Anahtar kelimeler: Kızılçam, Yetiştirme ortamları, Çelikle üretim, NAA, IBA.

Transkript

1

2 ÖNSÖZ Bu araştırma projesi, ülkemizin asli ağaç türlerinden olan ve ıslah programında birinci sırada yer alan kızılçamın çelikle üretilme olanaklarının belirlenmesi amacıyla Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü nde, Orman Yüksek Mühendisi Can ACAR liderliğinde ve Ziraat Yüksek Mühendisi Aysun ÖZCAN ÖZÖY yürütücülüğünde 1996 yılında başlamış 2001 yılında tamamlanmıştır. Çalışmamızın değerlendirilmesinde Doç. Dr. Şemi İKTÜEREN e, araştırma çalışmaları sırasında bize her türlü yardımı sağlayan başta Araştırma Müdürümüz Ergün AVCIOĞLU na, Orman Teknikerleri Şükrü ŞENYILDIZ, Mehmet CAZİP ve Metin ÖZASLAN a, araştırmamızın her aşamasında değerli katkılarını gördüğümüz Başmühendis M. Emin AKKAŞ a teşekkürü borç biliriz. Çalışmamızın ülke ormancılığının gelişmesine katkıda bulunmasını dileriz. Ekim, 2001 I

3 ÖZ Bu çalışma, yılları arasında açık alanda hazırlanan üstü naylon kaplı alçak tünel serada ve Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğüne ait aliminyum konstrüksiyon cam örtülü serada yapılmıştır. Deneme 3 tekerrürlü, 4 faktörlü rastlantı blokları deneme desenine uygun olarak düzenlenmiştir. Birinci faktör kum, kula cürufu ve pomzanın kullanıldığı 3 farklı köklendirme ortamıdır. İkinci faktör farklı dozlarda kullanılan IBA (İndole- 3-Butric Acid) ve NAA (α-naphthalene Acetic Acid) ile ilgilidir. IBA ve NAA dozları 0, 3.000, ppm olarak ayarlanmıştır. Üçüncü faktör, çeliklerin alındığı zamandır. Anaçlardan Aralık ve Temmuz aylarında olmak üzere iki farklı zamanda çelik alınmıştır. Dördüncü faktör ise çeliklerin alındığı anaç yaşıdır. Çelikler 2, 3, 4, ve 5 yaşlı anaçlardan alınmıştır. Değerlendirme cam sera ve alçak tünel sera için ayrı ayrı yapılmıştır. Kızılçamın çelikle üretiminde en iyi sonuç için aralık ayı sonunda alınan sert çelikler tercih edilmelidir. İki yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam sera koşullarında cürufta, alçak naylon tünel serada ise kum ve cürufta, dört yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam serada cüruf ve pomzada, alçak naylon tünel serada ortamlardan herhangi birinde, beş yaşlı anaçlardan alınacak çelikler cam sera ve alçak naylon tünel sera koşullarında kumda köklendirilebilir. Temmuz ayı sonunda iki yaşlı anaçlardan alınan yeşil çelikler cam serada ortamlardan herhangi birinde, üç yaşlı anaçlardan ise kum ve pomza ortamlarında köklendirilmesi mümkün olabilir. Alçak naylon tünel serada iki yaşlı anaçlardan aralık ayında alınan sert çelikler IBA ppm uygulamasıyla % 45,6 oranında köklendirilebilir. Anahtar kelimeler: Kızılçam, Yetiştirme ortamları, Çelikle üretim, NAA, IBA. II

4 ABSTRACT This study aimed to vegetative propagation of Turkish Red pine. For this aim, studies were carried out in Aegean Forestry Research Institute s greenhouse and outdoor lowbed nylon tunnel. Experiment was designed according to randomized blocks design with three replications. In the experiment, the first factor was various rooting media; sand, volcanic ash from Kula and pumice. The second factor was use of IBA (Indole-3-Butyric Acid) and NAA (α-naphthalene Acetic Acid) of 0, 3000, 5000 ppm dosages. The third factor was taken times of the cuttings. There were taken in July and December (2-5). The fourth factor was ortet ages. The ortet ages were 2, 3, 4 and 5 years old. For the best results, Turkish Red Pine cuttings should be taken in December. Cuttings from two years old ortets could be propagated in volcanic ash under greenhouse conditions, in sand and volcanic ash in outdoor nylon tunnel lowbed. For cuttings taken from four-year-old ortets, all mediums might be used under both greenhouse and outdoor conditions. Cuttings from five years old ortets could be propagated in sand under greenhouse conditions. Cuttings from 3 years old ortets taken in July could be rooted in sand and pumice under greenhouse conditions. The hardwood cuttings from two years old ortets could be rooted in eight weeks IBA 3000 ppm application 45,6 % in lowbed nylon tunnel. Key words: Turkish Red Pine (Pinus brutia Ten.), rooting media, vegetative propagation, cutting, IBA, NAA. III

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I ÖZ... II ABSTRACT...III 1. GİRİŞ MATERYAL VE METOD Materyal Deneme Yeri ve Koşulları Bitkisel Materyal Köklendirme Ortamları Yöntem Çeliklerin Toplanması ve Hazırlanması Köklendirme Ortamlarının Hazırlanması ve Denemenin Kuruluşu Çeliklerin Ölçümleri Verilerin Değerlendirilmesi BULGULAR Cam Seradaki Çeliklerin Köklenmesine Ait Bulgular SONUÇLAR ve TARTIŞMA...20 ÖZET...29 SUMMARY...31 KAYNAKLAR...33 IV

6 1. GİRİŞ İnsanoğlunun varoluşundan beri kullandığı odun hammaddesinin elde edildiği doğal orman kaynakları, nüfusun artışı ve yaşam standartlarının yükselmesi nedeniyle giderek azalmaktadır. Günümüzde dünya devletleri doğal ormanlardan yapılan üretimi azaltmayı ve odun hammaddesi gereksinimini yapay olarak oluşturulan plantasyon ormanlarından karşılamayı hedeflemektedir (Anonim, 1999). Orman Genel Müdürlüğü ülke ekonomisinin odun hammaddesi tüketiminin % 65 ini sağlamaktadır (Şekil 1). Özel Sektör 26% İ thalat 9% Şekil 1. Endüstriyel odun talebinin karşılanma oranları Figure 1. Covering ratios of industrial wood demand OGM Satı ş ları 65% Bu miktarın % 43 ünü tomruk oluşturmaktadır. Gümrük birliği anlaşmasından sonra rekabet ve kalitenin öneminin artması, OGM tarafından üretilen odun hammaddesi kalitesinin de yüksek olmasını gerektirmektedir (Ballı, 1998). Ülkemizdeki 20,7 milyon hektar orman alanının 8,2 milyon hektarı koru ormanı, bu alanın 2,7 milyon hektarını ise iğne yapraklı ormanlar oluşturmaktadır. Kızılçam, 4,2 milyon hektarı aşan yayılışı ile ülkemiz ormanlarında en geniş alanı kaplayan bir ağaç türümüzdür (Anonim, 2001). Ayrıca yayılış alanı içersinde 208 milyon m 3 ü aşan serveti, 5,9 milyon m 3 ten fazla artımı ve 3.5 milyon m 3 e ulaşan etası ile, kızılçam meşçereleri ormancılığımızda ayrı bir yere ve öneme sahiptir (Anonim, 2001). Kızılçam monoik (erkek ve dişi çiçekleri aynı ağaç üzerinde), tozlaşması rüzgarla olan (anemogam), m boy ve 60 cm gövde çapı yapabilen, boylu ve düzgün gövdeli meşçereler oluşturan bir orman 1

7 ağacımızdır. Gençlik döneminde hızlı büyür (Kayacık 1980; Gökşin, 1987; Aslan, 1987). Toprak istekleri konusunda pek seçici olmayan kızılçam, Kuzey yarımkürede ve Akdeniz iklim koşullarında yayılış gösterir. Ülkemizde tek ağaç olarak m ye çıkabilir (Selik, 1963; Davis, 1965; Atalay, 1983; Neyişçi, 1987; Atalay ve ark., 1998). Kızılçam odunu ve reçinesi orman ürünleri ile kimya sanayiinde ve feromon yapımında geniş ölçüde kullanılmaktadır (Acar ve ark., 1996; Gül, 1999). Orman ağaçlarıyla kurulacak endüstriyel plantasyonlarda üretim amacı önem kazanmaktadır. Orman ürünleri endüstrisinde kullanılacak odunun kalitesi, kağıt yapımında kullanılacak odunun lif özellikleri, boya sanayinin kullandığı reçinede yüksek verim gibi nitelikler önemlidir. Bu amaçlara uygun olarak yapılacak ıslah çalışmaları sonucunda belirlenen üstün fertlerin kitlesel üretimi ile endüstriyel plantasyonlar kurulmasıyla ekonomide kızılçam odununun daha verimli olarak kullanılması mümkün olacaktır. Orman ağaçlarının bazı özelliklerinin ıslahı; gübreleme, sulama teknikleri, toprak ıslahı, bitkilerin büyüme düzenleyici maddelerinin kullanımı ve seralarda kontrollü koşullarda yetiştiricilik gibi dolaylı yöntemlerle mümkündür (Ürgenç, 1982; Şimşek, 1987). Doğrudan yöntem, genetik bakımdan üstün fidan materyalinin tohum bahçeleri kanalı ile veya vejetatif üretim materyali ile üretilmesidir. Çelikle üretme, genetik özellikleri üstün fidanlar elde etmek için ideal bir yöntemdir. Ürgenç (1982), genel olarak tohum meşçerelerinden % 20, tohum bahçelerinden %30 genetik kazanç sağlanmasına karşılık çelikten elde edilen materyal kullanıldığında bu kazancın % 40 a yükselebildiğini bildirmektedir. Islah çalışmalarına uygun ibreli türlerimizin başında kızılçam gelmektedir (Acar, 1998). Nitekim ulusal ağaç ıslahı programında kızılçamın ıslahı birinci derecede öncelikli olarak yer almış ve ıslah zonlarına bağlı olarak üstün bireyler tesbit edilerek bu fertlerden elde edilen tohumlardan üretilen fidanlarla yurt çapında döl denemeleri ile ilgili araştırma projeleri başlatılmıştır. Ülkemizde kızılçam ile yapılan ağaçlandırmaların tamamı tohumdan elde edilen fidan materyali ile yapılmaktadır. Doğan (1997), kızılçamın anemogam bir bitki olduğunu, populasyon içi döllenmenin oldukça yüksek olduğunu ve kızılçamda populasyon içi genetik çeşitliliğin, populasyonlar arası genetik çeşitlilikten daha yüksek olduğunu bildirmektedir. Bu nedenle 2

8 belli orijinlerden elde edilen tohumlardan üretilen fidanlarla kurulan plantasyonlarda genetik kazanç beklenenden farklı olabilmektedir. Ülkemizde ıslah edilmiş materyalin ağaçlandırma çalışmalarında kullanılması yalnızca kavaklarda gövde çeliklerinden elde edilen fidan materyali ile yapılmaktadır (Anonim, 1994). Gülbaba (1990 a, ve b), Okaliptüs lerde vejetatif üretim üzerine yapılan araştırmalardan başarılı sonuçlar alındığını bildirmektedir. Islah edilmiş materyalin genetik yapısının korunarak ağaçlandırmalarda kullanılabilecek boyutta kitlesel üretiminin yapılması, ormanların odun verimi ve kalitesini arttıracak, dolayısıyla elde edilecek kazancı yükseltecektir. Bu çalışma ile ülkemizin en önemli iğne yapraklı türlerinden olan ve orman fidanlıklarında en fazla fidanı üretilen kızılçamın çelikle köklendirilmesine çalışılmış; farklı ortamlar, farklı bitki büyüme düzenleyici maddeleri (BDM) uygulamalarının, farklı yetiştirme yeri koşulları, farklı çelik alma zamanı ve farklı anaç yaşlarının etkisi araştırılmıştır. 3

9 2. MATERYAL VE METOD 2.1. Materyal Deneme Yeri ve Koşulları Denemeler; 1997, 1998 ve 1999 yıllarında Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü ne ait Karşıyaka, 2000 yılında Urla da bulunan alüminyum iskeletli cam sera ile aynı mahallerde hazırlanan alçak naylon tünel serada kurulmuştur. Cam sera havalandırması aspiratör, ısıtması ise merkezi ısıtma sistemi ile sağlanmıştır. Ortamlar içlerinden geçirilen bakır tellerle ısıtılmış, ısıtma bir termostat yardımıyla istenilen şekilde ayarlanabilmiştir. Cam serada nem % 80 ve sıcaklık 20 C olarak düzenlenmiştir. Saptanan nem ve sıcaklık koşulları sağlanacak şekilde seranın havalandırması ve çeliklerin sulanması sisleme aralıkları her 10 dakikada 6 saniye sisleme yapabilecek şekilde programlanmıştır. Açık alanda hazırlanan alçak naylon tünel sera 1 m genişlikteki yastığın 1 m yükseklikte ahşap konstrüksiyonun naylonla kapatılmasıyla kurulmuştur. Alçak naylon tünel seranın sislenmesi; 3 cm çapındaki plastik hortuma 30 cm aralıklarla monte edilen springlerle sabah, öğle ve akşam olmak üzere günde üç defa yapılmıştır. Yaz aylarında örtü üzeri sulanarak ve yan bölümler açılarak iç sıcaklığın düşürülmesi sağlanmıştır. İzmir Meteoroloji İstasyonundan alınan verilere göre İzmir in iklim özellikleri şöyledir: Yıllık ortalama sıcaklık 17,6 ºC; en düşük sıcaklık ortalaması 8,2 ºC; en yüksek sıcaklık ortalaması 42,7 ºC; ortalama nisbi nem % 65; ortalama yağış 700,2 mm; yağışlı günler sayısı 23,8 gün; açık günler sayısı 144,2 gün; kapalı günler sayısı 51,7 gün; ortalama toprak sıcaklığı (5 cm, 10 cm, 20 cm) 19,8 ºC; 20,4 ºC; 19,3 ºC ve en düşük sıcaklığı (5 cm, 10 cm, 20 cm) 3,0 ºC; 1,2 ºC; 0,4 ºC dir Bitkisel Materyal Çalışmada anaçlık olarak kullanılmak üzere Fındıklıdere orijinli 1-0 yaşındaki kızılçam, fidanları Torbalı Orman Fidanlığı ndan temin edilip Karşıyaka Fidanlığında hazırlanan yastığa 1996 yılında dikilmiştir. 4

10 Denemede kullanılan çelikler 1997 yılından itibaren her yılın temmuz ve aralık aylarında Karşıyaka fidanlığındaki yastığa dikilen fidanlardan alınmıştır. Çamlar için çelik almanın en iyi olduğu mevsim kış olarak önerilmekteyse de bazı araştırmalara göre bu mevsim türlere, kullanılacak ortamın koşullarına ve yönteme göre farklılık gösterebilir (Ürgenç, 1982). Çalışmamızda kullanılan sert çelikler İzmir koşullarında anaçların latent durumda olduğu aralık ayı sonunda alınmıştır. Bilindiği üzere ibrelilerin yeşil çelikle üretilmesi için çeliklerin yaz sonunda alınması gerektiğinden (Ürgenç, 1982), çalışmamızda kullanılan yeşil çelikler temmuz ayı sonunda alınmıştır Köklendirme Ortamları Denemede köklendirme ortamı olarak ülkemizde kolay bulunan materyaller kullanılmıştır. Bunlar sırasıyla; pomza, Kula cürufu ve kumdur. Ortamlarla ilgili açıklamalar aşağıdadır. Kum: Kum bilindiği gibi çeşitli kayaların iklim olayları sonucu parçalanmasıyla oluşur. O nedenle de bileşimleri, meydana geldikleri kayaların yapısına bağlıdır. Kum substratlar içinde en ağır fakat en ucuz olanıdır. Su tutma kapasitesi çok zayıftır, genelde % 14,3 tür. Ömrü sonsuzdur (Sevgican, 1999). Dere kumunun su tutma gücü % 17,57; volüm ağırlığı 1,586 g/cm 3 ; porozitesi % 38,17; ph sı 7; E.C. si 0,10 mmhos/cm ve katyon değiştirme kapasitesi (KDK) 4,67 me/100 g olarak saptanmıştır (Çeltek, 1992). Denememizde kullanılan kum ana kayacı granit olan bir kumdur ve Bergama Kozak deresinden temin edilmiştir. Cüruf: Gözenekli olan volkanik cüruf kumdan hafiftir. Fazla miktarda yıkanabilen sülfat içerir. Bu nedenle kullanılmadan önce yıkanması gerekir. Açıktaki yığınların yağmurla yıkanması da yeterli olabilir. Yıkanan cüruf kullanılmadan önce elenmiştir. Kula cürufunun (2-5 mm çaplı) su tutma kapasitesi % 48,57; porozitesi % 62,47; volüm ağırlığı 0,820 g/cm 3 ; ph si 6,6; E.C. si 0,10 mmhos/cm ve katyon değiştirme kapasitesi (KDK) 5,87 me/100 g dir (Çeltek, 1992). Denemede kullanılan cüruf volkanik orijinli Kula cürufudur. Pomza: Denememizde kullanılan pomza, Pomza Eksport Ltd Şirketi ne ait Menderes Pomza Madeni nden olarak temin edilmiştir. Pomza sterildir, kimyasal reaksiyon vermez ve pastorizasyonda yapısal değişikliğe uğramaz. Porozitesi % 71; ph sı 7,21; su tutma kapasitesi % 18,6 katyon değiştirme kapasitesi (KDK) 5 me/100 g dir. 5

11 Denememizde kullanılan pomzanın kimyasal özelliği şöyledir (% olarak): SiO 2 72,63 Al 2 O 3 12,14 Fe 2 O 3 0,89 CaO 0,27 MgO 0,01 Na 2 O 1,62 K 2 O 5,99 TiO 2 0,03 P 2 O 5 0,003 Mn0 0,07 Bünyesinde bulunan K, Ca, Mg gibi makro, Fe, Cu, Mn ve Zn gibi mikro elementler bitkiye yarayışsız formdadır ya da bitkiye yararlılık sınırları çok düşüktür (Çeltek, 1992) Yöntem Çeliklerin Toplanması ve Hazırlanması Denemede kullanılan kızılçam çelikleri, Karşıyaka Fidanlığı nda yastıklara dikilen anaçlardan alınmıştır. Fidanların son yıla ait 8-10 cm boyundaki sürgünleri, maket bıçağı ile kesilerek çelikler elde edilmiştir. Alınan çelikler aynı gün cam seraya ve alçak naylon tünel seraya ulaştırılarak dikilmiştir. Çeliklerin tümünde üstten 6-8 cm lik kısımda ibreler bırakılmış geri kalan kısımdaki ibreler alınmıştır. Çeliklerin köklendirilmesi için bitki Büyüme Düzenleyici Maddelerin (BDM) olmadığı kontrol, oksin (auxin) grubundan IBA (İndol 3-Butiric Asid) ve NAA (α-naphthalene Acetic Acid) in ppm ve ppm konsantrasyonları kullanılmıştır. 6

12 Köklendirme Ortamlarının Hazırlanması ve Denemenin Kuruluşu Denemede kullanılan agregatlar, cam seradaki ısıtmalı ve alçak naylon tünel seradaki yastıklara 10 cm derinlikte konularak dikimden bir hafta öncesine kadar sulanmıştır. Araştırmada dört faktör üç yinelemeli olarak yer almıştır. Çalışmanın deneme deseni dört faktörlü üç yinelemeli rastlantı bloklarıdır. Birinci faktör köklendirme ortamları (Pomza, Kula Cürufu, Kum), İkinci faktör farklı dozlarda BDM uygulaması (0 (Kontrol), IBA ve NAA ppm (eriyik) ve ppm (eriyik)), Üçüncü faktör çeliklerin alındığı zamandır. 1997, 1998, 1999 ve 2000 yıllarında Temmuz ve Aralık aylarında olmak üzere toplam 8 farklı zamanda çelik alınmıştır. Dördüncü faktörse anaç yaşıdır. Çelikler iki (1997), üç (1998), dört (1999), ve beş (2000) yaşlı anaçlardan alınmıştır. Bu deneme desenine uygun olarak, cam serada 3 m 1,20 m boyutlarında yerden 1,2 m yükseklikteki ısıtmalı üretim yastıklarına ve alçak naylon tünel seradaki 3 farklı ortama, 3 yinelemeli ve 5 farklı oksin uygulaması göz önünde bulundurularak, 8 farklı zamanda alınan ve her parsele her uygulama için 10 adet çelik düşecek şekilde düzenleme yapılmıştır. (Resim 1, Resim 2) Böylece denemede kullanılan toplam çelik sayısı = olmuştur Çeliklerin Ölçümleri Sert ve yeşil çelikler deneme desenine uygun olarak 8 hafta sonunda parsellerden sökülmüş ve her işlemdeki çeliklerin köklenme yüzdesi tespit edilmiştir Verilerin Değerlendirilmesi Araştırmada elde edilen veriler bilgisayarda TARİST paket programı (Akkaş, 1994) kullanılarak analiz edilmiş ve yorumlanmıştır. Yüzde olarak elde edilen veriler analize sokulmadan önce açı değerleri alındıktan sonra varyans analizi yapılmış, önemli fark görülmesi durumunda Duncan farklılık testi uygulanmıştır. 7

13 3. BULGULAR 3.1. Cam Seradaki Çeliklerin Köklenmesine Ait Bulgular Dört yıl boyunca, temmuz ayı başı ve aralık ayı sonunda alınan çeliklerin üç farklı köklendirme ortamındaki köklenme yüzdelerine ait değerlere arc-sin dönüşümleri yapılarak varyans analizi uygulanmıştır (Çizelge 1). Bu analize göre; kızılçam çeliklerinin köklenmesinde Çeliklerin Alındığı Zaman (ÇAZ) Köklendirme Ortamları (KO) interaksiyonunun % 0,1 güvenle önemli olduğu belirlenmiştir (F=6,354, İSD=14, HSD=238). Bu interaksiyonun nedeni incelendiğinde; 2, 4 ve 5 yaşlarındaki anaçlardan temmuz ayında, 3 yaşındaki anaçlardan aralık ayında alınan çeliklerin köklenmesine kullanılan ortamların etkisi olmamıştır. Aralık ayında 2 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin köklenme yüzdesini cüruf (% 13,9), 4 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin cüruf (% 25,6) ve pomza (% 25,0), 5 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin kum (% 40,8), temmuz ayında 3 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin kum (% 25,8) ve pomza (% 19,9) ortamlarının köklenmeyi arttırdığı belirlenmiştir (Çizelge 2, Şekil 2, Şekil 3). Oksin uygulamalarında kullanılan dozların % 0,1 güvenle önemli olduğu belirlenmiştir (F=7,958, İSD=4, HSD=238). Duncan testi sonucunda, en yüksek köklenme oranı oksin uygulamasının yapılmadığı işlemde olduğu belirlenmiştir. Aynı grupta yer alan IBA uygulamaları ve NAA ppm uygulamaları kontrol işleminden düşük köklenme oranlarına ulaşmışlardır. Bu nedenle oksin uygulamalarının köklenmeyi arttırıcı etkisi olmadığı söylenebilir. Bir diğer işlem olan NAA ppm işleminin köklenmeyi azaltıcı etkisi vardır (Çizelge 3 ve Şekil 4). 8

14 Çizelge 1. Cam Seradaki Çalışmalara Ait Varyans Analizi Table 1. The Analysis of Variance of Greenhouse Studies VARYASYON KAYNAĞI Source of variation Yineleme Replication Zaman Time Ortam Medium Zaman Ortam Time Medium Oksin Auxin Zaman Oksin Time Auxin Ortam Oksin Medium Auxin Zaman Ortam Oksin Time Medium Auxin Hata Error Genel General SERBESTİYET DERECESİ Degrees of freedom KARELER TOPLAMI Sum of, squars KARELER ORTALAMASI Mean of squars F ORANI F Value 2 130,584 65,292 0,937ns , ,681 82,039*** 2 354, ,183 2,544*** , ,574 6,354*** , ,350 7,958*** ,069 85,574 1,228*** 8 747,952 93,494 1,342ns ,735 61,870 0,888ns ,610 69, , ,804 9

15 Çizelge 2. Cam Serada Ortamların Köklenme Üzerine Etkisi Table.2. The Effect of Mediums on Rooting in Greenhouse ORTAM Medium Temmuz July KÖKLENME (%) Rooting (%) ANAÇ YAŞI Ortet age Aralık December Temmuz July Aralık December Temmuz July Aralık December Temmuz July Aralık December Ortalama Mean Kum Sand 9,5 A 3,0 B 25,8 A 5,1 A 4,5 A 19,1 B 24,3 A 40,8 A 16,5 Pomza Pumish 8,0 A 1,8 B 19,9 A 3,8 A 3,8 A 25,0 AB 27,9 A 32,1 B 15,3 Cüruf Ash 12,4 A 13,9 A 7,1 B 0,9 A 1,7 A 25,6 A 24,8 A 26,2 B 14,1 Ortalama Mean 10,0 6,2 17,6 3,3 3,3 23,2 25,7 33,0 15,3 Hko =

16 Köklenme Oranı % Kum Ponza Cüruf 0 2 Yeşil 2 Sert 3 Yeşil 3 Sert 4 Yeşil 4 Sert 5 Yeşil 5 Sert Şekil 2. Cam Serada Ortamlar, Anaç Yaşı ve Çelik Çeşitleri Arasındaki İlişkiler Figure 2. The Relations of Mediums Between Cutting Types and Ortet Age in Greenhouse 11

17 Çizelge 3. Cam Serada Oksinlerin Köklenme Üzerine Etkisi Table.3. The Effects of Auxins on Rooting in Greenhouse OKSİN (ppm) Auxin Kontrol Control NAA IBA3.000 NAA IBA Ortalama Mean Hko = KÖKLENME (%) Rooting (%) 17,4 A 14,4 A 16,8 A 10,8 B 17,1 A 15, Alçak Naylon Tünel Sera da Çeliklerin Köklenmesine Ait Bulgular Temmuz ayı başı ve aralık ayı sonunda alınan çeliklerin köklenme yüzdelerine ait değerlere arc-sin dönüşümleri yapılarak varyans analizi uygulanmıştır (Çizelge 4). 5 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerden temmuz ayında alınan veriler sağlıklı bulunmadığı için değerlendirmeye alınmamıştır. Yapılan analize göre; kızılçam çeliklerinin köklenmesinde Çelik Alma Zamanı (ÇAZ) Köklendirme Ortamları (KO) ve Çelik Alma Zamanı (ÇAZ) Oksin (Ok) interaksiyonunun % 0,1 güvenle önemli olduğu belirlenmiştir (F = 8,162; İSD = 12, HSD=208 ve F = 4,750, İSD = 24; HSD=208). Köklenme yüzdelerine uygulanan işlemlerin etkileri Çizelge 5 ve Çizelge 6 deki gibidir. ÇAZ KO interaksiyonun nedeni incelendiğinde; 2, 3, ve 4 yaşlarındaki anaçlardan Temmuz ayında, 3 ve 4 yaşındaki anaçlardan aralık ayında alınan çeliklerin köklenmesinede kullanılan ortamların etkisi olmamıştır. Aralık ayında 2 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerde kum (% 37,2) ve cüruf (% 35,8), 5 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerde ise kum (% 39,4) ortamının köklenmeyi arttırdığı belirlenmiştir (Şekil 5 ve Şekil 7). ÇAZ Ok interaksiyonuna uygulanan Duncan testi sonuçlarına göre; 2 ve 3 yaşlı anaçlardan alınan yeşil çelikler ile 3, 4 ve 5 yaşlı anaçlardan alınan sert çeliklerin köklenmesine BDM uygulamalarının etkisi yoktur. 2 yaşlı anaçlardan alınan sert çeliklerde en iyi köklenme kontrol, 12

18 IBA ppm ve IBA ppm uygulamalarıyla elde edilmiştir. Bu işlemler içinde en yüksek değerler IBA dozlarına aittir (% 45,6). 4 yaşlı anaçlardan alınan yeşil çeliklerde en yüksek köklenme NAA ppm uygulamasıyla elde edilmiştir. Ortalamalar incelendiğinde NAA ppm işleminin köklenmeyi azaltıcı etkisi olduğu görülmüştür (Şekil 6 ve Şekil 8). 13

19 Kum Pomza Curuf 50 Köklenme Oranı % Yeşil 2 Sert 3 Yeşil 3 Sert 4 Yeşil 4 Sert 5 Yeşil 5 Sert Şekil 3. Cam Serada Ortamların Köklenme Üzerine Etkisi Figure 3. The Effects of Mediums on Rooting in Greenhouse IBA ,1 NAA ,8 IBA ,8 NAA ,4 Kontrol 17,4 Şekil 4. Cam Serada Oksinlerin Köklenme Üzerine Etkisi Figure 4. The Effects of Auxins on Rooting in Greenhouse 14

20 Çizelge 4. Alçak Naylon Tünel Seradaki Çalışmalara Ait Varyans Analizi Table 4. The Analysis of Variance of Nylon Lowbed Tunnel Studies VARYASYON KAYNAĞI Source of variation Yineleme Replication Zaman Time Ortam Medium Zaman Ortam Time Medium Oksin Auxin Zaman Oksin Time Auxin Ortam Oksin Medium Auxin Zaman Ortam Oksin Time Medium Auxin Hata Error Genel General SERBESTLİK DERECESİ Degrees of freedom KARELER TOPLAMI Sum of squares KARELER ORTALAMASI Means of squares F ORANI F Value 2 259, ,593 2,123ns , , ,088*** , ,277 22,003*** , ,279 8,162*** , ,320 8,195*** , ,961 4,750*** 8 176,823 22,103 0,362ns ,170 50,837 0,833ns ,474 61, , ,151 ns: Önemsiz (not significant) ***: % 0,1 alfa seviyesinde önemli (significant at alfa level 0.1 %) 15

21 Çizelge 5. Alçak Naylon Tünel Serada Ortamların Köklenme Üzerine Etkisi Table 5. The Effects of Mediums on Rooting in Nylon Low Tunnel ORTAM Medium Kum Sand Pomza Pumish Cüruf Ash Ortalama Mean Temmuz July KÖKLENME (%) Rooting (%) ANAÇ YAŞI Ortet age Aralık December Temmuz July Aralık December Temmuz July Aralık December Temmuz July Aralık December Ortalama Mean 3,9 A 37,2 A 0,0 A 6,4 A 6,4 A 41,9 A 39,4 A 16,9 2,5 A 29,4 B 4,7 A 4,2 A 4,2 A 41,9 A * 28,6 B 14,4 0,9 A 35,8 A 0,9 A 0,9 A 1,7 A 36,5 A * 8,8 C 10,7 2,4 34,1 1,9 3,8 4,1 40,1 * 25,6 14,0 Hko =

22 Çizelge 6. Alçak Naylon Tünel Serada Oksinlerin Köklenme Üzerine Etkisi Table 6. The Effects of Auxins on Rooting in Nylon Low Tunnel OKSİN (ppm) Auxin Temmuz July KÖKLENME (%) Rooting (%) ANAÇ YAŞI Ortet age Aralık December Temmuz July Aralık December Temmuz July Aralık December Temmuz July Aralık December Ortalama Mean Kontrol Control 3,5 A 39,1 A 2,9 A 6,9 A 6,9 AB 41,7 A * 26,7 A 16,0 NAA ,0 A 28,7 B 3,5 A 7,7 A 9,2 A 40,8 A * 26,1 A 14,8 IBA ,4 A 45,6 A 0,0 A 2,9 A 2,9 AB 40,7 A * 26,7 A 15,7 NAA ,0 A 11,6 C 1,4 A 0,0 A 0,0 B 39,1 A * 26,8 A 9,9 IBA ,0 A 45,6 A 1,4 A 1,4 A 1,4 AB 38,1 A * 21,4 A 13,7 Ortalama Mean 2,4 34,1 1,8 3,8 4,1 40,1 * 25,5 14,0 Hko =

23 Köklenme Oranı % Yeşil 2 Sert 3 Yeşil 3 Sert 4 Yeşil 4 Sert 5 Sert Kum Ponza Cüruf Şekil 5. Alçak Naylon Tünel Serada Ortamlar, Anaç Yaşı ve Çelik Çeşitleri Arasındaki İlişkiler Figure 5. The Relations Between Mediums Cutting Types and Ortet Age in Nylon Lowbed Tunnel 18

24 Köklenme Yözdesi % Kontrol NAA 3000 IBA 3000 NAA 5000 IBA Yeşil 2 Sert 3 Yeşil 3 Sert 4 Yeşil 4 Sert 5 Sert Şekil 6. Alçak Naylon Tünel Serada Oksinler, Anaç Yaşı ve Çelik Çeşitleri Arasındaki İlişkiler Figure 6. The Relations of Auxins, Cutting Types and Ortet Age in Nylon Lowbed Tunnel 19

25 50 Kum Pomza Curuf 40 Köklenme Oranı % Yeş il 2 Sert 3 Yeş il 3 Sert 4 Yeş il 4 S ert 5 S ert Şekil 7. Alçak Naylon Tünel Serada Ortamların Köklenme Üzerine Etkisi Figure 7. The effects of mediums on the rooting in nylon lowbed tunnel Köklenme Oranı % Kontrol NAA 3000 IBA 3000 NAA 5000 IBA Yeşil 2 Sert 3 Yeşil 3 Sert 4 Yeşil 4 Sert 5 Sert Şekil 8. Alçak Naylon Tünel Serada Oksinlerin Köklenme Üzerine Etkisi Figure 8. The Effects of Auxins on the Rooting in Nylon Lowbed Tunnel 20

26 Resim 1. Naylon Alçak Tünel Yastıktaki Çelikler Picture 1. Cuttings in the Nylon Lowbed Tunnel Resim 2. Cam Seradaki Çelikler Picture 2. Cuttings in the Greenhouse 21

27 Resim 3. Çeliklerin Tüpteki Durumları Picture 3. Cuttings in the Containers Resim 4. Serada Pomza Ortamında NAA ppm Uygulamasında Çelikte Köklenme Picture 4. Rooting of Cuttings With NAA 3000 ppm in Pumice, Greenhouse 22

28 Resim 5. Çeliklerin Arazideki Gelişimi Picture 5. Field Development of Cuttings 23

29 4. SONUÇLAR ve TARTIŞMA Bu çalışma, kızılçamın vejetatif olarak köklendirilmesi amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla, 2, 3, 4 ve 5 yaşlarındaki Fındıklıdere orijinli kızılçam (Pinus brutia Ten.) bireylerinin, son yıla ait uç sürgünlerinden alınan çelikler sera ve alçak naylon tünel serada köklendirme işlemlerine tabi tutulmuştur. Köklendirme çalışmalarında, çeliklerin yıl içerisinde alınma zamanları (temmuz ve aralık aylarında) ve alındığı yıllardaki (1997, 1998, 1999 ve 2000 yılları) anaçların yaşları (2, 3, 4, ve 5) dikkate alınırsa 8 farklı zaman, üç farklı ortam (kum, pomza ve cüruf ) ile 5 farklı bitki büyüme düzenleyicisi (Kontrol, IBA (Indole-3-Butyric Acid) ve NAA ((α- Naphthalene Acetic Acid) in ppm, ppm dozları ile çeliklerin köklendirildiği iki farklı sera ortamı (cam sera ve alçak naylon tünel sera) uygulanmıştır. Deneme dört faktörlü üç yinelemeli rastlantı blokları şeklinde desenlenerek çeliklerde köklenme yüzdesi değerlendirmelere alınmıştır. Çalışmada, anaç yaşı, çelik alma zamanı, sera çeşidi, BDM uygulamaları ve farklı ortamların köklenme üzerine etkileri incelenmiştir. Çelik alma zamanı ve anaç yaşının köklenme üzerine etkili olduğu belirlenmiştir. Aralık ayında alınan çeliklerde en iyi köklenme yüzdesi; serada 5 yaşlı anaçlardan ortalama % 33,0, alçak naylon serada 4 yaşlı anaçlardan ortalama % 40,1 olarak elde edilmiştir. Yapılan araştırmalarda bazı ibreli türlerde ligninleşmenin tamamlandığı mevsim olan sonbaharda ve vejetasyon mevsimi başlamadan çeliklerin alınması köklenmeyi olumlu etkilediği bilinmektedir. (Şimşek, 1993). Örneğin; Abies balsamea, Cupressuss macrocarpa, Juniperus virginiana, Sequoia sempervirens, Sequoiadendron gigenteum, Thuja pyramidalis, Taxus baccata, Pinus concorta ve Pinus radiata türlerinden kışın alınan çelikler yüksek oranda köklenmektedir. (Weels, 1962; Cessarini, 1966; Mc Guive, 1966; Hill ve Libby 1969; Van Elk, 1969; Ticknor, 1971; Halliwell, 1974; Menzies ve Arnott, 1992; Eyüboğlu ve ark.., 1997; Coşgun, 1998). Temmuz ayında alınan çeliklerin aralık ayında alınan çeliklerden daha az köklenmesi anaçların dolayısıyla da çeliklerin içerdiği besin miktarına bağlı olabilir. Vejetasyon süresince bitkilerin boy artımı için besin maddesine gereksiniminin fazla olduğu bilinmektedir (Hanover ve Reicosky, 1972; Çepel, 1978; Şimşek, 1993; Coşgun, 1997; Coşgun, 1998; Acar, 2000). Yaz aylarında vejetasyon sürerken alınan çeliklerde su miktarı fazla besin miktarıysa azdır. Kış aylarında yani vejetasyon dönemi sonunda ise 24

30 bitki kendisine gerekli besin maddelerinin depolamasını tamamlamıştır. Bu dönemde alınan çeliklerde besin maddesi yeterli seviyede olması nedeniyle 4 ve 5 yaşlarındaki anaçlardan alınan çeliklerin cam serada ve 2, 3, 4 ve 5 yaşlarındaki anaçlardan alınan çeliklerin alçak naylon serada köklenmesi yüksek oranda olmuştur. (Resim 3,5) Çizelge 2 incelendiğinde 2 ve 3 yaşlı anaçlardan temmuz ayında, 5 yaşlı anaçlardan Aralık ayında alınan çeliklerin cam serada daha yüksek oranda köklendikleri görülmektedir. Kış aylarında alçak naylon serada elde edilen köklenme değerleri cam seraya nazaran daha iyidir. Çelik alma zamanlarına göre cam serada ve alçak naylon serada elde edilen köklenme oranları arasında farklılığın bir başka nedeni kış aylarında cam serada uygulanan sisleme sıklığının gerektiğinden fazla olması olabilir. Acar (2000), bu tip çalışmalarda sisleme rejiminin büyük önem taşıdığını zira kök bölgesinde hava su dengesinin köklenmede etkili olduğunu bildirmektedir. Kızılçamda Akça ve Yazıcı (1999) tarafından yapılan bir çalışmada bitkiye verilen su miktarı 225 mm/yıl dan 675 mm/yıl seviyesine arttırıldığında boy artımı doğrusal olarak artmakla birlikte sulama mm/yıl seviyesine çıkarıldığında boy artımının aynı oranda artmadığı belirlenmiştir. Bilindiği üzere bitkinin gelişimi transpirasyonla doğrudan ilişkilidir. Köklendirme ortamında bulunan su ve nisbi hava neminin fazla olması transpirasyonu dolayısıyla bitki gelişimini olumsuz etkiler. Ortamdan alınabilir su miktarı kızılçamın boy artımının % 60 ını tek başına kontrol etmektedir. Serada yapılan sulama havanın nisbi nemini de arttırmaktadır. Ayrıca köklendirme ortamında su fazlalığı CO 2 oranını % 8-9 a çıkarmaktadır. Bu oran bitki için zehir etkisi yapmakla birlikte ortamda O 2 oranın azalması; transpirasyonun azalmasına, bitki köklerinin anaerobik solunum yapmasına ve böylelikle bitki özsuyunun ph sının düşmesine, plazmanın geçirgenliğinin azalmasına sonuçta su ve besin maddesi alımının azalmasına yol açar. Tüm bu faktörler kök gelişimini olumsuz etkiler. Öte yandan kızılçam su gereksinimi çok az türlerdendir (Çepel, 1978). Çalışmada çelik alma zamanı ve farklı ortamların köklenme üzerine etkileri incelendiğinde cam serada 3 yaşlı anaçlardan temmuz ayında alınan çelikler kum (% 25,8) ve pomzada (% 19,9), aralık ayında 2 yaşındaki anaçlardan alınan çelikler cüruf (% 13,9), 4 yaşlı anaçlardan alınan çelikler cüruf (% 25,6) ve pomza (% 25), 5 yaşlı anaçlardan alınan çelikler kumda (% 40,8) daha fazla köklenmişlerdir (Resim 4). Temmuz ayında 2, 4 ve 5 yaşlı anaçlardan, aralık ayında 3 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin köklenmesine ortamlar etkili olmamıştır. 25

31 Alçak naylon tünel serada; temmuz ayında alınan çeliklerin köklenmesinde kullanılan ortamların köklenmeye etkisi görülmemiştir. Aralık ayında 2 yaşlı anaçlardan alınan çelikler kum (% 37,2) ve cüruf (% 35,8), 5 yaşlı anaçlardan alınan çelikler kumda (% 39,4) daha yüksek oranda köklenmişlerdir. Aralık ayında 3 ve 4 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin köklenmesine ortamlar etkili olmamıştır. Elde edilen sonuçlara göre ortamlarda kullanılan oksin dozlarından bağımsız olarak en iyi köklenme yüzdesi; serada 5 yaşlı anaçlardan aralık ayında alınan çeliklerin kumda (% 40,8), yastıkta ise 4 yaşlı anaçlardan aralık ayında alınan çeliklerin kum ve pomzada (% 41,9) köklendirilmesiyle elde edilmiştir. Bu çalışmada kullanılan farklı fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip bütün ortamlar için sislemeyle eşit su verilmiştir. Bu ortamlardan pomza ve cürufun porositesinin kumdan yüksek olması ve cürufun, kuma göre daha yüksek su tutma kapasitesi ve katyon değiştirme kapasitesine sahip olması kök bölgesinde daha olumlu hava / su koşulları sağlamaktadır. Sonuç olarak cam serada temmuz ve aralık ayında alınan çeliklerin cürufta daha uygun köklenme şartları bulduğu söylenebilir. BDM uygulamalarının her iki üretim yerinde de köklenmeye etkisinin olmadığı görülmüştür. İktüeren (1976) ve Acar (2000) da oksin kullanımının kızılçam çeliklerinin köklenmesinde olumlu bir etkisinin olmadığı belirtmektedirler. Her iki yetiştirme yerinde de NAA ppm işlemi köklenmeyi olumsuz yönde etkilemiştir. Alçak naylon tünel serada en iyi köklenme değerleri aralık ayında 2 yaşlı anaçlardan alınan çeliklere IBA ppm (% 45,6) ve ppm (% 45,6), 4 yaşlı anaçlardan alınan çeliklere BDM uygulaması yapılmaksızın (% 41,7) elde edilmiştir. İktüeren (1976) kızılçamın bir yaşındaki bireylerinden aralık ayı sonunda aldığı çeliklerin kum ortamında ve Seradix 3 (% 0,8 IBA) uygulamasıyla 6 ayda % 40, iki yaşındaki bireylerden alınan çeliklerin aynı uygulama sonucunda % 27 oranında köklendiğini bulmuştur. Yine aynı türün serada 5 yaşlı Fındıklıdere orijinli anaçlarından ekim sonunda alınan çeliklerin sulamayla perlit ortamında 8 haftada % 42,5, mart sonunda alınan çeliklerin ise besin çözeltisi ile besleme yapılarak curuf, perlit ve kum+perlit ortamlarında IBA ppm uygulamasıyla 8 haftada % 45,3 oranında köklendiği bilinmektedir (Acar, 2000). Kış aylarında cam serada uygulanan sisleme sıklığı ile köklenme ortamına fazla su verilerek köklendirme ortamındaki CO 2 -O 2 dengesi olumsuz etkilenmiş olabilir. Ortamdaki O 2 eksikliği halinde bitkide Ca, Mn ve Fe alımının durması ve köklerin ortama CO 2 in yanı sıra formik asit, 26

32 asetik asit gibi organik asit vermesi de söz konusudur. Bu da zehir etkisi yaparak bitkide ölüme yol açar (Çepel, 1978). Ayrıca çeliklere uygulanan bitki büyüme düzenleyicileri özellikle NAA ortamdaki organik asit oranını daha da yükselterek köklere zehir etkisini çabuklaştırmış sonuçta BDM uygulanmayan işlemde daha fazla köklenme elde edilmiş olabilir. Alçak naylon tünel serada sislemeyle ortama verilen su miktarının daha az olması cam seradan daha fazla köklenme nedenlerinden biri olduğu söylenebilir. İbreli türlerin çeliklerinin köklenmesinde ağaç yaşından çelik tipine, köklendirme ortamından, kullanılan bitki büyüme düzenleyici maddelerine, ortamdaki nem oranından hava sıcaklığına kadar bir çok etmen rol oynamaktadır (Işık, 1983). Ayrıca aynı ibreli türün farklı orijinlerinden alınan çeliklerin köklenme oranları da farklı olabilmektedir. Nitekim Pinus massoniana Lamb. türünde yapılan bir araştırmada 5 farklı orijinden seçilen 10 anaçtan alınan çeliklerde Ningming (Guangxi) orijinli çeliklerin köklenme oranı % 80, Ji an orijinli çeliklerin köklenme oranı ise % 30 olarak tespit edilmiştir. Araştırma sonucuna göre çeliklerin köklenmesine çeliklerin alındığı anaç kadar anaçların bulunduğu ekolojik şartların da etkili olduğu ortaya konmuştur (Ji et.al. 1998). Ayrıca Doğan (1997), kızılçamda populasyon içi döllenmenin oldukça yüksek olduğunu ve kızılçamda populasyon içi genetik çeşitliliğin, populasyonlar arası genetik çeşitlilikten daha yüksek olduğunu bildirmektedir. Bu nedenlerle kızılçamın çelikle köklendirilmesi çalışmalarında anaç olarak kullanılan fertlerin orijinlerine göre farklı oranlarda köklenme görülebileceği, hatta aynı orijinli olup da farklı fertlerden alınan çeliklerin köklenme kabiliyetlerinin de farklı olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Çalışmada elde edilen sonuçlara göre; alçak naylon tünel serada Fındıklıdere orijinli dört yaşlı kızılçam anaçlarından aralık ayında alınan çelikler bitki büyüme düzenleyicisi kullanılmaksızın kullanılan ortamlardan herhangi birinde sekiz haftada % 40,1 oranında köklendirilebilir. Kızılçamın çelikle üretiminde Aralık ayı sonunda alınan çelikler tercih edilmelidir. İki yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam sera koşullarında cürufta, alçak naylon tünel serada ise kum ve cürufta, dört yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam serada cüruf ve pomzada, alçak naylon tünel serada ortamlardan herhangi birinde, beş yaşlı anaçlardan alınacak çelikler cam sera ve alçak naylon tünel sera koşullarında kumda köklendirilebilir. Temmuz ayı sonunda iki yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam serada ortamlardan herhangi birinde, üç yaşlı anaçlardan alınan çelikler kum ve pomza ortamlarında köklendirilmesi mümkün olabilir. 27

33 Aynı kapsamda yapılacak çalışmalarda öncelikle türün fizyolojik istekleri, orijini, kullanılacak ortamların özellikleri analiz edilmeli ve elde edilen bulgulara göre sisleme sıklığı ayarlanmalıdır. Uygulamacılar kızılçamın diğer orijinlerinden ve hatta aynı orijindeki farklı fertlerden alınacak çeliklerden köklenme başarıları bakımından değişik sonuçlar alınabileceğini göz önünde bulundurmalıdır. 28

34 ÖZET Bu çalışma, kızılçamın vejetatif olarak köklendirilmesi amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla, 2, 3, 4 ve 5 yaşlarındaki Fındıklıdere orijinli kızılçam (Pinus brutia Ten.) bireylerinin son yıla ait uç sürgünlerinden alınan çelikler sera ve naylon tünel yastıkta köklendirme işlemlerine tabi tutulmuştur. Köklendirme çalışmalarında, çeliklerin yıl içerisinde alınma zamanları (temmuz ve aralık aylarında) ve alındığı yıllardaki (1997, 1998, 1999 ve 2000 yılları) anaçların yaşları (2, 3, 4, ve 5) dikkate alınırsa 8 farklı zaman, üç farklı ortam (kum, pomza ve cüruf ) ile 5 farklı bitki büyüme düzenleyicisi (Kontrol, IBA (Indole-3-Butyric Acid) ve NAA ((α- Naphthalene Acetic Acid) in ppm, ppm dozları ile çeliklerin köklendirildiği iki farklı sera ortamı (cam sera ve alçak naylon tünel sera) uygulanmıştır. Çalışmada, anaç yaşı, çelik alma zamanı, üretim yeri, BDM uygulamaları ve farklı ortamların köklenme üzerine etkileri incelenmiştir. Çelik alma zamanı ve anaç yaşının köklenme üzerine etkili olduğu belirlenmiştir. Aralık ayında alınan çeliklerde en iyi köklenme yüzdesi; cam serada 5 yaşlı anaçlardan ortalama % 33,0, alçak naylon serada 4 yaşlı anaçlardan ortalama % 40,1 olarak elde edilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre kullanılan ortamlarda kullanılan oksin dozlarından bağımsız olarak en iyi köklenme yüzdesi; serada 5 yaşlı anaçlardan aralık ayında alınan çeliklerin kumda (% 40,8), yastıkta ise 4 yaşlı anaçlardan aralık ayında alınan çeliklerin kum ve pomzada (% 41,9) belirlenmiştir. Bu çalışmada kullanılan farklı fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip bütün ortamlar için eşit sulama yapılmıştır. Bu ortamlardan pomza ve cürufun porozitesinin kumdan yüksek olması ve cürufun, kuma göre daha yüksek su tutma kapasitesi ve katyon değiştirme kapasitesine sahip olması kök bölgesinde daha olumlu hava/su koşulları sağlamaktadır. Sonuç olarak genç yaşlarda alınan çeliklerin pomza ve cürufta daha uygun köklenme şartları bulduğu söylenebilir. Oksin dozlarının her iki üretim yerinde de köklenmeye etkisinin olmadığı görülmüştür. Kış aylarında cam serada uygulanan sisleme sıklığı ile köklenme ortamına fazla su verilmesi köklendirme ortamı şartlarını olumsuz etkilenmiş olabilir. Öte yandan alçak naylon tünel serada sulama sıklığının daha az olması dolayısıyla seradan daha fazla köklenme elde edildiği söylenebilir. 29

35 Çalışmada elde dilen sonuçlara göre; alçak naylon tünel serada Fındıklıdere orijinli dört yaşlı kızılçam anaçlarından aralık ayında alınan çelikler bitki büyüme düzenleyicisi kullanılmaksızın kullanılan ortamlardan herhangi birinde sekiz haftada % 40,1 oranında köklendirilebilir. En iyi sonuç için kızılçam çelikleri aralık ayında alınmalıdır. İki yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam sera koşullarında cürufta, alçak naylon tünel serada ise kum ve cürufta, dört yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam serada cüruf ve pomzada, alçak naylon tünel serada ortamlardan herhangi birinde, beş yaşlı anaçlardan alınacak çelikler cam sera ve alçak naylon tünel sera koşullarında kumda köklendirilebilir. Temmuz ayı sonunda iki yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin cam serada ortamlardan herhangi birinde, üç yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin kum ve pomza ortamlarında köklendirilmesi mümkün olabilir. Aynı kapsamda yapılacak çalışmalarda öncelikle türün fizyolojik istekleri, orijini, kullanılacak ortamların özellikleri analiz edilmeli ve elde edilen bulgulara göre sisleme sıklığı ayarlanmalıdır. Uygulamacılar kızılçamın diğer orijinlerinden ve hatta aynı orijindeki farklı fertlerden alınacak çeliklerden köklenme başarıları bakımından değişik sonuçlar alınabileceğini gözönünde bulundurmalıdır. 30

36 SUMMARY This study aimed to vegetative propagation of Turkish Red Pine. For this purpose, cuttings which are 2,3,4 and 5 years old and from Fındıklıdere origin were processed for rooting. In the rooting works 8 different cutting taking time regarding the time in year (July and December) and the years (1997,1998, 1999 and 2000) and age of ortets (2, 3, 4, and 5), and 5 different plant growth regulators (control, IBA (Indole-3-Butyric Acid) ve NAA ((α-naphthalene Acetic Acid of 3000 and 5000 ppm), and two different green house conditions (ordinary greenhouse and nylon low bed) were applied. In the study, age of ortet, application of plant growth regulators and cutting taking time were inspected. Taking time of cuttings and age of ortets were found effective on rooting. The best rooting ratio was determined in cuttings got in December, from 5 years old ortets in greenhouse (average 33 %), and in low tunnel bed from 4 years old ortets (average 40.1 %). According to the results the best rooting ratio found are 40.8 % from the cuttings in greenhouse and 5 years old ortets in sand medium in December, 41.9 % in low tunnel bed and 4 years old ortets in sand and pumice media. Equal irrigation applied for all media used in this study regardless their different physical and chemical structures. Among these media, pumice and volcanic ash have higher porosity, water holding capacity and cation exchange rate than sand. They give better air / water conditions at root region. As a result, pumice and volcanic ash can produce better rooting conditions for cuttings from young ortets. For both rooting locations auxin application has no effect on rooting. Over mist frequency in soil can cause negative effects in winter season. Less frequent mist may increase rooting ratio in nylon tunnels. Turkish red pine cuttings of Fındıklıdere from four years old ortets could be propagated when taken in December in any medium in nylon tunnel (% 40,1). For the best results, Turkish Red Pine cuttings should be taken in December. Cuttings from two years old ortets could be propagated in volcanic ash under greenhouse conditions, in sand and volcanic ash in nylon tunnel. For cuttings taken from four year old ortets, all mediums might be used under both greenhouse and nylon tunnel conditions. Cuttings from five years old ortets could be propagated in sand under greenhouse and nylon tunnel conditions. Cuttings from two years old ortets taken in July could be 31

37 rooted in any medium, three years old ortets in sand and pumice under greenhouse conditions. In further research studies physiological features of Turkish Red Pine and characteristics of media should be analyzed and then mist regime should be adjusted. Field personnel should consider that cuttings taken trees from different origins could produce different results. 32

38 KAYNAKLAR ACAR, C., 2000, Topraksız Kültür Yöntemiyle Kızılçam Çeliklerinin Köklendirilmesi, Yüksek lisans tezi E.Ü. Ziraat Fakültesi, 67 s. (Basılmamış Döküman). ACAR, İ., 1998, Kızılçamda Islah Stratejisi, Hızlı Gelişen Türlerle Yapılan Ağaçlandırma Çalışmalarının Değerlendirilmesi ve Yapılacak Çalışmalar, (Workshop) Bildiriler, Orman Bakanlığı, Yayın Dairesi Başkanlığı Yayın No: 083:57-64, Ankara. ACAR, İ., GÜL, G. S., ÖRTEL, E., 1996, Türkiye de Kızılçam Ormanlarından Akma Reçine Üretiminde Asit -Pasta Tahrik Tekniğinin Uygulanması Esasları Üzerine Araştırmalar, Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Teknik Bülten No 5. İzmir. AKÇA, H. ve YAZICI, I., 1999, İzmir Yöresinde Yetiştirilen Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Fidanlarında Değişik Sulama Miktarlarında Oluşan Fizyolojik Değişikler, Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Teknik Bülten No: 13, 41 s, İzmir. AKKAŞ, M. E., 1994, TARIST Veri Tabanı Esaslı İstatistik Paket Programı, Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, İzmir. ANONİM, 1987, Kızılçam. Ormancılık Araştırma Enstitüsü El Kitabı Dizisi: 2. Sf: 9. Ankara. ANONİM, 1994, Türkiye de Kavakçılık. Kavak ve Hızlı Gelişen Tür Orman Ağaçları Araştırma Müdürlüğü, 68 s. İzmit, ANONİM, 1999, Rio dan Bugüne Uluslararası Ormancılık Diyaloğu. T.C. Orman Bakanlığı Araştırma Planlama Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Öncelikli Araştırma Alanları (ARA) Çalışma Grubu Toplantısı, Antalya. ANONİM, 2001, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ormancılık Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 539: 14-20, Ankara. ASLAN, S., 1987, Kızılçam Tohumunun Özellikleri. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Muhtelif Yayınlar Serisi No: 52, 59s. Ankara, ATALAY, İ., 1983, Türkiye Vejetasyon Coğrafyasına Giriş. E. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayını No: 19, İzmir. 33

39 ATALAY, İ., SEZER, L. İ. ve ÇUKUR, H., 1998, Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Ormanlarının Ekolojik Özellikleri ve Tohum Nakli Açısından Bölgelere Ayrılması, Orman Bak. Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğü Yayın No:6 108s. Ankara, BALLI, R., 1998, Orman Ürünleri Arz-Talep Karşılaştırması, 2030 larda Orman Ürünleri Üretim ve Tüketim İlişkisi Workshop u Bildirisi. CESSARINI, 1966, Propagation of Dwarf Conifers. Procedure IPPS 16: , U.S.A. COŞGUN, S., 1997, Topraksız Kültürün İbreli Türlerde Çelikle Köklendirmeye Uygunluğu Üzerine Bir Çalışma, Yüksek lisans tezi E.Ü. Ziraat Fakültesi, 52 s. (Basılmamış döküman). COŞGUN, S., 1998, Adi Porsuk (Taxus baccata) un Çelikle Üretilmesi Üzerine Araştırmalar, Batı Karadeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Teknik Rapor No: 1, Orman Bakanlığı Yayın No:51, Enstitü Yayın No: 3, Bolu. ÇELTEK, M., 1992, Topraksız Kültür Ortamında Kullanılabilecek Harç Materyallerinin Özelliklerinin Belirlenmesi E.Ü. Ziraat Fakültesi,Yüksek Lisans Tezi. (Basılmamış doküman) ÇEPEL, N 1978, Orman Ekolojisi, İ. Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ. Ü. Yayın No: 2479, O. F. Yayın No: 257, 534 s. İstanbul. DAVIS, P. H., 1965, Flora of Turkey and East Aegean Island, Vol. I, page Edinburgh Press, Edinburgh DOĞAN, B., 1997, Kazdağı Yöresi Doğal Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Populasyonlarında İzoenzim Çeşitliliği. Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Teknik Bülten No: 10, İzmir. ERKULOĞLU, Ö. S. ve ERON, Z., 1985, Doğu Ladini (Picea orientalis (L.) Link.) Fidanlarından Alınan Çeliklerin Köklendirilmesi Üzerine Araştırmalar, O.A.E Teknik Bülten Serisi No:155, Ankara. EYÜBOĞLU, A. K., ATASOY, H., GERÇEK, V., ŞAHİN, A., 1997, Sahil Sekoyasının ( Sequoia sempervirens (D.) Don) Çelikle Üretilmesi. Doğu Karadeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Teknik Bülten No: 1, Trabzon. GÖKMEN, H., 1973, Gymnosphermea ( Açık tohumlular), Orman Genel Müdürlüğü. Yayın No: 523. Ankara. 34

40 GÖKŞIN, A., 1987, Kızılçamın Botanik Özellikleri. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Muhtelif Yayınlar Serisi No: 52, Ankara. GÜL, G. S., 1999, Türkiye de Üretilen Gövde Reçinesi Terebentini ile Sülfat Terebentini Bileşenlerinin Tayini ve Bileşenlerinin Endüstriyel Önemi Olan Başka Bileşiklere Dönüştürülmesi, Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Teknik Bülten No: 12, İzmir. GÜLBABA, A. G., 1990, (a). Fransa da Okaliptüslerde Çelikle Klonal Üretim. Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü Dergisi, (31), 125 s. İzmit GÜLBABA, A. G., 1990, (b). Çelikle Okaliptüs Fidanı Üretiminde Islak Çadır Sistemi. Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü Dergisi, (105), 25 s. İzmit, 1 HANOWER, W. and REİCOSKY, A. D., 1972, Accelerated Growth for Early Testing of Spuruce Seedlings, Forest Science, Volume 18 No p.,u.s.a. HAUGH, M. F., MOELLER, F., ROBERTS, A. N., 1974, Mugo Pine Cuttings Rooted in June or January. Oregon Ornamental and Nursery Digest. 14 (2): 1-3., U.S.A. HİLL, S. R. and LİBBY, W. J., 1969, Outdoor Rooting of Pinus radiata. The Plant Propagation 15 (4): , U.S.A. IŞIK, Z., 1983, Orman Ağaçlarında Çelikle Üretim. Orman Mühendisliği Dergisi No:11. Ankara. İKTÜEREN, Ş., 1976, Yerli Çam Türlerimizden Bazılarının Çelikle Üretimi. O.A.E. Yayınları Teknik Bülten Serisi No: 78. Ankara. JI, K., WAHG, Z,. AHGRONG, C,. TIANHUA., WANG, M., 1998, A study on rooting varition of masson pine (Pinus massoniana Lamb.) Cuttings. Journal of Nanjing Forestry University 22 (3) 70 p., CHİNA. JOHNSON, M. D., 1976, Propagation of Dwarf Mugho pine by Cuttings, The Plant Propagation, (3): 9-10, 22, U.S.A. KAYACIK, H., 1980, Orman Park ve Ağaçlarının Özel Sistematiği, Gymnospermae ( Açık tohumlular), Cilt I. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını No: 281, İstanbul. 35

41 KESKİN, S., 1992, Kokulu Ardıç (Juniperus foetidissima Willd.) ve Boylu Ardıç (Juniperus exelsa Bieb.) ın Çelikle Üretilmesi, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Teknik Bülten No: 233, Ankara. KIANG, Y. T., ROGERS, D. M., PIKE, R. B., 1974, Rooting mugo pine cuttings Horticulture Science. 9 (4): 350, U.S.A. LAMB, J. G. D., 1970, Trials on Propagation of Chamaecyparis at Kinsealy. Proc. IPPS 20: , U.S.A. Lİ, G,. ZHANG, Q., XU, Z., HUANG, Z., 1992, Study on Rooted Cuttings of Cunningamia lanceolata,. Symposium on Selection and Breeding of Major Fast Growing and High Yield Species, ( ), Beijing. Mc GUIVE, J. J., 1966, Candle Propagation of Mugo Pine. The R.I. Nurserymen's Newsletter 27: 1 + 3, U.S.A. MENZIES, M.I., KLOMP, B., HOLDEN, G., 1991, Promising Future for Radiata Pine Cuttings, What s New in Forest Research, Forest Research Institute, New Zealand. MENZIES, M.I., and ARNOTT, J.T., 1992 Comparpisen of Differant Plant Production Methods for Forest Trees, Transplant Production Systems, Kluwer Acedemic Poblishers (21-44), Helland NELSON, S. H., 1959, Procedure IPPS 9: U.S.A. NEYİŞÇİ, T., 1987, Kızılçamın Doğal Yayılışı, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Muhtelif Yayınlar Serisi No: 52, 17s. Ankara, OGM, 1980, Türkiye Orman Envanteri, Yayın No: 13, Seri No: 630, 127 s. Ankara, OLIVER, R.W. and NELSON S.H., 1957, Propagation of Spruce from Cuttings, Procedure IPPS 7:41-43 U.S.A. SELİK, M., 1963, Kızılçam (Pinus brutia Ten.) ın Botanik Özellikleri Üzerine Araştırmalar. Orman Genel Müdürlüğü Yayını No: 353 (36), 88 s. İstanbul, SEVGİCAN, A., 1999, Örtüaltı Sebzeciliği (Topraksız Tarım) Cilt: 2, E. Ü. Ziraat Fakültesi Yayın No: 526, 130 s. İzmir, SHERWOOD, D., 1968, Rooting of Blue Spruce from Cuttings, Procedure IPPS 18: U.S.A. 36