzenlemelerde önemli bir etkisinin olduğu bir gerçektir. 21 Yukarıda işaret edildiği üzere, 18.yy ın sonundan başlayarak 19.yy da çeşitli Avrupa ülkelerinde gelişen kanunlaştırma hareketleri, fikir ve sanat eserleri sahiplerini ülke içinde korumuşlardır. Ancak böyle bir koruma, ülke sınırları içinde çıkarılan kanunlarla kolayca sağlanabiliyor, fakat yabancılar tarafından gerçekleştirilen ihlal ve saldırıları önleyemiyordu. Fikir ve sanat eserlerini ülke dışında da koruma gerekliliği ileri kültür ve uygarlık düzeyine ulaşmış ülkeler tarafından anlaşılmış ve yapılan ve imzalanan uluslararası sözleşmelerle haklar korunmuştur. 22 İlk önce ikili anlaşmalarla koruma sağlanmaya çalışılmış ise de, yeterli olmadığı anlaşılarak çok taraflı sözleşmeler imzalanmıştır. 23 Çok taraflı bu uluslararası sözleşmeleri tarihsel akışına göre kısaca belirtmenin yararlı olacağını düşünüyoruz. 19 Bu konuda Bkz.EREL 20 TEKİNALP, Ünal, Fikri Mülkiyet Hukuku, İstanbul 1999, s TEKİNALP, s. 48, 49. Fikri haklar alanında ülkesellik ilkesi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. ERDEM, B. Bahadır, Fikri Haklarda Ülkesellik Prensibi, Prof.Dr. Nihal ULUOCAK a ARMAĞAN, İstanbul 1999, 39 vd. FSEK nun eser sahipleri açısından yer ve kişi itibarıyla sınırları hakkında bkz. TEKİNALP, Ünal, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu nun Eser Sahipleri Açısından Yer ve Kişi İtibariyle Uygulanması, Prof.Nihal Uluocak a Armağan, İstanbul 1999, s.367vd. 22 ÖZTRAK, İlhan, Fikir ve Sanat Eserleri Üzerindeki Hakların Korunması Yönünden Pozitif Hukuktaki Tarihi Gelişim, AÜSBFD., S., 3, 1970, s. 1;EREL, s AYİTER, s.24.

28 a. Bern Sözleşmesi İsviçre nin Bern kentinde 1886 yılında on devletin katılımı ile toplanan uluslararası konferansın sonunda bu sözleşme imzalanmıştır. Bu sözleşme ile eser sahiplerini korumak üzere tüzel kişiliğe sahip Bern Birliği kuruldu. Sözleşmenin amacı, eser sahiplerinin haklarını gerek kendi ülkelerinde gerekse üye ülkelerde etkili biçimde korumaktır. 24 Bern Sözleşmesinin öngördüğü koruma, bir yandan milli işlem esası ile diğer yandan asgari hak normları ile sağlanmaktadır. 25 Türkiye, 1951 yılında Bakanlar Kuruluna verilen yetkiyle Bern Sözleşmesinin de tadil edilmiş metnine katılmıştır. En son tarih ve 4117 sayılı Kanunla Bern Sözleşmesinin en son şekline katılmıştır. Bu durumda, artık bu sözleşme, iç hukukumuzun bir parçası haline gelmiştir. b. Stokholm Sözleşmesi tarihinde Stokholm da imzalanan sözleşme ile Fikri Mülkiyet Örgütü kurulmuştur. Türkiye, bu sözleşmeye tarihinde katılmıştır. Örgütün amacı, dünyada fikri mülkiyet kavramını yerleştirip geliştirmek ve bu doğrultuda devletlerle ve gerektiğinde uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapmaktır. 26 c. Telif Hakları Evrensel Sözleşmesi UNESCO nun öncülüğünde tarihinde Cenevre de toplana konferans sonucunda imzalanan bu sözleşme ile, fikri hukuk alanında Avrupa devletleri ile Amerika kıtası devletleri arasındaki sistem farklılıklarını uzlaştırmak ve bunlar kıtalararası korumaya kavuşturmak amaçlanmıştır. Bu sözleşme Bern sözleşmesine nazaran daha az kapsamlı bir koruma sağlamaktadır. Bu sözleşmede de Bern Sözleşmesine benzer olarak, eser kavramı tanımlanmamış, hukuksal korunmaya konu olacak eser türleri örnek olarak sayılmıştır. Sözleşmeye taraf olan ülke sayısı 94 e Bern Anlaşmasının koruma alanı itibarıyla genişletilmesi gereksinimi kısa zamanda anlaşılmış ve farklı tarihlerde toplam altı tadil görmüştür. Gerçekten bu anlaşma, 1896 da Paris te; 1908 de Berlin de; 1928 de Roma da 1948 de Brüksel de; 1967 de Stokholm de ve 1971 de Paris te değişikliğe uğramıştır. Bu değişiklikler ile hangi düzenlemelerin ve dolayısıyla ne tür hukuksal korumaların getirildiği için bkz. AYİTER, s.24-25;erel, s. 20. Bern Sözleşmesinin değerlendirilmesi, uygulama alanı ve içeriği hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. HIRSCH Ernest E. Bern Sözleşmesi, AÜHFD, C., VII, s.130 vd.dardağan, s.28 vd; GÖKYAYLA, s.37; ÖZTRAK, Tarihi Gelişim, s. 2. Bu sözleşmenin çeviri metni için bkz.rezzaki, Sait, Edebi ve Artistik Eserlerin Korunması İçin Bern Sözleşmesi, TNBHD., S., 9, 10, 11, 1976, s.95 vd, 103 vd, 58 vd. EREL, s. 21.

29 ulaşmış, bu ülkelerin çoğunun aynı zamanda Paris ve Bern Sözleşmelerine de üye oldukları görülmektedir. Türkiye ise, bugüne kadar bu sözleşmeye katılmamıştır. 27 d. Roma Sözleşmesi Esas olarak komşu hakların da koruma alanına dahil edilmesini amaçlayan Roma da yılında 18 devlet tarafından imzalanan bu sözleşme, tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, 1995 tarih ve 4116 sayılı Kanunla Roma Sözleşmesine katılmıştır. Bu sözleşme, beş bölümden oluşmakta ve birinci bölümde tanımlara yer verilmiştir. Plak yapımcılarının hakları, yayın kuruluşları için sağlanan korumanın kapsamı, bu hakkın kullanma şartlarının nasıl belirleneceği, komşu hak sahiplerini oluşturan gruplar için tanınacak koruma süreleri ise diğer bölümlerde düzenlenmiştir. 28 e. Cenevre Sözleşmesi Fonogramların İzinsiz Çoğaltımına Karşı Yapımcıların Korunmasına Dair Cenevre Sözleşmesi, 1971 yılında imzalanmıştır. Bu sözleşme ismine paralel olarak ses taşıyıcı araç üreticilerinin bu araçlarının izinsiz çoğaltmalara karşı korunmasını amaçlamaktadır. Sözleşmenin belirtilen amacı yanında aynı zamanda eser sahiplerinin ve icracı sanatçıların da korunmasını sağladığı söylenebilir. 29 Belirtelim ki, Türkiye bu sözleşmeye taraf olmamıştır f. Televizyon Yayınlarının Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi Bu sözleşme, 22 Haziran 1960 tarihli olup, taraf devletlerin televizyon yayınlarının işaret, ses, ve görüntü nakline yarayan araçlarla kamuya ulaştırılmasına, yayın sırasında yayınların tesbitine ve fotoğrafların alınmasına izin verme veya bunu yasaklama hakkından yararlanmaları düzenlenmektedir tarihinde Sözleşmeye bir ek protokol kabul edilmiş ve 1961 Roma Sözleşmesine taraf olmayan hiçbir devletin bu sözleşmeye de taraf olamayacağı veya taraf sıfatını koruyamayacağı benimsenmiştir. 30 Türkiye, bu sözleşmeye 1975 yılında katılmıştır. Ancak Ek Protokol 27 ÖZTRAK, Tarihi Gelişim, s.4; EREL, s. 22;DARDAĞAN, s Sözleşmenin hükümleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. EREL, s.22 vd. 29 EREL, s EREL, s. 26.

30 benimsenen süreye uygun olan katılımı sağlamadığı için yani 1985 yılına kadar Roma Sözleşmesine katılmadığı için Avrupa Sözleşmesinin dışında bırakılmıştır. g. Avrupa Sınır Ötesi Televizyon Sözleşmesi Bu sözleşme, tarihinde Strasbourg da imzalanmıştır. Avrupa Konseyi üyesi ülkeler ile Avrupa Kültür Sözleşmesine taraf devletler katılmışlardır. Konusu, yayınlarda yer alan programlardır. Sözleşmenin amacı ise, taraf devletler arasında televizyon program hizmetlerinin sınır ötesi yayını ve tekrar yayınını kolaylaştırmaktır. İletim, yeniden iletim ve reklamın tanımlarına da yer verilmiştir. Türkiye bu sözleşmeye tarihinde katılmıştır Bkz. RG., 12 Aralık 1993, S:,

31 h. Uydu Yayınlarına Dair Brüksel Sözleşmesi 1974 tarihinde Brüksel de imzalanmıştır. Bu sözleşme ile uydular aracılığı ile nakledilen programların taşıyıcı sinyallerinin üye ülkeler arasında dağıtımı düzenlenmektedir. 32 i. GATT-Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (GATT-TRIPS METNİ) GATT-TRIPS metninde, Bern Sözleşmesinin sağladığı korumanın kapsamı eser türleri bakımından genişletilmiş, bilgisayar programları edebi eser olarak, veri derlemeleri de fikri eser olarak korunmuştur. Ayrıca kiralama hakkına da yer verilmiştir. Ancak manevi haklar koruma dışı bırakılmıştır. Anlaşmanın sağladığı koruma tebaa ilkesine dayanır. Anlaşmada haklarla ilgili düzenleme, kiralama hakkı, koruma süresi ve münhasır hakların getirilecek kısıtlama ve istisnaları içermektedir. 33 Türkiye de anlaşma metnini katılmış ve tarih ve sayılı Mükerrer Resmi Gazetede yayımlanmıştır. F. TÜRKİYE DE FİKİR VE SANAT ESERLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ 1. Osmanlı Dönemi Avrupa da benimsenen matbua imtiyazları nın benzeri inhisar adı altında Osmanlı döneminde de görülmüştür. 34 Bu dönemde yazar hakları açısından ilk önemli belge, 1850 tarihli matbaa nizamnamesidir. Bu nizamnamede eser sahiplerine telif hakkı tanınmıştı; eser sahibine kayd-ı hayat şartı ile imtiyaz verilmişti. Diğer yandan bu kararname ile sansür yasallaşmıştı. İnhisar, bir tür matbaa mülkiyeti anlamını taşımaktadır ve dolayısıyla yazarın eseri üzerindeki hakkı ile ilgisi yoktur. Zira eser sahibinin izni olmadan eseri basmak mümkün değildir. Eser sahibinin izni olmadan eser 32 AYİTER, s. 27; EREL, s DARDAĞAN, s.42, EREL, s. 27.

32 basılması ve bir defa basıldıktan sonra basılmış nüshalar tükeninceye kadar başka matbaalar tarafından yeni baskıların yapılması yasaklanmıştı. 35 Bu nizamname, imtiyaz usulüne son vermiştir yılında yazarların kitapları üzerindeki haklarının 45 yıl olacağı ve eser sahibinin ölümü halinde kalan sürenin mirasçılara intikal edeceği hususu söz konusu nizamnameye eklenmiştir. Yine bu nizamnamede, çevirilerde imtiyaz süresi 20 yıl olarak belirlenmiş ve asıl kitabın yeniden çevrilmesi ise serbest bırakılmıştır. 36 Fikri haklarla ilgili ilk temel kanun 8 Mayıs 1910(1326) tarihli Hakkı Telif Kanunu dur. Kanun fikir ve kalem eserleri üzerindeki hakkı temellük olarak tarif etmiştir. Koruma ancak tescilden itibaren mümkündür. Koruma süresi ise eser sahibi ölünceye kadar ve ölümden sonra ise 30 yıldır. Bu kanun taklidi suç sayarak cezalandırmıştır. Söz konusu kanun 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu yürürlüğe girinceye kadar, yani 1952 yılına kadar uygulama alanı bulmuştur Türkiye Cumhuriyeti Dönemi 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Antlaşması, fikir ve sanat hukuku bakımından da bir dönüm noktası olmuştur. Antlaşmaya bağlı ticaret antlaşmasının 3.faslındaki 14 ve 15. maddeler, sınai, edebi ve artistik mülkiyetlerin korunması ile ilgili uluslar arası sözleşmelere Türkiye nin 12 ay içerisinde katılmasını hükme bağlamaktadır. Bu antlaşmanın 4.faslının maddeleri ise fikri mülkiyetle ilgilidir. Ancak Türkiye, çeviri eserlere olan gereksinimini göz önünde bulundurarak 14.maddeye ihtirazi kayıt koymuştur. 38 Bu antlaşmanın ilgili hükümleri nedeniyle Türkiye nin Bern Birliği Sözleşmesine katılması ancak 1951 yılında mümkün olabilmiştir. Türkiye nin katıldığı Bern Sözleşmesi metni 26 Haziran Brüksel metnidir. Bu dönemde yürürlükte bulunan Hakkı Telif Kanunu nun birçok hükmünün eskimiş olması ve ortaya çıkan gereksinimlere cevap veremez duruma gelmesi nedeniyle çağdaş bir fikir ve sanat eserleri kanunu yapılmasını zorunlu kılmıştır. Bu bağlamda 1948 yılında Ankara da toplanan 1.Türk Neşriyat Kongresinde açıklanan 35 TEKİNALP, s. 94; AYİTER, s. 29; EREL, s AYİTER, s.30;yarsuvat, Duygun, Türk Hukukunda Eser Sahibi ve Hakları, İstanbul, 1984, s Bu kanunun içeriği ve değerlendirmesi için bkz. AYİTER, s.29-30; EREL, s.28;gökyayla, s AYİTER, s.31;erel, s.29.

33 dilek üzerine Milli Eğitim Bakanlığınca bu alanda proje hazırlığına girişilmiş ve ön tasarının hazırlanması görevi komisyonca Prof.E.Hirsch e verilmiştir. 39 Hirsch tarafından hazırlanan ve esas itibariyle halen yürürlükte bulunan Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu haline gelen bu proje T.B.M.M tarafından tarihinde kabul edilerek 1 Ocak 1952 yılında yürürlüğe girmiştir sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu yaklaşık 50 yıldır yürürlükte bulunan temel kanundur. Kanun, birçok açıdan gereksinimleri uzun süre karşılamış olmakla beraber fikir ve sanat eserleri hukukunda ortaya çıkan gelişmeler ile bu alanda imzalanan uluslararası sözleşmelerin doğurduğu yükümlülükler nedeniyle günümüze kadar birçok değişikliğe uğramıştır. Bu değişiklikleri kronolojik olarak şu şekilde sıralayabiliriz: İlk olarak tarih ve 2906 sayılı Kanunla yapılan değişiklik 41 ; ikinci değişiklik tarih ve 4110 sayılı Kanunla gerçekleştirilen değişiklik 42 ;son olarak da tarih ve 4360 sayılı Kanunla yapılan değişikliktir 43. Özellikle son iki değişiklikle 5846 sayılı FSEK nun önemli bir değişikliğe uğradığı görülmektedir. 39 Hırsch tarafından hazırlanan Fikri Eserler Hakkındaki Kanun Projesi nin metni için bkz. HIRSCH, Ernest E., Fikri Eserler hakkındaki Kanun Projesi, İ.Ü.H.F.M., 1941, s.429 vd. 40 RG., tarih ve S., 7931 FSEK nun özelliği ve gelişimi hakkında bkz.kinacioğlu, Naci, Türkiye de Fikri Hakların Gelişimi ve Nazari Esasları, Prof.Haluk Tandoğan ın Hatırasına Armağan, Ankara 1990, s.549 vd. 41 Ülkemizde tarihinde yürürlüğe giren 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, uzun yıllar ileri ve gelişmiş bir yasal düzenleme olarak Türkiye nin bu konudaki ihtiyaçlarının birçoğunu karşılamıştır. Ancak yarım asırlık bir sürede dünyada ve ülkemizde önemli değişiklikler meydana gelmiş ve mevcut Kanun ihtiyaçların gerisinde kalmaya başlamıştır. Bu nedenle, 5846 sayılı Kanunda ilk değişiklik 1983 yılında 2983 sayılı Kanunla, ikinci değişiklik ise 1995 yılında Türkiye-Avrupa Birliği-Gümrük Birliği çerçevesinde mevzuat uyumlaştırma çalışmaları kapsamında 4110 sayılı Kanunla gerçekleştirilmiştir RG., , S Bu değişiklikle 5846 sayılı FSEK nun bazı maddeleri değiştirilmiş ve iki geçici madde eklenmiştir. 42 R.G., , S., Bu değişiklik gerçekleşmeden önce tasarı hükümlerinin değerlendirilmesi için bkz.kinacioğlu, Naci, FSEK in Bazı Maddelerinin Değişiklik Tasarısı Hakkında Görüşler, SÜHFD, S.5, 1996, s.23 vd. 43 RG., , S., sayılı Kanunun kabulünden sonra, İcracı Sanatçılar, Fonogram Yapımcıları ve Yayın Kuruluşlarının Korunmasına Dair Roma Sözleşmesi ne ve Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunmasına İlişkin Bern Sözleşmesinde Değişiklik Yapan ve 1979 da Tadil Edilen Paris Metni ne Katılmamızın Onaylanmasının Uygun Bulunduğu Hakkındaki Kanunlar 12 Temmuz 1995 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

34 Son değişiklik ile ilgili olarak kanunun hazırlanma safhaları ve dayandığı gerekçeler ile ilgili şu hususlar belirtilebilir: ulusal ve uluslar arası ihtiyaçlar nedeniyle aciliyet arz eden hususlarda gerekli değişikliklerin yapılması amacıyla Kültür Bakanlığı tarafından hazırlanan Kanun tasarısı, Bakanlar Kurulunun 15 Eylül 1999 tarihli oturumunda görüşüldükten sonra TBMM Milli Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Komisyonuna sevk edilmiştir. Komisyonca gerçekleştirilen ilk toplantıda, Türkiye nin 2000 yılı Kasım ayında Dünya Ticaret Örgütü nezdinde mevzuat incelemesine girecek olması ve Avrupa Birliği üyelik sürecinin hızlanması nedeniyle üstlendiğimiz yükümlülüklerimiz açısından tasarının yeniden ele alınması zorunluluğu dikkate alınmış ve Kanun tasarısının oluşturulacak bir alt Komisyonda değerlendirilmesine karar verilmiştir. Bu tarihte kurulan Alt Komisyonca gerçekleştirilen toplantılarda, TRIPS Metni, Konsey Direktifleri, taraf olunan Bern ve Roma Sözleşmeleri ile taraf olunması planlanan WIPO Telif Hakları ve WIPO İcralar ve Fonogramlar Anlaşmaları hükümleri ile tam uyum sağlanması hedeflenerek yapılan çalışmalar esnasında kamu kesiminin, meslek birliklerinin ve konu ile ilgili akademisyenlerin görüşlerinden yararlanılmış ve genel olarak ilgili kesimlerin anlaştığı bir metin hazırlanarak oybirliği ile kabul edilmiştir. 44 Bu gelişmelerden sonra, teknik düzeyde yeniden yapılan incelemeler neticesinde mevcut Kanunun bazı maddelerinin taraf olduğumuz Bern ve Roma Sözleşmeleri, Konsey direktifleri ve GATT-TRIPS metni hükümleri ile tam uyum sağlamadığı tespit edilmiştir. Diğer taraftan, 1995 yılında gerçekleştirilen Kanun değişikliğine rağmen, ihlallerde verilen cezaların caydırıcı olamaması, korsanlığın önlenmesine yönelik gümrük önlemlerinin yetersizliği, mevcut Kanunla geriye dönük korumanın sağlanamaması gibi nedenlerle fikri hakların yeterince korunamadığı hususunda gerek sektörel bazda gerekse uluslar arası düzeyde 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun ihtiyaçları karşılamadığı yönünde ciddi eleştiriler yapılmıştır 44 Milli Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Komisyonu konu ile ilgili olarak yaptığı üç toplantıda Alt Komisyonun hazırladığı Metne bir madde daha ilave ederek oybirliği ile kabul ettiği metni, TBMM Genel Kuruluna sevk etmiştir. Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine İlişkin Kanun Tasarısı 21 Şubat 2001 tarihinde Genel Kurulda görüşülmüş, yine oybirliği ile kabul edilerek 4630 sayı ile yasalaşmış ve 3 Mart 2001 tarihli ve mükerrer sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir sayılı Kanunun konumuz ile ilgili değişik maddelerine bakıldığında, Mevcut Kanunun 71 inci maddesinin son fıkrasında yapılan değişiklikle manevi haklara tecavüz halinde hapis cezalarının 4-6

35 5846 sayılı FSEK nu en son 2001 tarih ve 4630 sayılı Kanunla değişikliğe uğramıştır. Bu kanun, FSEK nun birçok maddesinde değişiklik yapmış, tanımları içeren yeni 1/B maddesi konulmuş ve özellikle uluslar arası sözleşmelerden kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmesi gerekçesiyle 71, 72 ve 73.maddelerinde yer alan suçlara bazı yeni bentler eklediği gibi bu suçların cezalarını da ciddi ölçüde ağırlaştırmıştır. Aynı şekilde mevcut kanunun 80 inci maddesi değiştirilerek eser sahiplerinin hakları ile bağlantılı hak sahiplerinin mali ve manevi haklarına ilişkin hükümler yeniden düzenlenmiş ve bağlantılı hak sahiplerine de çoğaltma, yayma, topluma iletim gibi temel ve münhasır nitelikle haklar tanınmıştır. Bu düzenlemede ayrıca film yapımcıları da bağlantılı hak sahipleri arasında sayılmıştır. Eser sahibinin haklarıyla bağlantılı hak sahiplerinin haklarını ihlal edenler hakkında 2-4 yıl hapis ve milyar para cezası verilmesi hükme bağlanmıştır sayılı Kanunun 81 inci maddesinde yapılan değişiklikle korsan faaliyetlerin önlenmesinde seri numaraları taşıması sebebiyle yasal ve korsan kopyanın ayırt edilmesinde önemli bir tespit aracı olan bandrolün uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar belirlenmiştir. Ayrıca bu maddede belirtilen ihlal hallerinden birini işleyenler hakkında yıl, para cezalarının ise milyar Türk Lirası olarak belirlenmesine ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. -Mevcut Kanunun 72 inci maddesinin 1 inci fıkrasında yapılan değişiklikle bir eseri sahibinin izni olmadan temsil eden veya umumi yerlerde gösterenlerin yanı sıra bu gösterimi düzenleyen veya yayımına aracılık edenler ile kamuya ödünç verenlerin ve eser sahibinin izni olmaksızın yapılan nüshaları yasal veya yasal olmayan yollarla ülkeye sokarak bu nüshaları satan, yayan ve herhangi bir biçimde ticaret konusu yapanların eser sahibinin mali haklarına tecavüz sebebiyle cezalandırılmalarına, son fıkrasında yapılan değişiklikle hapis cezalarının 4-6 yıl, para cezalarının ise milyar Türk Lirası olarak belirlenmesine ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Mevcut Kanunun 73 üncü maddesinin son fıkrasında yapılan değişiklikle organize nitelikli ve kasıtlı ihlal halleri ve bunlara verilecek cezalar hükme bağlanmakta ve yasadışı ve haksız kazançların elde edilmesine yol açan korsan faaliyetlerin önlenmesi ve fikri hak ihlallerinde uygulanacak cezaların caydırıcı olmasını sağlamak amacıyla hapis cezalarının 2-4 yıl, para cezalarının ise milyar Türk Lirası olarak belirlenmesine ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Ayrıca Internet ortamı da dahil olmak üzere eserlerin topluma sunulması ve iletilmesi sırasında eserlere ilişkin bilgilerin ve bu bilgileri temsil eden sayıların veya kodların eser sahipleri veya hak sahipleri tarafından belirlendiği şekliyle korunmasının sağlanması amacıyla mevcut Kanuna 4 üncü ek madde ilave eden bir düzenleme de yapılmıştır. Ayrıca bu bilgileri ve bu bilgileri temsil eden sayaları veya kodları yetkisiz olarak değiştirenler hakkında 2-4 yıl hapis ve milyar para cezası uygulanmasına ilişkin düzenleme de yapılmıştır.

36 4-6 yıl hapis ve milyar para cezası uygulanmasının hükme bağlanması amaçlanmıştır sayılı Kanunun ilgili hükümleri uyarınca değişik kararname, tüzük, tip statüler ve yönetmelikler yürürlüğe konulmuştur. Bu mevzuatı kronolojik olarak şu şekilde sıralamak mümkündür: 1- Kararname Her Türlü Boş Video Kaseti, Ses Kaseti, Bilgisayar Disketi, CD, DVD gibi, Taşıyıcı Materyaller ile Fikir ve Sanat Eserlerinin Çoğaltılmasına Yarayan Her Türlü Teknik Cihazın İmalat ve İthalat Bedeli Üzerinden Yapılacak Kesintinin Belirlenmesine İlişkin Kararname.(Kabul Tarihi ve Sayısı: /4101 Resmi Gazete Tarih ve Sayısı: / 24764) Tüzükler a. Fikir ve Sanat Eseri Sahipleri ile Komşu Hak Sahipleri Meslek Birlikleri ve Federasyonları Hakkında Tüzük(Bakanlar Kurulu Kararı- Tarih ve Sayısı: 10/03/ /12574.Resmi Gazete Tarih ve Sayısı: / ) b. Fikir ve Sanat Eseri Sahipleri ile Komşu Hak Sahipleri Meslek Birlikleri ve Federasyonları Hakkında Tüzükte Değişiklik Yapılmasına İlişkin Tüzük (Bakanlar Kurulu Kararı- Tarih ve Sayısı: 13/8/ /4683.Resmi Gazete Tarih ve Sayısı: tarih ve sayılı ) Fikir ve sanat eserlerinin tespit edildiği taşıyıcı materyaller ile bu eserleri çoğaltmaya yarayan teknik cihazların imalat veya ithalat bedelleri üzerinden yapılacak kesinti oranlarını belirlemektedir. 46 Bu Tüzük, fikir ve sanat eseri sahipleri ile bağlantılı hak sahipleri meslek birliklerinin ve federasyonlarının kurulmalarını, görevlerini, gelirlerini, denetlenmelerini, üye olma, üyelikten çıkma ve çıkarılma koşullarını, eser sahipleri ile bağlantılı hak sahiplerinin tazminat ve telif ücretlerinin dağıtım usullerini, birlik ve federasyonların çalışmalarına ilişkin diğer hususları düzenlemektedir

37 3-Tip Statüler Fikir ve Sanat Eseri Sahipleri ile Komşu Hak Sahipleri Meslek Birlikleri Tip Statüsü (Bakanlar Kurulu Kararı- Tarih ve Sayısı: /12792 sayı.resmi Gazete Tarih ve Sayısı: / 23700) Ocak 2003 tarihinde Bakanlar Kurulu Kararı ile değişikliğe uğramıştır. 4-Yönetmelikler a. Eser Sahibinin Haklarına Komşu Haklar Yönetmeliği (Resmi Gazete Tarih ve Sayısı: ). 48 b. Fikir ve Sanat Eserlerinin İşaretlenmesine İlişkin Yönetmelik (Resmi Gazete Tarih ve Sayısı: ) Tip Statü 5846 sayılı Kanunun değişik 42 nci maddesi çerçevesinde meslek birliklerinin kuruluş usul ve esaslarını belirlemektedir. Yeni Tip Statü hazırlanmış ve Bakanlar Kurulunun imzasına açılmış olmakla birlikte Hükümet değişikliği nedeniyle imzası tamamlanamamıştır. Söz konusu Tip Statünün Resmi Gazete de yayımlanmasına yönelik prosedürün tekrar başlatılması gerekmektedir. 48 Bu Yönetmeliğin amacı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile düzenlenen eser sahibinin haklarına komşu hak sahiplerinin haklarının sınırlarının korunması ve belirlenmesi, bu hak sahiplerinin birbirleri ve eser sahipleri ile olan ilişkilerinin düzenlenmesidir. 49 Bu Yönetmeliğin amacı, fikir ve sanat eserleri nüshalarının üzerlerine konacak özel işaret, rumuz, bandrol, kod, seri ve sıra numaralarının, bunların hangi eserler için nasıl kullanılacağına, eser nüshalarının neresine konulacağına, nereden alınacağına, bunu taşımayan eser nüshaları hakkında ne işlem yapılacağına ait usul ve esasları belirlemektir.