Sırrı Paşa Konak, İzmit merkez Hacı Hasan Mahallesi Yukarı Hasan Mahallesi Pazar mevkiindedir. İZMİT SIRRI PAŞA KONAĞI BEZEMELERİ. Yıldırım KARADENİZ*

Transkript

1

2 İZMİT SIRRI PAŞA KONAĞI BEZEMELERİ Yıldırım KARADENİZ* Giriş Sırrı Paşa Konak, İzmit merkez Hacı Hasan Mahallesi Yukarı Hasan Mahallesi Pazar mevkiindedir. 19. yüzyılın ikinci yarısında Kocaeli nin ilk mutasarrıfı Sırrı Paşa tarafından yaptırılmıştır. Ahşap ve kâgir olan konak iki kat üzerine çatı katından oluşmuştur. 1 Konağın bahçeden ve avludan olmak üzere iki girişi bulunmaktadır. Yapının ana girişi güney yönündeki bahçe tarafındadır. Binanın zemin katı ve birinci katındaki sofalar oda olarak, taşlık ve holler ise sirkülasyon alanları olarak kullanılmaktadır. Zemin katta misafir odası ve taşlık arasındaki odada gömülü su küpleri bulunmaktadır. 2 Konağın yüksek bahçe istinat duvarlarında Roma dönemi devşirme mimari parçalar kullanılmıştır. Yapı bahçe duvarlarındaki arkeolojik eserler ve içerideki kalem işi bezemeler ile İzmit in en önemli tarihi yapılarından biridir. 3 * Öğretim Görevlisi, Kocaeli Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları, Kocaeli. yildirim.karadeniz@kocaeli.edu.tr 1 Taner Aksoy, Kocaeli Kültür Envanteri, Kocaeli, 2011, s Nevnihal Erdoğan, Mehtap Özbayraktar, Sonay Ayyıldız, Tarihi İzmit Kent Merkezi Geleneksel Konutları, İstanbul, 2011, s Nevnihal Erdoğan ve diğerleri; Tarihi İzmit Kent Merkezi Mahalleler-Sokaklar-Mimari Eserler, İstanbul, 2011, s

3 Yıldırım KARADENİZ Bu makalede Sırrı Paşa konağının muhtelif alanlarında yer alan bezemeleri incelenecektir. Ancak buna geçmeden önce Selim Sırrı Paşa hakkında bilgi vermek yerinde olacaktır. Selim Sırrı Paşa Konağa adı verilen Sırrı paşa, 1851 yılında Vidin de doğmuştur. Babası Seyyit Bey, annesi Pembe Hanım dır. İptidaiye ve rüştiye eğitimini Vidin de tamamlamıştır. Daha sonra Vidin hükümet dairesine kâtip olarak girmiş; bir süre sonra da Vidin de vali olarak bulunan Hakkı Paşa nın maiyetinde İstanbul a gelmiştir. Onun yardımı ile eğitimini tamamlamış ve Hakkı Paşa nın yeğeni Melek Hanım la evlenmiştir. Yeniden devlet hizmetine girerek Sivas ili mektupçuluğuna oradan da Sivas merkez mutasarrıflığına yükselmiştir. Bu sırada uygulamaya giren bir kanunla Osmanlı Devleti nin ilk Genel Yol İşleri Gezici Müfettişliğine atanmıştır. Gösterdiği başarı üzerine 1888 de İzmit mutasarrıflığı ile görevlendirilmiş. 4 Bayındırlıktan yetiştiği için İzmit mutasarrıflığı sırasında yol yapım işlerine hız vermiştir. İzmit Garı ndan Taraklı ya kadar olan ve 18 saat devam eden şose onun eseridir. Demiryolu boyunca sıralanan ve İzmit in bir özelliği olan çınar ağaçlarını bu esnada diktirmiştir. Son yıllarını İzmit Yukarı Pazar da yaptırmış olduğu köşkünde geçirmiş, 1924 yılında vefat etmiştir. 5 Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri Konak taki bezemelerin en yoğun olarak görüldüğü yerler kabul salonunun tavanı ve girişteki sofanın tavanlarıdır. Sofalar Türk evinin en karakteristik öğelerinden biri olması sebebiyle diğer alanlara göre çok daha yoğun bir bezeme görülmektedir. Tavan resimlerinde ve kalem işi bezemelerde herhangi bir nakkaş adı ve imzası bulunmamaktadır. Fakat tavanlardaki manzara resimlerinde görülen ince ve güçlü işçiliğin Dersaadet ten gelen yetenekli nakkaşların veya ressamların eseri olduğu söylenebilir. 6 4 İbrahim Kazan, İzmit Mutasarrıfı Selim Sırrı Paşa, content&view=article&id=218:zm-t-mutasarrifi-sel-m-sirri-pasa &catid=18:koekler-vedallar&itemid=142, (erişim tarihi, ) 5 Turgut Karaçoban, Yüzyıllık Çınarların İzinden: Selim Sırrı Paşa Ve İzmit-Ankara Demiryolu Serüveni, Uluslararası Gazi Akçakoca Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli, 2015, s Candan Nemlioğlu, Kocaeli İli nin Zarif Yapısı Sırrı Paşa Konağı nın Osmanlı Konak Mimarisindeki Yeri Ve Önemi, Uluslararası Karamürsel Alp Ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, c.iii, Kocaeli, 2016, s

4 İzmit Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri 18. ve 19. yüzyıl barok ve rokoko tarzı süslemeler sivil mimaride bilhassa konakların, sarayların tavan süslemelerinde yoğun bir şekilde uygulanması ilk olarak Abdülaziz ve I. Abdülhamid dönemindeki yapılarda dikkati çeker. Bu dönemlerdeki yapılarda uygulanan birbirinden güzel bezemeler daha sonraki yapılara da örnek teşkil etmiştir. Barok; Klasik Rönesans üslubunu eğri büğrü, sedef ve incilere benzeyen deniz kabukları şeklindeki bezemelerden meydana getirilen bir süslemedir. Bu mimari üslubun üstadı mimar Berninidir. Klasik Rönesans devrinden sonra bütün dünyaya yayılmış olan bu üslup 1730 dan sonra Türk mimarisine girerek Türk barok üslubu olarak benimsenmiştir. 7 Rokoko 18. yüzyıl ortalarına doğru barok üslubundan sonra oluşmuş barok üslubuna göre daha ince ve kıvrımları daha zariftir. Rokoko da barok üslubunda olduğu gibi Türk zevkine göre uygulanmış ve Avrupa rokokosundan farklı Bir Türk rokokosu oluşmuştur. 8 Osmanlı sanatında 18. yüzyıl başlarında görülmeye başlayan Avrupa sanatı etkisi, yüzyılın ortalarından itibaren klasik Osmanlı mimarisiyle barok arası bir tür olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Barok a daha yakın duran bu türde verilmiş ilk eser Nuruosmaniye Camiidir. Bu caminin planındaki yuvarlak hatların öne çıkarılması itibariyle barok mimarisi özelliği göstermektedir. 9 Mimarinin planlarında çok fazla kendini göstermeyen bu üslup, mimari süslemede oldukça fazla uygulama alanı bulmuştur. Özellikle sarayların ve konakların tavan bezemelerinde çok yoğun uygulanmıştır. Bu üslubun en güzel örnekleri Topkapı Sarayı nda III. Ahmed in yemiş odasındaki bezemelerde görülür. Bu üslubun süslemelerinde çiçek motifleri, buketli vazolar, meyveli kâseler, palmetler, lotüsler oldukça sık kullanılan motif örnekleridir. 10 Sırrı Paşa konağının bezemelerinin de oldukça başarılı olduğu ilk bakışta göze çarpmaktadır. Konağın kalem işi süslemeleri ve manzara resimleri tavanda yoğun bir şekilde yer alır. Tavan süslemelerinde kıvrımlı yaprakları oluşturulan desenler üç boyutlu bir şekilde renklendirilmiştir. Ayrıca bu kompozisyonların ortasında dikdörtgen şeklinde bir madalyon ve bu madalyonların içinde manzara resimleri yapılmıştır. Yapılarda uygulanan resimleri ilk olarak I. Abdulhamid döneminde bir süre Türkiye de kalmış olan Abbe Toderini gezdiği Türk evlerinde daha çok çiçek ve gemi resimlerinden oluşan figürsüz kompozisyonlar gördüğünü yazmıştır. 11 Ayrıca Sultan Abdülaziz Han tarafından İstanbul a davet edilen P.D. Guillement, Sultan ın da desteğiyle Beyoğlu nda Resim Akademisi açarak çalışmalar yapmıştır. Konağın tavan resimlerinin de Sultan tarafından İzmit te yaptırılan Av Köşkü nün tavan resimleriyle benzerlik göstermesi, Sırrı Paşa Konağındaki resimlerinde saray için çalışan sanatçılar tarafından yapılmış olabileceği düşüncesini güçlendirmektedir de yanan binanın duvar ve tavan resimleri ile kalem işlerinin yenilenmesinde Dolmabahçe Sarayından gelen nakkaşların çalıştığı belirtilir K.Zeynep Güney - A. Nihan Güney, Osmanlı Süsleme Sanatı, Ankara, 2000, s Güney, Age, s Turgut Cansever, Anadolu da İslam Kültür Ve Medeniyeti, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Sanat Eserleri-7, Ankara, 2007, s Nursel Gülenaz, Batılılaşma Dönemi İstanbul unda Hanlar ve Pasajlar, İstanbul, 2011,s Güney, Age, s Nemlioğlu, Kocaeli İli nin Zarif Yapısı Sırrı Paşa Konağı nın Osmanlı Konak Mimarisindeki Yeri Ve Önemi, 2134

5 Yıldırım KARADENİZ Sırrı Paşa konağının tavan bezemelerindeki manzara resimleri diğer kalem işi bezemelerle birlikte tavana bir bütünlük ve hareketlilik katmıştır. Manzara resimleri sıva üzerine astar sürülerek yağlı boya tekniğiyle yapılmıştır. Konağın giriş tavanının desenini ortada kıvrımlı şekillerle ve lotüs motifleriyle bir kompozisyon oluşturulmaktadır. Tavan süslemesi ortadan başlayarak kademeli şekilde farklı genişliklerdeki bordürlerle yan duvarlarla birleşmiştir. Bezemeler kırık beyaz ve açık ton krem rengi zemin üzerine uygulanmıştır. s

6 İzmit Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri Üst Kat Tavan Süslemeleri Tavanla yan duvarların birleştiği yerde yanları köşeli dikdörtgen ve sekiz kenarlı geometrik formların oluşturduğu geniş bir bordür bulunmaktadır. Bordürlerdeki dikdörtgenlerin içinde lotüs yapraklarla oluşturulmuş kompozisyonlar görülmektedir. Köşelerde ise içlerinde penç, gülbezek veya açılmış gül e benzeyen motifleri bulunan sekiz kenarlı geometrik şekiller görülmektedir. Bu motifler aralarda tek başına bir kompozisyon oluşturarak bordürde bir hareketlilik sağlamıştır. Lotüs yaprakları da bir tepelikten çıkarak kıvrık dal üslubuyla kendi içinde ayrı bir kompozisyon oluşturmaktadır. Tavanın iki kısa kenarında dikdörtgenler içinde irili ufaklı yapıların olduğu manzara resimleri bulunmaktadır. Avrupa mimari özelliğinin yansıtıldığı resimlerde derinliğe önem verildiği görülür. Tavandaki düzenlemeleri meander olarak adlandırılan dizisinin bulunduğu bir kuşak çevreler. 13 Manzara resimlerinin bulunduğu madalyonların etrafında barok ve rokoko tarzı motiflerden oluşturulmuş kompozisyonlar bulunmaktadır. Ayrıca bu kompozisyonların ortasında acık mavi zemin üzerinde yağlı boya tekniğiyle yapılmış çiçek buketi görülmektedir. 13 Nemlioğlu, Kocaeli nin Zarif Yapısı., s

7 Yıldırım KARADENİZ Tavanda yapılan bezemelerde oldukça ince ve güçlü bir işçilik göze çarpmaktadır. Ortada ve köşelerde girland denilen tasarımlar görülmektedir. Bezemenin dallarında altın yaldız kullanılmıştır. Motiflerde ise, açık mavi ve bordo renk sulandırma veya gölgelendirme tekniği ile uygulanarak süslemeye derinlik kazandırılmıştır. Madalyonların etrafında palmet ve lotüs motiflerinin oluşturduğu barok şekiller görülmektedir. Bir diğer tavan bezemesinde ise diğerlerine göre daha sade bir bezeme görülmektedir. Ortada dikdörtgen bir şekil içinde barok farklı kompozisyonlar uygulanmıştır. Bordürlerle yan duvarlar birleştirilmiştir. Köşelerde köşebent formuna benzeyen paftalı alan içinde palmet yapraklarıyla oluşturulmuş penç veya gülbezek motifi kademeli bir şekilde uygulanmıştır. 2137

8 İzmit Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri Konağın yan duvarlarında çok fazla bezeme yoktur. Sadece dikdörtgen bir bölüm içinde barok şekillerin olduğu bezemeler görülmektedir. Ortada barok formlardan oluşan bir sehpa, üzerinde içinde çiçeklerin olduğu bir vazo tasarlanmış olup etrafında lotüs ve palmet yapraklarının oluşturduğu girlandlar yer almaktadır. Yan duvarlarda yapının girişindeki desenin benzerinin uygulandığı görülmektedir. Geniş ve dar bordürlerle oluşturulan şekillerin içinde lotüs ve palmetlerle kıvrık dal üslubu kullanılarak simetri tasarımlar uygulanmıştır. Konağın Yan Duvarlarındaki Bezemeler 2138

9 Yıldırım KARADENİZ Yan duvar bezemeleri pano şeklinde tasarlanarak içlerinde barok bezemelerinin olduğu sade bir süsleme görülür. Tavanlarda görülen manzara resimlerini yan duvarlarda göremiyoruz. Fakat bitkisel bezemelerde benzerlik görülmektedir. Genel olarak bezemelerde fazla rengin kullanılmadığı ancak süslemelerdeki sadelik dikkat çekicidir. Konağın bezemelerindeki bu sadeliğin yanında çok zarif ve ince bir işçilik göze çarpmaktadır. Yapıdaki bezemelerde barok ve rokoko üslubu motiflerin yanı sıra geometrik şekillerin birlikte uygulandığını görmekteyiz. Bu geometrik şekiller genelde dikdörtgen, kare, sekizgen ve yuvarlak formlar olarak tasarlanmıştır. Geometrik formlar genelde tavan süslemelerinde daha yoğun olup yan duvarlarda ise daha çok dikdörtgen panolar tasarlanarak barok ve rokoko bezemenin ağırlık kazandığı görülmektedir. Panoların ortası boş bırakılarak süsleme kenar kısımlarda simetri olarak uygulanmıştır. Aslında bu uygulama sadece Sırrı Paşa konağına özgü bir durum değildir. Kocaeli nde bulunan diğer yapıların barok tarzı bezemelerinde de sıklıkla karşılaşılan bir uygulamadır. Tavan süslemeleri yoğun ve girift olmakla birlikte yan duvarlar bunun tam aksine daha sadedir. Tavan bezemelerinde görülen renklerin aynısı yan duvarlarda da kullanılmıştır. Yine de yapıda uygulanan barok ve rokoko bezeme her ne kadar batı tarzı görülse de daha çok Türk zevkine göre yapıldığı dikkati çekmektedir. Sonuç Selim Sırrı Paşa konağı, Mimarisi ve bezemeleriyle Kocaeli nin en önemli yapılarındandır. Konağın bezemelerinin oldukça ustalıkla yapıldığı ve iyi bir şekilde korunduğu görülmektedir. Yapının süslemesindeki manzara resimlerinin Sultan Abdülaziz döneminde İzmit te yaptırılan Av Köşkü nün resimleriyle benzerlik göstermesi bakımından da oldukça önemli bir yapı olduğu anlaşılmıştır. Kocaeli ndeki birçok yapının süslemelerin de görülen bozukluklar bu yapıda görülmemektedir. Örneğin İzmit te bulunan Atatürk ve Redif Müzesinin bezemeleri de barok ve rokoko tarzda yapılmış, fakat Selim Sırrı Paşa konağıyla kıyaslanamayacak kadar bozuk bir bezemeye sahiptir. İki yapıda mimari bakımdan oldukça güzel örneklerdir. Fakat bezeme bakımında Sırrı Paşa konağı çok daha ustalıkla yapılmış zarif bir süslemeye sahiptir. Bunun da konağa olan ilgiyi bir kat daha artırdığı, gelen ziyaretçi yoğunluğundan anlaşılmaktadır. Bunun nedeni yapıda görülen kalem işleri sadece duvarların boş kalmaması için yapılan bir iş olarak görülmemesi aynı zamanda insan ruhuna hitap edebilmesi ve bunu da kalemişi tekniği ile gerçekleştirilmesidir. Maalesef günümüzde yapılan birçok yapının süslemesinin oldukça bozuk olduğu görülmektedir. Bunun en önemli sebebi; bu işin eğitimini almamış, motif, renk ve tasarım bilgisi olmayan kişilere veya guruplara yaptırılmış olmasından kaynaklanmaktadır. Bunun yanında, bir mimari yapının süslemesinin en az o yapı kadar önemli olduğu bilincinin olmaması bu sebeplerden birkaçı olarak gösterilebilir. Dolayısı ile bizimde gelecek nesillere bırakabileceğimiz güzel eşsiz bezemelerle dolu yapılar yapmamız gerekmektedir. Bunu yapmak için öncelikle aşağıda birkaç maddeyle anlatmaya çalıştığım önerilerin süratle hayata geçirilmesi gerekmektedir. Öneriler 1. Bir yapının mimarisi kadar süslemesinin de ne kadar önemli olduğu tarihten örnekler verilerek halkta bu bilinç oluşturulmalıdır. Çünkü halk bu konuda bilinçlendirilmediği takdirde ne kadar güzel, zarif ve sanatsal süslemeler yapılırsa yapılsın gelecek nesillere aktarılmasında büyük sıkıntılar yaşanır. 2139

10 İzmit Sırrı Paşa Konağı Bezemeleri 2. Mimarideki kalem işi süslemeleri yapanlar bu işin eğitimini almış kişilerden oluşmalıdır. Üniversitelerin Geleneksel Türk Sanatları bölümündeki akademisyen ve alanında uzman kişiler ekiplerin başında görevlendirilmelidir. 3. Üniversitelerin ilgili alanlarından mezun olan öğrenciler bu tarz yerlerde istihdam edilerek hem mimarideki çarpık ve hiçbir sanatsal değeri olmayan süslemelerin önüne geçilmiş olur, hem de bu alanlardan mezun olanlara iş imkânı sağlanmış olur. 4. Her il de Türk İslam sanatlarında alanında uzman ve akademisyenlerden oluşan bir kurul oluşturularak mimaride yapılacak kalem işi süslemelerin bu kurullar tarafından onaylandıktan sonra yapılmalıdır. KAYNAKÇA Aksoy Taner, Kocaeli Kültür Envanteri, Kültür Yay., Kocaeli, Erdoğan Nevnihal - Özbayraktar Mehtap - Ayyıldız Sonay, Tarihi İzmit Kent Merkezi Geleneksel Konutları, Kültür Yay., İstanbul, Kazan İbrahim, İzmit Mutasarrıfı Selim Sırrı Paşa, erişim tarihi, , Karaçoban Turgut, Yüzyıllık Çınarların İzinden: Selim Sırrı Paşa ve İzmit-Ankara Demiryolu Serüveni, Uluslararası Gazi Akçakoca Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli, Nemlioğlu Candan, Kocaeli İli nin Zarif Yapısı Sırrı Paşa Konağı nın Osmanlı Konak Mimarisindeki Yeri Ve Önemi, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, Kocaeli, Güney K.Zeynep - Güney A. Nihan, Osmanlı Süsleme Sanatı, Ankara, Cansever Turgut, Anadolu da İslam Kültür Ve Medeniyeti, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Sanat Eserleri-7, Ankara, Gülenaz Nursel, Batılılaşma Dönemi İstanbul unda Hanlar ve Pasajlar, İstanbul,