Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Vell. Araştırma Merkezi. ~ TAŞ VELi. Araşllrma Dergisi. Research Quarterly.

Transkript

1 Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Vell Araştırma Merkezi Araşllrma Dergisi Research Quarterly ~ TAŞ VELi Win~~~

2 AMERiKA BiRLEŞiK DEVLETLERİ 'NDE YAYIMlANAN ARNAVUT BEKTAŞ İLİK DERGİSİ ( ): BEKTAŞİLİG/N YQLU 1 Nathalie CLA YER ÖZET Yirminci yüzyılın başlarında Arnavutlar, Amerika Birleşik Devletleri'nde güçlü bir grup teşkil etmekteydi. Bunların arasında her türlü dine mensup olan insanlar vardı. Bu makalede, Belaaşilige mensup olan ve Amerika Birleşik Devletleri'nde yaşayan Arnavutlar tarafından, yılları arasında yayımlanan Arnavut Bektaşilik Dergisi Bektaşiliğin Yolu'ndan ve Arnavut BektaşiliiJi'f)in Amerika Birleşik Devletleri'ndeki yaşamını borçlu olduğu Recep Baba'dan bahsedilmektedir. ABSTRACT At the beginning of the twentieth century, Albanians were a powerful group in the U.S. in this group, there were people who were the part of various religions and beliefs. in this article, what is mentioned is about Albanian Bektashian Magazine '7he Path of Bektashian" published in the U.S. and.the great figure Recep Baba to whom Albanian Bektashian people became indebted their lives. Anahtar Kelimeler: Bektaşi, Arnavut, Amerika Birleşik Devletleri, Recep Baba, Bektaşiliğin Yolu ~~.. Key Words: Bektashian, Albanian, The U.5.A (The Onited States of AmericaJ, Father Recep, The Path of Bektashian magazine Amerika'da her şeyin olabileceği söylenir. Bu durum sadece bir söylentiden ibaret değil; özellikle de Arnavutluk'ta,.komünist bir rej im altında oluşmuş, Türk kökenli Müslüman bir mistik grubun orada, yalnızca bir çatı bulunmadıklarını,. aynı.zamanda dayanışmalarını da devam ettirdiklerini, düşünecek olursak. Bunu yadırgamamak gerekir. Bu topluluk, mistik ve gizemli şeylerin peşinden koşan genç. Amerikalılar'ın katılımını bekleyen ve buna izin veren ~gzotiktarikatlardan biri değildir. Amerika'da yaşayan Arnavut Bektaş'lliği, yalnızca Arnavutluk'taki Bektaş11iğin bir yaşatılma çabasıdır. Amerika'daki Arnavut topluluğu, daha yirminci yüzyılın başlarında, güçlü bir grup oluşturmaktaydı. Dönemin diğer Avrupalı'ları gibi onlar da fakir topraklarını bırakıp, zenginlik arayışına çıkmaktan vazgeçmiyorlardı. Bunların arasında; her türlü dine mensup kişiler vardı: Katolik Hristiyanlar, Ortodoks Hristiyanlar, Müslümanlar ve tabi, Osmanlı'dan ayrıldıktan sonra, ülkenin dördüncü dini haline gelen Bektaşiliğe inananlar.2 Bektaşiler, ülkelerini terk ederlerken, köylerine en yakın tekkede bir araya gelip, tekkenin başı olan babaya danışmak veya bir babanın mezarı başında dua ederek, kulüplerini terk etmek üzere olan bir yakının sağlığını dileme alışkanlıklarını da arkalarına bırakıyorlardı. Alışkanlıklarını yeniden canlandırmak için, 1954 yılında, Recep isimli bir dervişin yanlarına göç edip, İlk Arnavut Amerikalı/an Bektaşi Tekkesini kurmasını beklemek durumunda kaldılar.3 Hacı Bektaş Veli/

3 Nathalie CLA YER Recep Baba, 1901 yılında Arnavutluk'un güneyinde, Cirokasler isimli bir köyde doğmuştu. Amcası Selim Ruhi Baba'nın4 tekkesinde derviş olmuş, İkinci Dünya Savaşı başladığında tekkenin başına geçmişti. Ülkeyi ele geçirecek olan komünist güçlere karşı cephe alan Recep Baba, ölüm cezası alacağını ve Bektaşiliğin de artık bu ülkede özgürce yayılamayacağını anladı. Arnavutluk'u geçerek, topraklarını 1944 yılının sonunda terk etti. İtalya'daki değişik mülteci kamplarında geçen dört yıldan sonra, Kahire'ye gitti ve burada hala işlemekte olan Arnavut tekkesinde dört yıl geçirdi.5 Recep Baba 1952 yılında, New York'a, buraya yerleşmiş olan kız kardeşinin yanına, taşınqı. Birçok araştırmadan sonra, Amerika'daki ikinci yılının sonlarına doğru, Michigan Eyaleti'nin Detroit kenti yakınlarında Taylor isimli, Arnavut yoğunluklu bir yerleş im bölgesi buldu. Burası bir tekke kurmak için son derece uygun bir yerdi. Hemen bir komisyon kurulup, gerek(! para topla{ldt. Bir çiftlik satın alındı6 ve düzenlendi. Bu tekke yasal olarak kapılarını 15 Mayıs 1954 günü açtı. İş, Kahire Tekkesi'nin babası olan Ahmet Sırrı Dede'nin7 hazırlamış olduğu kurallara göre, Recep Baba'yı tekke babalığına seçmeye kalmıştı. Bu seçim dayanaksız değildi, Arnavut Bektaşiliği, Amerika'daki devamını ona borçluydu. Recep Baba hakkındaki bu abartma çok yüzeysel sayılmaz. Ne de olsa, Arnavut Bektaşiliği ABD'ndeki mevcudiyetini ona borçludur. Bu durum, yalnızca onun karizmasından değil, aynı zamanda kültüründen, yadsınamaz niteliklerinden ve çarpıcı kişiliğinden kaynaklanmaktadır.8 "Tekke Komisyonu tarafından çıkarılan ve yönetilen Bektaşi yayın organı" alt başlığıyla amacını bildiren Zeri 1 Bektashizmes (Bektaşiliğin Yolu) isimli altı ayda bir yayınlanan dergiyi çıkartmak tekke komisyonu ile birlikte onun kararıydı. Müslümanların kendi yayımladıkları periyodik dergiler çok azdı. Bu dergiler, araştırmac ılar için birinci el kaynakları oluşturmaktadır. Bu nedenle, burada 'BektaşTliğin Yolu'nun birkaç sayısına değinip, bunları içerdikleri temel prensipleri ba 'kımından analiz etmek istiyoruz. Recep Baba ve arkadaşlarının böyle bir yayından ne amaçladıklarını, kendi sözlerinden açıkça anlamaktayız. İlk sayıdaki editör, yayın amacını okuyuculara anlatmaya çalışmaktadır. Arnavutça'dan çevirisi şöyledir: "Okurlar için birkaç kelime, Bektaşilik tüm dünyada ve özellikle de derin izler bırakmış olduğu memleketimiz Arnavutluk'ta, çok yaygındır. Bu nedenlerdendir ki, Bektaşilik, burada, Amerika Birleşik Devletleri'nde ilk Bektaşi Tekkesi'nin açılması sayesinde, herkesin merak konusu haline gelmiştir. Herkes Bektaşrliğin ne demek olduğunu, hangi felsefi Hacı Bektaş Veli /

4 Amerika Birleşik Oevletleri'nde Yayımlanan... temele oturduğunu, dünyadaki ve özellikle de Arnavutluk'taki geçmişini öğrenmek istemektedir. Tam da bu isteği karşılamak üzere oldukça küçük bir bütçeyle bu bilgileri isteyen herkese, daha çok Bektaş'i/iğin ne olduğunu, dini prensiplerini ve tarihini merak edenlere ulaştıracak olan yaym orgammız Zeri I Bektasizmes (Bektaşiliğin Yo /u)'i çıkartmaya karar verdik. Bektaşllik İslami bir mistisizm olduğundan, mistisizme (tasawuf), tarihine ve İslam'tn genel kurallarına da değineceğiz. Dergimizde kullandığımız dilin halk dili o/masma, herkes tarafmdan an/aşılabilmesine gayret edeceğiz. Dergimizin daha da mükemmelleşmesi için, Arnavut aydınlarının katılım ve desteklerini heyecanla bekliyoruz. ' Derginin sayfa/an, ahlaki, sosyal ya da ekonomik içerikli olan, insanların yararını gözeten tüm makalelere açıktır. Dergimizin tamamen dinsel bir kişilik sergilemesini, bugünlerde ortalıkta dolaşan diğer yönelimleri dışarıda btrakmasını arzulamaktayız. Hala ve her zaman Arnavut birliğinin ve yo/daşftğmın birer üyesi olduğumuzdan, bu dergide de yıkıcı polemiklere izin vermemeye özen göstereceğiz. Dergimiz olağan şartlarda, yılda iki kez çıkacaktır. Güzel karşılanır ve tutulursak, daha sık aralıklarla yayınlamaya ça!tşacağız. Tüm Arnavutların yardım ve işbirliğini bekliyoruz. Her şeyden güçlü Tanrı' dan başarı dilemekteyiz Yazı Kurulu" Görüldüğü gibi, amaç potansiyel olarak bu yeni tekkeye bağlı Arnavut topluluğa unutulmuş geleneklerin anımsatılması ve bu yeni kıtada doğmuş olan kuşak l a ra ata l arının dininin ve bu dinin tarihinin aktarılması d ır. Dergi herkes tarafır:ıdan hemen fark edilmiş, buna karşılık olarak tekke üyeleri ise "Arnavutların Dayanışması"na başvurm uştl;lr. Bazı sayıla r tamamıyla İngilizce'ye çevrilmiştir; bunun nedeni ise büyük bir olasılıkla dillerini bilmeyen yeni kuşaklara ulaşabilmektir.9 Bu yazıda dikkat çekmesi gereken diğer bir nokta da, bütün Arnavutlar'a yapı lan yardım ve işbirliği çağrısıdır. Yazı kurulu bu isteğini bir yıl sonra yineleyecektir: "Bu fırsatla, okurlarımızın bize vermiş oldukları manevi ve maddi desteği, görevimizi yerine getirmemizde çok yardımcı olduğunu da belirtmek İsteriz. Yine burada, Amerika' da 'İlk Bektaşi Tekkesi'nin yayın organmı daha da geliştirebilmemiz için bu desteğin artarak devam etmesini diliyoruz Hacı Bektaş Ve///

5 Naıhalie CLA YER Bu olayların ardından görüldüğü kadarıyla, çağrılar hiçbir işe yaramamış; öncelikle de manevi ve entelektüel yardım açısından: Yalnızca tek bir makale, dışarıdan bir kişinin, Kosovalı bir Arnavut olan Hüsnü Hoksa'nın imzasını taşımaktadır. Maddi destek açısından ise, yine iki sayıdan fazlası yayımlanamamış; üstelik, yazıda da bahsedildiği gibi başarı ve destek gerçekleşememiştir ki, yalnızca ilk dört sayı çıkarılabilmiştir. Yani Zer I Bektasizm (Bektaşiliğin Yolu), ikinci yılının. sonunda yayın yaşamına veda etmiştir. Recep Baba, bunun nedenini kitabı "Bektaşiliğin Mistisizmi" (Misticisma dhe Bektashizma)'de şöyle açık l amaktadır: "Tekkenin küçük bütçesi, yayını sürdürmemize olanak vermemiştir.11" "Bektaşiliğin Yolu" (Zer ı 'Bektashizmes)'nun ilk dört sayısı, 14,5 x 22cm. ebatlarında, 32 sayfalık küçük fasiküller halindeydi. Kapağında on iki dilimli Bektaşi Tacı (tekke), yani Bektaşi tarikatını simgeleyen bir Hüseyni Ta~ı, derginin ~iminin ve alt yazısının üstündeydi. İlk yılda (no.1/1 ve 1/2), ikinci yılda (11/1 ve 11/2) ikişer say ı yayınlandı. Makaleler, çoğunlukla Recep Baba'nın kendi yazılarından oluşuyordu12 ve her biri, iki ile üç sayfayı geçmiyordu. Bunun dışında kalanlar, gelecek sayılarda devam eden dizi yazılardı. Sonuçta on kadar makale İngilizce'ye çevrildi. Yazı kurulunun da umduğu gibi, derginin içeriğinde dinsel konuların dışına çıkılmadı. Yayımlanan makaleleri üç kategoride incelemek mümkündür: Genel olarak İ s lam' dan bahsedenler, mistisizmden bahsedenler ve ezici çoğunl uğu oluşturan Bektaşilik üzerine yazılmış olanlar. Daha ayrıntılı bir incelemeye geçmeden önce, kategorilere göre, yayımlanan yazıların bir listesini çıkaralım: Genel olarak İslam üzerine makaleler: "Kur'ani" (Kur'an)13; Hüsnü Hoksa'nın, dergiye yazdığı mektupla birlikte yayımlanan makalesi "Cilesit e İmamir" (İmamların Nitelikleri)14; Ali Jakubi'nin makalesi "Si e shpjegon islami - men ete Madhit Ali Shkrimtari arab İb ni Ehtiri ne fibrin e tij 'Esedul-Gabe" (Arap yazar İbn Ethir, Büyük Ali'nin İ slamını kitabı, 'Esedul-Gabe'de nasıl anlatıyor?)15; "Pse respectohet Kurani" (Kur'an'a neden saygı duyulmakta?)16; "Pelearinazhi İslam" (Müslüman Hacları)17; "Qabea: Vendi 1 Shenjte İslam" (İslamın Kutsal Yeri: Kabe)18; "Ç'thone oukroret e mbadhenj Per te Madhin Ali" (En büyük yazarlar Büyük Ali hakkında neler diyor?)19 Mistisizm üzerine her sayıda iki yazı dizisi görülmektedir: "Misticizma" (Mistisizim)20 ve" Historia e Misticizmes" (Mistiğin Tarihi).21 Bektaşiliğe gelince, o da genel olarak iki yazı dizisi ile aktarılmakta, bu serilere başka yazılar eklenmektedir. Bu iki dizinin isimleri: 'Bektashizma' (Bektaşilik)22; ve "Si u organizma Bektashizma" (Bektaşilik Nasıl Düzenlenmiştir?).23 Diğer yazılar ise şunlard ır : "Matemi" (Matem)24, "Askureja" (Aşure)25, "Nevruzi" (Nevruz)26, "Konferenca e fesse se ' Nevruı zit" (Nevruz Bayramı Kon feransı)2 7, "Merthijeja" (Mertij)28, "Lindja ete Madhit Ali" (Büyük Ali'nin Doğumu) Hacı Bekıaş Veli/

6 Amerika Birleşik Devletleri'nde Yayımlanan... Bunlara önce pek nadir rastlanan ve tekke topluluğuna daha yakın konulardan bahseden yazılarla, ikinci yılın ilk sayısında, yazı kurulu imzasıyla çıkı:nış "Festimi ne Liri" (Barış içinde kutlama) isimli, Hz. Ali'nin doğumunun (Nevruz) Amerika Birleşik Devletleri'nde kutlanmasını ve yazı kurulunun topluluktan Nevruz Bayramı ve Aşure konusunda isteklerini işleyen bir yazı da eklemek gerekir. Derginin ilk sayısında ayrıca iki de fotoğraf vardır: Bunlar, Hacı Bektaş Tekkesi'nin bir resmi ile Detroit rekkesi'nin resimleridir. Arnavut BektaŞlliği üzerine bir çalışmada bu kaynaklar özellikle ilgimizi çekti, çünkü doğrudan Arnavut Bektaşlliği üzerine makalelerle doluydu. Ayrıca diğer metinlerin büyük çoğunluğu, genellikle okura, Müslüman kültürü hakkında biraz bilgi veren, yüzeysel ça lı şma l ardır. Yani genel İslam ve mistisizm üzerine yazılmış olan makaleler, fazla basit ve genel kalmakta, üstelik, Recep Baba kültürünün bir parçası olarak bir çok alıntı içermektedir. Ayrıca, İngilizce'ye çevrilmemiş olan bu metinler hakkında da, herşeye rağmen birkaç değerlendirme yapmamız gerekmektedir. Zeri 1 Bektashizmes (Bektaşiliğin Yolu) dergisinde İslam'ı okurlarına iki açıdan aktarmakta. İlk ve belki de aslında en önemli olanı, Peygamberin halifesi ve Bektaşi doktrininin merkez ismi olan Hz. Ali'nin kişisel bakışıdır: Büyük Hz. Ali, Muhammet peygamberden (ki Allah/ın selameti üzerine olsun) sonra, Müslüman aleminin en büyük kişisidir. Müslüman dünyasının en nitelikli şahs ı olup, insancıllığın, cesaretin, karakter ve yüreğin, saf/jğın sembolüdür.30 (...) Büyük Hz. Ali, Müslüman mistisizminin temellerini atan ve öncelikle Bektaşi /iği kuran kişidir. Bu nedenle Bektaşrler ve diğer tüm mistik inananlar bu adama saygı göstermelidir. Hz.Ali'nin doğum günü olan Nevruz, her yıl 22 Mart'ta kutlanıyor ve dergi açısından da bu Hz. Ali'nin niteliklerini övmek ve bu konuda yazmış büyyk yazarlardan al!ntılar yapmak için bir fırsat oluyordu. islam'a karşı ikinci bakış açıları ise, daha çok islam'.ı aşan yapısı ve tüm grupların birleşmesi gerektiği anlayışıyla daha Ortodoks bir açıdır: Kur'an'ın, Haccın ve Kabe'nin bakış açısı söz konusudur. Okura, Kur'an'ın ne olduğu, tarihi, neden ona saygı duyulması gerektiği ve bu son sorunun yanıtı olarak da, Kur'an'ın, Muhammed'e kadar yaşamış olan tüm peygamberlerin yaşam öykülerini anlattığı, bütün dinlere hoşgörüyle yaklaştığı üzerinde durulmaktadır.31 Kabe tarif edilmekte, Haccın nasıl gerçekleştiği açıklanmaktadır: "Hac İslam'ın bir buluşu değildir'', daha önce de vardı ve diğer dinlerde uygulanmaktaydı. Diğer dinle~e bakmak, onları anlamaya çalışmak derginin Bektaşllik anlayışını niteliyordu, sürekli Ortodoksluk ve birleşme dengesi aranıyordu. Hacı Bektaş Vefi/

7 Nathalie CLA YER Çünkü buradaki Bektaşller tamamıyla Ortodoks bir düşünce benimsemişlerdi: "Müslümanlığm mistik bir öğretisi olarak Bektafilik, kutsal Kuran'ı ve peygamberimiz Muhammed'in sözlerini temel alır(... ) Bektaş1/ik, Müslümanltğm genel kurallarmı benimser ve uygular.32,, Recep Baba, tüm bunlara karşın, Bektaşi liğin Sünnilikten çok uzaklaşmadığı görüşüne inanıldı ğ ını söylemektedir.33 Her ne kadar Bektaşiler, İslam'ın günde beş kez kılınması gereken namaz gibi, baz ı ibadet kurallarına uymasalar da, günde; biri sabah gün doğarken, biri akşam güneş batarken olmak üzere iki namazı da kabul etmekteydiler. Ayrıca Bektaşller'e sıklıkla karşı çıkılma nedenl~rinden biri de alkol almalarıdır. Özellikle muhabbet (öğretinin tartışıldiğı ve açıkland ı ğı yuvarlak oturma toplantıları) sırasında içilen alkollü içecekler Bektaşilerin birçok Müslüman grup tarafından suçlanmasına neden olmuş tur. Oysa Recep Baba, Detroit'teki tekkesinde alkol kullanımını yasaklamıştı. Buradaki gerçek amacı ise, Arnavutluk'un güneyinde bulunan Gjirokater'deki Asım Baba Tekkesi'nin geleneğini sürdürmekti. Orada da Hacı Ali Hak Baba, daha ondokuzuncu yüzyılın başlarındayken alkol içilmesini yasaklamıştır.34 Bu son derece Ortodoks sayılabilecek yak l aşımın, Bektaşiler arasında bir istisna olduğu da gerçektir. Çünkü Recep Baba'nın dışında, diğer tüm Arnavut Bektaşi Tekkeleri'nde hayat suyu içilmesi sürmekteydi35, Mistisizm, okura son derece geniş bir çerçeve içersinde sunulmakta, büyük ölçüde İslam sınırlarını aşmaktaydı: "An/attığımız mistisizm İs/am'm bir ürünü değildir Mistisizmin Tarihi ana baş( ığı altında Brahmanizm, Budizm, Mısır ve Antik Yunan' da mistisizm gibi konulara da yer verilmekte; buna karşılık mistik ana başlığı altındaki yazı dizilerinde ise tasawuftan bahsedilmekteydi. Bu anlatım mantıklı bir plan izlemekteydi: Sözcük kökeni, an l amları, İslami mistisizmin özü hakkındaki iki farklı görüşün sunumu (Biri ncisi, 'mistisizmin İslam'ın ilk yıllarında varolmadığını ve daha sonraları dış etkiler sonucu ortaya çıktığını savunan Massignon gibi mistiklerin tezi ve ikincisi ise bu tarihi Hz. Ali'ye kadar çıkaranların tezidir.), bir bilgi olarak mistisizmin tanımı, tarikatın sunuluşu, mistiğin temelindeki değişik zikir biçimlerinin gösterilmesi (dil zikri, duygu zikri, yürek zikri, akıl zikri, gizemli zikir) ve bunların iki uygulama şekli: yüksek sesle (zikri djeli) ve alçak sesle (zikri hafi). Bu açıklamaların ardından şimdi de, özellikle Bektaşllik üzerinde durulan bölüme gelelim: Bu bölümde, Bektaşi geleneklerinin Arnavutluk'taki uygulanışı ile Detroit'teki Hacı Bektaş Veli/

8 Amerika Birleşik Dev/et/eri'nde Yayımlanan... tekke denemesinde Arnavut topluluğun uygulamaya çalıştığı halini açıkça görmekteyiz.37 Makalelere baktığımızda, bugüne fazla da önem verilmediğini görmekteyiz. Bunun nedeni, asıl amacın geçmişi, bu unutulmuş gelenekleri akıllarda ve gönüllerde yaşatmak olmasıdır. Bektaşiliğin ne olduğunu, dünyadaki ve öncelikle de Arnavutluk'taki tarihini anlatmak, anımsatmak gerekiyordu. OkJ,Jyucu önce, Bektaşiliğin Müslüman bir mistik'temeldeki prensiplerini bilmeliydi: Bektaşilik, Müslüman bir mistik öğretidir. Amacı, insanın maddi ve manevt mükemme ll iğe ulaşmasını sağlamaktır. Aynı zamanda Bektaşilik bir dini kurumdur ve 1256 yılında Hacı Bektaş tarafından kurulmuştur. Daha önce de görmüş olduğumuz gibi, bu mistik öğreti Kur'an'a ve hadislere dayanır. Mistik hiyerarşide, Muhammed peygamberden sonra Hz. Ali'yi, Oniki imamı ve Ondört mahsum-u-pak'ı tanır. Bektaşiler islam'ın genel kurallarına saygı gösterirler, uyarlar. Ritüelde iki tip merasim gözlenir: Halka açık toplantılar ve yalnızca üyelerin (muhiplerin) katılabildiği gizli toplantılar.38 Bektaşilik yalnızca bir öğreti değildir, o aynı zamanda bir kurumdur da. Dergideki bilgiler, doğal olarak, yirminci yüzyılda Arnavutluk'taki kurumsallaşmayı yansıtmaktadır. O dönemde yapısı en sağlam ve hatta Osmanlı İmparatorluğu'ndakinden bile daha güçlü olan buradaki topluluktur. İnananlar bir hiyerarşiye göre sıralanmakta, buradaki yerlerini, sorumluluklarına ve deneyim derecelerine göre almaktadır. Dört tanesinin katıldığı ve kabul adı verilen bir özel toplantıya rastlanmaktadı r. Sıralamanın en altında, Bektaşi öğretisini kabul eden ve kurallarını uygulayan, ancak kuruma katılarak aşama geçirmemiş olan Bektaşi halkı yer alır. BektaşTlik inancı, atalardan yeni kuşaklara geçer. Bektaşilerin büyük çoğunluğu hiyerarşide, muhiblerin kabul törenine katılmış ve aşama göstermeye başlamış olan ruhanfüye ya da muhiblerden oluşur. Bu üyeler, Bektaşi hiyerarşisinde ilerlemeye devam etselerdi, dini liderler sınıfına dahil olacaktı; bu ise bir çok Arnavut için, tarikatın üyesi oldukları koluna ait özel bir kural olan mücerret ol[tlak (evlenmemek) anlamına gelmektedir. 39 Derviş adayı da, dini görevini yerine getirmeye çağrıldığında dini liderler sınıfının en alt katındadır. Derviş adayı haline gelmek için, muhibin b?balardan birine, tekkesine hizmet edip edemeyeceğini sorması gerekirdi. Babanın onayını a l dığı takdirde, belirli bir süre hizmet gerçekleştirecek, bunun sonunda da, ikinci bir toplantıya, dervişlerin kabulü törenine katılacaktır. İşte ancak bu törende, gerçek anlamda birdini kişi haline gelir. Bu törende, yeni derviş tac (her biri bir nimetten vazgeçildiğini belirten, on iki dilimden oluşan tarikata özgü başlık), hırka (manevi saflığı simge- leyen beyaz uzun bir tunik) ve kemer (Hz. Ali'den beri mistikler arasındaki bağı Hacı Bektaş Veli/

9 Nathalie CLA YER simgeleyen yün kemer) giyer. Dergide bu giysi konusuna bir makale ayrılmıştır.40 Törende dervişin sağ kulağı delinir. Bunun nedeni, kendini tanıtacak olan küpeyi takabilmesidir.41 Bundan sonra artık bir derviş, sorumluluk alarak baba olabilir, yani bir tekkenin yöneticisi konumuna gelebilir. Tekke üyeleri tarafından seçilip, bir büyük tarafından atanan babalar, artık yalnızca toplu l uğun manevi yaşamına ve tekkenin doğru işlemesi ne yönelik değil, aynı zamanda yol göstericiliğini yapacak olan qyelerin manevi yaşamlarına karşı da sorumluluk almış olur. Baba unvanı, manevi hiyerarşide. bir yükselme anlamı taşımaz. Aksine baba, (fürkçe dede) mertebesine yükselmek için önce derviş olarak babanın, sonra baba olarak halife babanın kabulü topl~ntısına katılmak gerekir yılında42 toplanan Arnavut Bektaşiler Konseyi'nden sonra alınan bir kararla, babalara Baba adı verilen coğrafi bir bölgenin gözetim sorumluluğu verilmiştir.43 Diğer babal~r, bu makaı:nın getirdiği tamamen manevi yaşama dair bir sorumluluğa sahiptirler; yani yalnızca takipçi ve öğretici rolleri vardır. Son olarak, sıralamanın en üstünde, topluluğun başı olarak Dede Baba bulunur. Bunlar, Türkiye' de tarikatların kapatıldığı 1925 yılından önce, Orta Anadolu'da, Hacı Bektaş'ta yaşamaktayken, 1930 yılından sonra Arnavutluk'un başkentine yerleştiler. Bu kurum, J. K. Birge'nin The Bektashi Order of Dervishes adlı kitabında anlattığı düzene çok benzemektedir; çünkü 1930 yılındaki kongrede birçok Arnavut Baba birbiriyle tanışma fırsatı bulmuştu.44 Yine de birkaç küçük farlılıktan söz etmek mümkündür. Zeri 1 Bektasimes (Bektaşlliğin Yolu) dergisinde, aday-dervişin derecesi, dervişinkinden farklı anlatılmaktadır. Yine 9e, sonuç olarak halife baba olmak için herhangi bir kabul töreni gerekmemektedir; çünkü bu törenler yalnızca muhib, derviş, mücerret derviş (evlenmemiş derviş) ve baba derecelerini kapsar. Bektaşlliğin tarihi üzerine, dergide anlatılan, özellikle Bektaşiliğin yayı l ması konusuna değine_ceğiz. Aslında Recep Baba ve yandaşları iki nokta üzerinde dur- maktadır. İlki yeniçerilerle olan bağı, ikincisi ise, halk dilini kullandıklarından, kitlelere ulaşmaktaki kolaylıklarıdır.45 Buna ayrıca, 1826 yılına kadar Balkanları etkisinde tutan Dimetoka (bugün Yunanistan topraklarına dahildir.) Tekkesi'nin46 de rolünü ve Bektaşiliğin Hacı Bektaş'tan sonra ikinci piri olan, Arnavutlar'ın ve Balkanlar'da yaşayanların büyük ikısmının üyesi bulunduğu Bektaşi kolunda Mücerretlik Kurumu'nu kabul eden Balım Sultan'ı da eklemek gerekir. Zeri 1 Bektasimes (Bektaşlliğin Yolu) dergisindeki, Bektaşiliği konu alan diğer yazılar da ayrıca ilginçtir, Bektaşlliğin iki töreninden bahseder. Bunlardan ilki, on gün süren ve Kerbela Savaşı'nda yaşamlarını kaybeden Hz. Hüseyin ve diğer kahramanların anıldığı yas zamanı matemi (Muharrem ayının başında) ve bugünleri Hacı Bektaş Veli/

10 Amerika Birleşik Oevleıleri'nde Yayımlanan... takip eden Aşure Günü (Muharrem ayının onuncu günü)'dür. ikincisi ise, Hz. Ali'nin doğumunun kutlandığı Nevruzdur. Bu günler Amerika Birleşik Devletleri'nde kutlanırken, dergi de bu günlerin Arnavutluk'ta nasıl gerçekleştiğini anlatıyordu. Matem, bir oruç ve yokluk zamanıdır. Özellikle içecekler (yalnızca alkollü olanlar değil, hepsi) yasaktır, bunun nedeni ise İmam Hüseyin ve yoldaşlarının çölde çektikleri susuzluğu anmaktır. Kerbela yıldönümreri, genellikle tekkede yapılan olağan toplantılarla geçer: Halk bu unutulmaz olaylan anmak için tekkeye gelir ve ağızlarından hep Ya İmam, Ya İmam sözleri çıkar.47 Akşamları ve hatta geceleri gerçekleşen bu toplantılara; inananlar, üyeler ve üye olmayanlar, yani herkes katılabilir; her gece peygamberlerin, Hz. Ali'nin, Hz. Hasan'ın ve özellikle de Hz. Hüseyin'in48 yaşamında bir olayın anılmasına adanır; olaylar anlatılır; dualar (gülbang) okunur ve ilahiler söylenir. Okuyanlar özellikle Azeri asıllı Türk yazar Fuzull'nin Hadikat us Suada49 isimli kitabından seçilmektedir. Matem bitmiştir. Bu oruç zamanının başlaması için tekkede son bir toplantı yapılır. Bu toplantı, onuncu gecenin sonunda başlar ve ertesi gün yani Aşure Günü boyunca sürer. Aşure, anma töreninde birlikte hazırlanan ve yenen yemeğin adıdır. Tahıl, meyve ve kuru yemiş karışımlarından yapılan, bir tür tatlıdır. "Matemin sonunda, Aşure ateşe kohur, ve ertesi gün, dini bir tören strastnda, yüksek sesle bir methiye5d okunur. Ardından büyük bir yas sessizliğinde dualar edilir. (0 zaman) halk, İmam'ı (Hz. Hüseyin'i) anarak ve Yezid'i ve takipçilerini lanetleyerek Aşure yer Nevruz ise, her yıl kesinlikle 22 Mart günü, yani baharın başladığı gün kutlanan gerçek anlamda bir bayramdır. Zaten bugün Pers güneş yılının ilk günüdür. Nevruz' da, her ne kadar Müslümanlar, özellikle de Bektaşiler için Müslüman mistisizminin babası olarak kabul edilen Hz. Ali'nin doğum günü de olsa, yeni başlayan baharın kutlandığını da bayram öğelerinden anlayabiliriz. Bektaşilere göre Ali, 600 yılının 13 recebinde doğ.muştur ve bu tarih güneş takvimine geçilince 22 Mart'a dönüşür. Arnavutluk'ta Nevruz, ulusal bayram kabul edilmekteydi. Üyeler çocuklarıyla birlikte tekkeye gelir, dini törene katılırlardı. Yanlarında da, kurbanlık koyunlarını getirirlerdi. Onlara birer bardak süt verilirdi, çünkü onlarda süt ~u yeni günün meyvesi kabul ediliyordu. Gün boyunca piknikler yapılır, şarkılar söylenir, ateş edilirdi. Ali onuruna yazılmış bir şiir olan Nevruziye52 okunurdu. Akşam o l duğunda, koyunlar yenir ve muhabbete53 oturulurdu. Hacı Bektaş Veli /

11 Natha/ie CLA YER Bu anlatılanlar tam olarak j. K.Birge'nin matem ve nevruz konusunda, özellikle de okunan duaların {gülbang) çevirisi ile zenginleştirilmiş bölümlerinde yazılanları tamamlamaktadır.54 Dergi, göçmen Arnavutların anılarını tazelemek için bugünlerde tören düzenliyordu. Ancak, sonuç olarak verdikleri yemine uygun bir şekilde, kabul törenleri konusunda hiçbir bilgi verilmemektedir. Dolayısıyla, başlama törenini (İkrar ayini ya da Ayin-i cem) ayrıntılı bir şekilde anlatan Birge'nin kitabı bu konudaki tek kaynak olarak kalmaktadır.55 Zer 1 Bektashizmes {Bektaşl l iğin Yolu) dergisi, ikinci yılından sonra bir daha çıkmadı. Yalnız dört sayı çıkabildi. Ancak, Detroit Tekkesi'ni.n açılışının onuncu yılı dolayısıyla basılan Xhevat Kallajxhi'nin yazdığı Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare n'amerike isimli kitapta, devamını bulduğu söylenebilir. Bu kitapta, dergide yayım lanmış 0lan birkaç makale bulunduysa da, kitap bu konuları genişletmiş, özellikle de derginin işlemeye zaman bulamadığı bir konu olan Bektaşlliğin Arnavutluk'taki tarihi hakkında bilgiler vermiştir. Daha sonra Recep Baba, kendisi Misticizma dhe Bektashizma {Bektaşlliğin Mistisizmi) isimli bir kitap yayınlamıştır. Bu kitap Türk ve. Arnavut Bektaşi şiirleri antolojisidir ve başında Müslüman mistisizminin, değişik tarikatların ve Bektaşlliğin anlatıldığı bir giriş yazısı vardır. Bizce, Zer 1 Bektashizmes {Bektaşlliğin Yolu) dergisi, gelecekten çok geçmişe dönük yapısıyla, Osmanlı sonırası Arnavut Bektaşlliği konusunda ciddi bir kaynak oluşturmaktadır. Tıpkı biraz önce bahsettiğimiz iki kitap gibi. Ancak, katı içeriğinin dışında dikkatimizi çeken diğer bir nokta da, derginin Arnavut Bektaşllerinin ulusalcılık karakterini göstermesidir. Dergi yalnızca Arnavut topluluğunun üyelerine seslenmektedir, ikinci editör bize bunu tekrar anımsatır: "İkinci yrlımızda, bugün gururla söyleyebilmekteyiz ki, Amerika'da camilerin dışrnda, artık bir de Arnavut Bektaşi Tekkemiz var. Bu tekkenin yapımrnı Ameri.ka'da yaşayan Arnavutlara ve bu ülkede yaşayanlann istedikleri zaman kullanabil-. dikleri özgürlüğe borçluyuz. Bu tekke bildiğiniz gibi bir de dergi çıkarmaktadrr: Zer I Bektashizmes (Bektaşrtiğin Yolu). Dergi bu sayısıyla, ikinci yayrn yrlrna girmekte. Derginin misyonu Bektaşi mistisizmini açıklamak ve bu tarikatla Arnavutluk'un gösterdiği başanyı hem dini alanda, hem de ulusal alanda yaşatmaktır. Gerçek bir özgürlük ve insan sevgisi duygulanndan esinlenen BektaşT!ik, tüm insanlann birleşmesini ve aralarrndaki kardeşliği gözler. Arnavut ulusalcrlığrnrn önde gelen isimlerinden Frasheri (ki kendisi de bir Bektaşlydi), Fletore e Bektashinjer Le petit livre des Bektachis56 isimli kitapçığrnda şöyle der: 'Bektaşiler yalnrz kendi aralannda değil, tüm insanlarla kardeştir. Yalmzca Müslüman/an ve kendi ülkelerinde yaşayan Hristiyan/an değil, dünyada yaşayan tüm Hacı Bektaş Veli/

12 Amerika Birleşik Devletleri'nde Yayımlanan... insanları severler. Bektaşiler özellikle kendi topraklannt ve yoldaşfannt severler. Bu sevgi on/ann en büyük erdemidir.' Bektaşiliğin gerçek yolu da işte budur. Özgürlüğün, adaletin, sevginin ve iyinin yolu. Biz bu yolu izledik, ve burada, insanların hak ve özgürlük/erinin inançla korunduğu ve sağlandığı Amerika'da da bu yolu izlemeye devam edeceğiz." o Bektaşiliğin Ortodoksluk ve birleşme arasında olçluğunu görmüştük, ancak Bektaşilik aynı zamanda evrensel kardeşlik ve ulusalcılık arasıncia da bir denge kurmaktadır. Tekke, Amerikalıları mistisizme çekmek için hiçbir propaganda yapmamaktadır. Zaten yapamaz, çünkü Arnavut ulusalcılığı, öğretinin en güçlü dayanaklarından biridir. Türk otoritelerin tarikatı kapatmaya çalıştığı 1826 yılından beri, Arnavutluk'ta ulusalcılık simidine sarılmışlardır. Bektaş'ilik ise güney Arnavutluk'ta Osmanlı'ya karşı başkaldırıda bağlayıcılık rolü oynamıştır. Bu bölgelerde, mücadeleye katılmak isteyen halk, kitleler halinde Bektaşiliğe geçmiştir. Bu dönemde birçok tekke kurulmuştur. Ulusalcı hareketin şairi olarak adlandırılan Naim Frasheri de şiirlerinde ulusalcılığa ve Bektaşiliğe yer vermektedir. Bu ulusalcı gelenek, ülkeleri bağımsızlığına kavuştuğu zaman, ulusal bir dini topluluk olarak kabul edilen Arnavut Bektaşilerinin içine işlemiştir yılları arasında yayımlanan ve tamamıyla anayurda ve ulusa dönük bir politika izleyen Zer 1 Bektashizmes (Bektaşiliğin Yolu) dergisi de bu durumun bir örneğidir: "Amerika' da diğer tüm uluslar gibi Arnavutlar da, yalmzca iyi ve mutlu yaşanacak bir ülke değil, aynt zamanda gerçek ülkelerinin ulusal mücadelesini sürdürme olanağı veren bir ülke buldular. Biz Arnavut Bektaşiler, "Ali'nin doğumunu özgürce kutlama hakkını bulduğumuz ve bizi bu kadar cömertçe karşılayan ve günün güzel ışıklarmı bize ilk kez gösteren, bu ülkeye tüm içtenliğimizle mutluluk ve iyilik diliyoruz". Bugün ilk Arnavut Bektaşileri Tekkesi, Arnavut Bektaşilere, Bekta şi.olarak,.ama ondan da önemlisi, Arnavut olarak kaldıklarını anımsatmaya devam ediyor. " DiPNOTLAR Çevirenler: Ali AKTAŞ - Didem ÇANKA YA, Sakarya 2 Bektaşiler, 'de(Amavutluk'ta dinin yasaklandığı tarih) Müslümanlann o/o 25'ini, toplam nüfusun ise yaklaşık % l S'ini oluşturmaktaydı. 3 Bu tip bir ilk deneme 1920'li yıllarda yapılmış, ancak bilinmeyen bir nedenle ha.şanlı olamamıştı. Xhevat Kallajxhi, Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare n'amerike, 1964, New York;waldon Press, s. l. 4 Burada, Gjirokaster yakınlarındaki üç tekkeden biri olan, kurucusunun ismiyle anılan Asım Baba Tekkesi'nden söz edilmektedir. Bu merkez, Arnavutlu~ topraklarındaki en önemli tekkelerden Hacı Bektaş Veli/

13 Nathalie CLA YER 5 biriydi. Bu konuda öncelikli kaynakolarak bkz. Recep Baba, Misticizma dhe Bektashizma, New York, Waldon Press, 1970, s Bu konuda kaynak: F. de Jong, "The takiya of 'Abd Allah al-maghaviri (Kaygusuz Sultan) in Cairo", Turcica, Xlll, 1981, Louvain-Paris-Strasbourg, s Tekkelerin kırsal alanlara kurulmasını isteyen Bektaşi geleneğine de böylelikle uyulqıuş olunuyordu Daha bu tarihlerde, Arnavutluk'ta komünistler tarafından ortaya konan Büyük Dede otoritesi, sınırlar dışında tanınmamaya başlamı~tı bile. Komünist olmayan dünya için, en yüksek otorite, Ahmet Sırrı Dede'nin elindeydi. F. de Jong, op. cit., s yılının Temmuz ayında, Detroit'teki tekkesinde Recep Baba ile şahsen tanışma olanağına sahip oldum. ' Yazı kurulunun yazısı çevrilmedi. İngilizce çevirisi olan yazı l ar öncelikle doğrudan Bektaşilik hakkındaki metinlerdir. 1 O Zeri ı Bektashizmes, 11/1, s Recep Baba, op. cit., s Cemal Bayraktari, "The First American Bektaşi Tekke", The Turkish Studies Association Bulletin, 9/1, March 1985, (İngilizce çevirisi: Grace Smith}, s Zeri 1 Bektashizmes, V1, s lbid., 1/2, s lbid., 1/2, s lbid., 11/1, s lbid., 11/1, s lbid., 11/1, s lbid., 11/2, s lbid., Vl I s. 9-11; 1/2, s ; 11/1, s. 8-9: Yol-Tarikat-; ıv2, s : Tanrı'nın anılması - Zikr. 21 lbid., 1/1, s : giriş; V2, s : Budizm; 11/1, s : Mısır mistisizmi; 11/2, s : Antik Yunan'da mistisizm. 22 lbid., 1/1, s. 2-4; V2, s , 1V1 I s. 2-4: Dini kıyafet; ıv2, s. 9-11: Ruhsal gelişme ve başlangıç. Bütün bu makaleler İngilizce'ye çevrilmiştir (lbid., 1/1, s ; lvl, s.24-29; 11/2, s ). 23 lbid., 1/1, s. 5-7: "Hacı Bektaş Veli - Tarihinin Bir Özeti"; 11/1, s. 5-7; 11/2, s : "Balım Sultan". Bütün bu makaleler lngilizce'ye çevrilmiştir. (lbid., 1/1, s ; 11/1, s ; 1V2, s ). 24 lbid., V1, s lbid., Vl, s (İngilizce çevirisi s.29-21). 26 lbid., V2, s.1-2 (İngilizce çevirisi s ı. 2 7 lbid., V2, s.3-1 o. 28 lbid., 11/1, s Hacı Bektaş Veli/

14 Amerika Birleşik Devletleri'nde Yayımlanan lbid., IV2, s Zeri ı Bektashizmes, 1/2, s.5 ve s IVl, s vı, s Recep Baba'nın Haziran 1989 tarihli fetvas ı. o 34 Recep Baba, op. cit s Aynı şekilde Prishta Tekkesi O. Swire, King Zog's Albania, London, R. Hale, 1937, s ) ve Büyük Dede merkezi (Yılmaz Çetiner, Bilinmeyen Arnavutluk, İstanbul, İstanbul Matbaası, 1966, s.70). 36 Zeri 1 Bektashizmes, Vl, s Bütün bu bilgileri, Osm anlı son rası Arnavut tarikatleri konusunda yayımlanmak üzere hazırladığım bir çalışmada kullandım (Nathalie Clayer, Albanie, pays des derviches. Les ordres mystiques musulmans en Albanie a l'epoque post-ottoman ( )(0eıvişlerin ülkesi Arnavutluk. Osmanlı sonrası dönemde Arnavutluk'taki Müslüman mistik akımlar ( )), şu anda baskıda. 38 Zeri i Bektashizmes, 1/1, s Yalnızca bir ya da iki Arnavut tekkesi bu dala bağlıydı ve babaları ve dervişleri evlenebilmekteydi. Bu tekkeler kesinlikle ülkenin güneyindeki Qesaraka Tekkesiyle, büyükçe bir olasılıkla da Kruja kentindeki tekkelerden biridir (Şehrin üzerindeki dağda bulunan Sarı Saltuk Tekkesi): F.W. Hasluck; Christianity and lslaam under the Sultans, (Sultanlar yönetiminde Hristiyanlık ~e İslam) Oxford, Clarendon Press, 1929, city il, s Zeri i Bektashizmes, 11/1, s l Bu törenler, Osmanlı döneminde Hacı Bektaş Tekkesinde, Balım Sultan Türbesi eşiğinde, Dimetoka Tekkesinde ve Kerbela Tekkesi'nde gerçekleştirilmekteydi; daha sonda İstanbul yakınlarındaki Merdivenköy Tekkesi'nde gerçekleşti rilmeye başlandı. Bu konuda kaynak olarak, G. Jacob, Die Bektaschijje in ihrem Verhaltnis zur verwandten Erscheinungen, München, K.B. Akademie der Wiss. l.k. XXIV, Bd. ili ABT, 1909, s. 25 ve özellikle Merdivenköy üzerine, J-L. Grammont, N. Vatin, T. Zarcone (editörler), "Le tekke bektachi de Merdivenköy", supra. 4 2 Kongreler düzenlemesi ve statüler koyması ile Osmanlı sonrası Arnavut Bektaşileri topluluğu, diğer Müslüman tarikatlarından ayrılmaktadır. ilk iki kongre (1921 ve 1924) ciddi etkiler gösterememiştir. Kral Zog tarafından yürütülen 1929 kongresi ise gerçek bir organizasyon oluşturulmasını sağladı. Son iki kongre ise (1945 ve özellikle de 1950) yeni komünist rejimin prensiplerine uygunluk içerisinde gerçekleştirildi ve statüleri üzerine, Actes de la Table Rende sur les Bektachis et autres groupes se rlklamant de Hadji Bektach ile yayınlanacak olan, F. de Jong, HAspects of the organization of the bektashi sect in ilbania: The statute of 1921 and the Byfaws of 1930" statüleri üzerine; Nathalie Clayer, op. cit.; 1945 statüleri üzerine, o. Daniel ve A. Popoviç, "Les statuts de la communaute musulmane albanaise (Sunnites et Bektachies) de 1945" (1945 Müslüman Arnavut topluluğunda statüler üzerine (Sünni ve Bektaşi)", Journal Asiatique, CCLXV/3-4, Paris, s ; ve son olarak, 1950 statüleri üzerine, A. Popoviç'in, Actes de la :rable Ronde sur les Bektachis et.autres groupes se reclamant de Hadji Bektach ile yayınlanacak olan "A propos des Statuts des Bektachis d'albanie" (Arnavutluk Bektaş11eri'nin statüleri üzerine). 43 Böylelikle Arnavutluk altı ayrı bölgeye ayrılmıştı: Kruja, Elbasan, Frasheri, Korça, Prishta, Gjirokaster. Hacı Bektaş Veli/ ~ 253

15 Nathalie CLA YER 44 J. K. Birge, The Bektashi Order of Dervishes, London, Luzac, 1937, 1965, s Zeri i Bektashizmes, 11/1, s Bu tekkeden, Balkanların değişik yerlerine gitmek üzere birçok misyoner ayrılmıştır. Burası aynı zamanda Bektaşi kültürünün çok önemli bir merkeziydi. On beşinci yüzyılın sonlarında Balım Sultan'ın düzeni organize ettiği ve özellikle de daha önce var olmayan bekarlık müessesesini yarattığı yer de işte bu tekkedir. 47 Zeri i Bektashizmes, Vl, s lbid, 1/1, s Detroit Tekkesi'nde (ABD), matem sırasında, müridlerden biri ya da Recep Baba'nın kendisi Hadika'dan bölümler okur, diğer katılımcılar da dinlerlerdi. 50 Recep Baba bu şiiri Arnavut diline çevirmişti. Çeviriyi, Zeri i Bektashizmes'te (IVl, s.21-23) bulmak mümkündür. 51 Zeri i Bektashizmes, 1/1, s Recep Baba bunun Türkçe'den Arnavutça'ya çevirisini de vermişti (Zeri i Bektashizmes, 11/2, s.3-4). 53 lbid., 1/2, s Birge, op. cit., s ve Nevruz duaları üzerine, s lbid., s Naim Frasheri tarafından yazılmış olan, 32 sayfalık bu küçük manifesto üzerine, H. Bougeois, "Le petit livre des Bektachis de Naim Bey Frasheri" (Naim Bey Frasheri Bektaşileri'nin küçük kitabı), Revue du Monde Musulman, 49, 1922, s ; Norbert Jokl, "Die Bektaschis von Naim Bey Frasheri", Balkan Archiv, il; Leipzig, 1926, s ; ve F.W. Hasluck, op. cit., s Manifesto birçok kez basıldı, bu baskıların büyük çoğunluğu Arnavut göçmenlerin bulunduğu bölgelerde gerçekleşti (Bükreş, 1896; Sofya, 1908; Selanik, 1910). Manifesto bağımsızlıktan sonra Arnavutluk'ta da yayımlandı (Korça, 1921). Hacı Bektaş Veli/