Dilbilim Nedir? .Dili bir araştırma konusu olarak ele alan ilk çalışmalara Grek, Hint, Çin, Arap uygarlıklarında rastlanmaktadır.

Transkript

1

2 Dilbilim Nedir?.Dilin sistematik yapısını, bireysel ve toplumsal özelliklerini kuramsal ve uygulamalı olarak inceleyen sosyal bilim dallarından biridir..dili bir araştırma konusu olarak ele alan ilk çalışmalara Grek, Hint, Çin, Arap uygarlıklarında rastlanmaktadır.

3 Antik çağlarda Avrupa geleneği içinde dil üzerine ilk sorgulamalar felsefenin kapsamında Grekler tarafından başlatılmış, Romalılarla devam etmiştir. Ancak günümüzdeki anlamıyla bilimsel modern dilbilimin temelleri daha çok 18. yüzyıl sonlarına dayanmaktadır.

4 19.yüzyılın pozitivist ve romantik akımları ile biçimlenen tarihsel ve karşılaştırmalı dil incelemeleri, 20. yüzyılın başından itibaren yeni bilimsel paradigmaların, kuramların ve kavramların ortaya konulmasıyla dilbilimi bugünkü özerk konumuna taşımıştır. Böylece, ilkçağlarda bazı kültürlerin yalnızca kendi dilleri üzerine geliştirdiği gramer, etimoloji, sözlük yazımı gibi çalışmalardan, giderek evrensel ilkelere ve disiplinler arası çalışmalara uzanan süreçte dilbilim hem kuramsal, hem de uygulamalı amaçları ile geniş bir inceleme alanı kazanmıştır.

5 Dilbilimin temel inceleme alanları genel olarak ikiye ayrılabilir: 1) Küçük-ölçekli (micro) incelemeler 2) Büyük-ölçekli (macro) incelemeler

6 Küçük-ölçekli (micro) incelemeler: Dilin sesbilim (phonology), sesletim bilgisi (phonetics), biçimbilim (morphology), sözcükbilgisi (lexicology), sözdizimi (syntax), anlambilim (semantics) bağlamındaki yapısal ve işlevsel özelliklerini ele alır.

7 Büyük-ölçekli (macro) incelemeler Dilin bireysel ve toplumsal özelliklere bağlı olarak ortaya çıkan görünümlerini araştırır. Ancak büyük ölçekli çalışmaların yürütülebilmesi, her şeyden önce o dille ilgili küçük ölçekli bilgilerden yararlanmayı gerektirir. Bireylerin ya da toplumların dil kullanım özellikleri küçükölçekli yapılardan tümüyle bağımsız olarak ele alınamaz.

8 Büyük-ölçekli incelemelere örnek olarak toplumdilbilim (dil ve toplum ilişkisini ele alan) ruhdilbilim (dil ve zihin bağlantısını ele alan) edimbilim (dilin kullanımı ile ortaya çıkan anlamları ve edimleri inceler) sinirdilbilim (dil ve beyin yapısı ilişkisini araştırır) bilişsel dilbilim (beynin algılama ve yorumlama süreçleri ile dil ilişkisini inceler) biçembilim (edebiyat metinlerindeki dil kullanımı özelliklerini dilbilim kuramları ışığında açıklar) metindilbilim (metinlerin yapısını çözümler), söylem çözümlemesi (söylemin yapısını, özelliklerini ve kullanıldığı ortamlara göre özelliklerini inceler)

9 Dilbilimin Alt Dalları Anlam Bilimi / Semantics : Dilsel yapıların anlamının incelenmesi. Konuşma, sohbet gibi diyalog içindeki anlamın incelenmesi, anlam biliminin değil söylem analizinin konusu olmalıdır. Anlam bilimi, kelime ve cümle seviyesindeki anlamı içerir. Antropolojik dil bilimi / Antropological Linguistics: Bir dil toplumuna ve kültürüne özgü olarak gerçekleştirilen dil incelemesi. Antropolojik dil bilimi genellikle daha az belgelenmiş dillerle ilgilenir. Bu tanım etnolinguistiği de içerir. Bilgisayar dil bilimi / Computational Linguistics: Dil incelemesinde bilgisayar biliminin kullanımı. Bu tanım yapay zeka ve Doğal Dil İşlemi (NLP) ni de içerir; ancak matematiksel dil bilimini içermez. Bilgisayarla yapılan çeviriler en önemli faaliyet alanıdır. Dil Belgelemesi / Language Documentation: Dilbilimsel alan metotlarını ve alan çalışma tekniklerini içeren, dil tasviri ve belgelemesine ilişkin teori, yöntem ve işlemler. Mesela, bir alana ait teknikler için hazırlanan el kitabı. Dil bilimi tarihi / History of Linguistics : Linguistik biliminin tarihinin ve gelişiminin incelenmesi. Mesela Saussure ün bir biyografisi ya da Platon un dille ilgili fikirlerinin analiz edilmesi.

10 Dil bilimi ve Edebiyat / Linguistics and Literature: Dilbilimsel analizlerin edebî metinlere uygulanması. Bu tanım Üslup bilimini (stylistics) ve Şiir bilimini (poetics) de içerir. Dil Felsefesi / Philosopy of Language: Felsefenin dile ve dil bilimi teorisine uygulanması. Sapir-Whorf hipotezi, sözlü ve sözsüz düşüncenin karşılaştırmalı olarak ele alınması gibi konuları içerir. Dil Kazanımı / Language Acquisition: İnsan dilinin edinim sürecinin incelenmesi. Dil kazanımı, ya yetişkin veya çocukların dil edinimi ile ilgili materyallerin tasviri ya da anadili veya ikinci dil öğrenimi için kullanılabilir. Ancak, eğer materyaller özel olarak dil öğretimi, veya pedagojik bakış açısından dil öğrenimi ile ilgili olursa bunların Uygulamalı Dil bilimi (applied linguistics) içine dâhil edilmesi daha doğru olur. Dilbilimsel Teoriler / Linguistic Theories : Dil bilimi için temel oluşturan, genellikle ses bilimi (phonology) ve söz dizimi (syntax) gibi birden fazla alt dalı kapsayan teoriler. Mesela Evrensel gramer teorisi, dönüşümlü gramer teorisi gibi. Edim Bilimi / Pragmatics: Bir dil kullanımının, gerçekleştiği bağlama göre incelenmesi.

11 Genel dil bilimi / General Linguistics: Herhangi bir alt dala ya da bir dil bilimi teorisine indirgenmemiş geniş dil bilimi çalışması. Hukuksal dil bilimi / Forensic Linguistics: Dilbiliminin hukuğa uygulanması. Hukuksal dil bilimi dilbilimsel metodolojinin hukukî tesbitler yapmak için kullanılmasıdır. Sorgu odasındaki dilin analizi en iyi şekilde söylem analizi olarak tasnif edilir. Kognitif bilim / Cognitive Science: İnsan zihninin, özellikle dille ilgili olarak incelenmesi. Dil üzerine bir deney ya da öngörü; veya zihin araştırması gibi konuları içerir. Matematiksel Dil bilimi / Mathematical Linguistics : Dilin matematiksel özelliklerinin ele alındığı dil bilimi alanı. Gramerin şeklî özellikleri ile ilgili çalışmalar bu alana girer.

12 Metin ve Külliyat Dil Bilimi / Text and Corpus Linguistics : Geniş bir pasajın, bir metnin veya metinler külliyatının dilbilimsel özelliklerinin incelenmesi. Bu tanım, metinlerin bilgisayarlı incelemesinin yanı sıra gösterge bilimi (semiotics) ve tür analizini de içerir. Psikolojik Dil Bilimi / Psycholinguistics : Hafıza ve zeka gibi, dilin arkasında yer alan psikolojik mekanizmalar vasıtasıyla, psikoloji biliminin dil bilimine uygulanması. Ses Bilgisi / Phonetics : Konuşma dilindeki seslerin yapısı, boğumlanma ve algılanması üzerine yapılan sınıflama ve inceleme çalışması. Bu tanım hem anatomik ses bilgisini hem de akustik ses bilgisini içerir. Bu alanda yapılan veri tabanı oluşturma, grafik sunum, sözlük gibi çalışmalar eğer bir dilin seslerine ilişkinse ses bilgisi altında yer alır.

13 Söylem analizi / Discourse Analysis: Birbirine bağlı konuşmalar [ya da dil kullanımları] arasındaki örüntü ve anlamların incelenmesi. Bu tanım mizah (humor) incelemeleri, karşılıklı konuşma analizi, etkileşimli sosyolinguistik ve özel şartlardaki dil kullanımını (mesela mahkemede) inceler. Söylem dökümleri, Söylem Sunum Teorisi veya farklı konuşma türleri üzerine (msl.doktor/hasta diyaloğu) üzerine yazılan makaleler örnek olarak verilebilir.

14 Söz dizimi / Syntax : Bir cümle içindeki kelimeler ve diğer birimler arasındaki gramatikal ilişkilerin incelenmesi. Sözlük Bilgisi / Lexicograpy : Tek dilli ya da çok dilli sözlüklerin veya sözlüksel kaynakların oluşturulması ve incelenmesi işlemi.

15 Uygulamalı dil bilimi / Applied Linguistics : Dilbilimsel metotların dil ve eğitimde, mesela okuma-yazma ve yabancı dil öğreniminde uygulamalı olarak kullanımı. Bu tanım ikinci dil öğrenimi ve farklılaştırıcı (contrastive) dil bilimini de içerir. Öğretim materyalleri, dil öğrencileri için hazırlanan rehberler ve yetişkinlerin dil öğrenimi üzerine yapılan incelemeler de bu gruba girer.

16 Uygulamalı Dilbilim nedir? Uygulamalı dil bilimi olarak da bilinen uygulamalı linguistik genel dil biliminin bir alanıdır. Dil öğrenimi araştırmaları, dil betimlemesi (sözlük bilgisi), ayrıca dilbilimsel görüş altında doğa bilimleri, kültür bilimi, bilgi bilimi, hukuk bilim ve ruh bilimindeki sorunlarla disiplinler arası olarak ilgilenmektedir.

17 Diğer alanlardaki dille ilgili problemlerin çözümlenmesinde dilbilimsel teori, metot ve bilgilerin kullanımı da yani adeta ters yönde bu alanın konusunu oluşturmaktadır. Araştırma nesnesi olarak dille ilgili çok farklı görüşler ile farklı yaklaşımlar ve dil biliminin başka bilimlerden yararlanma özelliğinden dolayı genel dil bilimi ve uygulamalı dil bilimi arasında genel belirlenmiş bir sınırlama yoktur.

18 Bir taraftan genel dilbilimi teorik temellerle, örneğin dil ve dil kullanımı için bütün bireylerde aynı olan biyolojik ve psikolojik, yani bilişsel koşullarla (dil edinimi, olası dilsel açıdan sorunlu durumlar, dil üretiminde sinirlerle ilgili süreç, dilin biyolojik kökeni gibi) ilgilenen bir alan olarak tanımlanabilir. Genel dilbilimi ayrıca konuşulan dilin sosyal, sosyo-demografik ve kültürel nedenlere (politik ve toplumsal kurumlarda kullanılan dil, cinsiyete özgü dil kullanımı, gençlere özgü dil, yaşlılıktaki dil kullanımı, kültürel koşul ve durumlara bağlı dil kullanımı gibi) bağlı ortak özellikleriyle ilgilenen bir alan olarak da görülebilir.

19 Diğer taraftan kullanım koşulları altında dili araştıran bütün bu alanlar soyut bir sistem olarak dille ilgilenmeyen, aksine konuşulan dili, yani kullanılan dili esas alan ve araştıran alanlar olarak tanımlanabilir. Bu şekilde tanımlandığında bu alanlar genel dil bilimine ait sayılabilir.

20 Uygulamalı dil bilimi daha çok öncelikle dil ile soyut bir sistem olarak ilgilenen, hatta dili dilin "gerçek" çevresiyle bağlantıda gören, kendini gerçekten uygulamalı dillere adayan alt disiplinleri bir üst kavrama bağlamaktadır. "Uygulamalı", diğer adıyla applied linguistics anlayışında bu anlayış linguistics applied'ın karşısında durmaktadır, örneğin (genel dil bilimi bilgilerinin bilişim alanında uygulama bulduğu) bilgisayar dil bilimi, (araştırmanın terapi türlerinin işlenmesi hizmetinde bulunduğu) klinik dil bilimi, (öğretim malzemelerinin gelişimi için) dil öğretimi araştırması ya da (pedagojik amaçlar için) yazım araştırması ve yazma öğretisi durumlarında ortaya çıktığı gibi linguistics applied kavramı altında dilbilimsel araştırma sonuçlarının pratik olarak yer değiştirmesi anlaşılmaktadır.

21 Dahası psikodilbilim, toplum dil bilimi ve genel dil biliminin diğer alanları genellikle buna dâhil edilmektedir. Çünkü bu alanlar bireyin parçası olarak dilin tanımlanmasıyla uğraşmaktadırlar ve -pratik hayata dair bir bilgi üreten ve böylelikle dilin uygulanması ile ilgilenen disiplinlerin tersine- genel ilkeleri ve süreçleri ortaya çıkarmak istemektedirler.

22 Uygulamalı dil biliminin konusu ve esas noktası Uygulamalı dilbilimi, insanların iletişim (sözlü ve sözsüz iletişim) ortamını, ayrıca bilgi organizasyonu, bilgi sunumu, bilgi biçimlendirmesi ile bilgi üretimini gösteren ve dil teknolojisine uygun çözümler üreten temel sorulara ve konulara destek vermeye çalışır. Bilgi aktarımı, çok dillilik, bilgilerin bilgisayar destekli biçimlendirilmesi ve sunumu, yeni yayın organlarında dil kullanımı, ana dil ve yabancı dil bilgilerinin edinim ve kullanım yetisini arttırmaya yönelik metot ve araçlar gibi konular bu alanın en büyük araştırma konularıdır.

23 Okuma ve yazma ediniminde, metin anlamada, sözlü iletişimde ve uygun konuşma yönetiminde (örneğin; sunuculuk); uygulamalı dil biliminin didaktikle doğrudan ilişkisini içeren öğrenme ve öğretim süreci arasında sıkı bir bağ oluşturur. Dilsel bilgiler, ders kitapları aracılığıyla edinilir ve sözlüklere bu bilgiler kodlanır. Küreselleşme, çoğunlukla dil ve kültür iletimi üzerine yoğunlaşılmış çeviriyi beraberinde getirmekte ve otomatik olarak çevirinin sınırlı bir şekilde gerçekleştirilmesine yol açmaktadır. Dil engellerinin aşılması uygulamalı dil bilimi için çok önemli bir konudur. Bu yüzden; uygulamalı dil bilimi, doğal dilin belli bir amaca yönelik yapısal kolaylaştırılmasıyla (örneğin, temel İngilizce), temel söz dağarcığının Esperanto, Europanto, Volapük ya da Interlingue gibi yapay dil olarak ele alınmasıyla ilgilenir.

24 Bir diğer esas noktayı, yazı, yani söz ve sözsüz ifade arasındaki arabirimlerin araştırılması oluşturmaktadır. Belgeler; kısmen, metni bölen ve dilsel olmayan tasvirlerden oluşur ya da metin resmi tamamlar. Çizelgeler, resimler, diyagramlar, formüller, denklemler, kartlar, haritalar, şemalar vs., başta ekonomi olmak üzere belirli içerikleri aktarmaktadırlar ve sözlü olarak ayrıntılı bir biçimde ifade edilir. Çoğu durumda çok karmaşık olan bu unsurları göz ardı etmek mümkündür; aynı zamanda mutlaka dilsel boyutta açıklamak ve yorumlamak gerekmektedir. Çizgi roman gibi yayınlarda; resim, dili devam ettirebilir ya da yetersiz kaldığı yerde yerine geçebilir. Yani; yazar, bilinçli olarak metne bağlı kalabilir. Formlar, cevap kağıtları, randevu defterleri gibi diğer metinler kare ve sütunların aktif işlemlerini gerektirir ve okurla diyalog içindedir. Bu tarz metinlerin araştırılması, işbilimsel insanmakine-arabirimin bilişimde iyileştirilmiş kullanım kolaylığına oldukça katkı sağlamaktadır.

25 Bilgi erişimi ve büyük veri bankalarından soruların yanıtlanması (bilgi erişimi, veri madenciliği, bilgi çıkarımı), ayrıca pasaja göre otomatik arama, yani sadece biçimine göre değil, anlamına göre de arama (bilgi erişimi ve arama motoru) dil biliminin ve bilişimin kesiştiği diğer noktalardır. Metnin bir başka dile çevrilmesini destekleme (bilgisayar destekli çeviri) ya da tamamen otomatik çeviri, metin işlemede (daktilo, dil bilgisi ve yazım hatalarının düzeltilmesi, derleme eser vs.) bilgisayar kullanıcısını destekleme ve ayrıca konuşulan dili işleme de (dili tanıma ve dil sentezi) uygulamalı dil biliminin çalışma alanlarıdır. Bunlara paralel olarak uygulamalı dil bilimi klinik ve patolojik alanların teorik temelleri ve dil bozukluklarının teşhis ve tedavisiyle de ilgilenmektedir.

26 Bu; dil edinimine ve dilin işlenmesine ilişkin psikodilbilimsel temel bilgileri, dil ve beyin arasındaki ilişkiye bilişsel ve sinirbilimsel eğilimi, yetişkinlerdeki ve çocuk yaştaki dil bozukluklarının teorik temelleri, dil gelişimi bozukluklarının tahlil, tanı ve tedavi yöntemleri ile kalıcı dil ve konuşma hatalarını da kapsamaktadır. Statik ve dinamik (Braille alfabesi) kör alfabesinin gelişimi, sağırlara ait işaret dilinin incelenmesi ve kullanımı, parmak dilinin öğretilmesi da uygulamalı dil biliminin ilgi alanıdır. Uygulamalı dil bilimi, edimle ve diğer bilimsel alanlarla işbirliğine ihtiyaç duymaktadır.

27 Uygulamalı dil bilimi, edimle ve diğer bilimsel alanlarla işbirliğine ihtiyaç duymaktadır. Uygulamalı dil bilimi, uygulamayla ilgili kuramsal dil bilimi sonuçlarını ortaya koyar ve bu noktada dille dolaylı yönden yakın olan bilimlere başvurur. Uygulamalı dil bilimi kavramı, dil bilimle ilgili bütün disiplinler arası bilimler için kullanılan bir üst kavramdır.

28 Uygulamalı dil biliminin içeriği ve araştırma alanları Uygulamayı temel alan dil kuramları Her bir dilin betimlenmesi (tek dilli sözlük bilim, her şeyden önce eşzamanlı olarak) Daha çok dilin karşılaştırılması (karşılaştırmalı dil bilimi, iki dilli sözlük bilim, eşzamanlı olarak) Dil öğretimi ve dil öğrenimi araştırmaları (yabancı dil derslerindeki yabancı dil öğretimi ve öğrenimi de dâhil, Dil laboratuarındaki çalışmalar, anadilin didaktiği) Uzmanlık dili araştırmaları (terim bilim, anlaşılırlık sorunları, bilim dili, uzman-amatör iletişimi) Çeviri bilimi (yazılımların sınırlandırılması, teknik belgeleme) Kurumsal iletişim Kusur/hata çözümlemesi Metin-resim ilişkisi

29 Beden dilbilim Sosyodilbilimi (toplum dil bilimi) Psikodilbilimi (uhdil bilim) Edimbilim (Pragmatik) (Dil ve davranış, Dil kullanım kuralları, söz eylem kuramı, konuşma kuralları kuramı) Budundilbilim Bilgisayarlı dilbilimi (yapay dil sistemi) Tarihsel dilbilimi (o anki eşzamanlı dil durumu ve etki faktörleri göz önünde bulundurularak artzamanlı dil değişimleri) Metin dilbilim Klinik dilbilim Adli Dilbilimi Bağıntı dil bilimi (Dilsel yapıları ve dilsel sonuçları ayrıca dil bağıntısında sosyal ve dil politikası koşulları inceler.) Bütünce Dil bilimi Betimsel dil bilimi (dillere ve dil sistemlerine dönük mümkün mertebe değerlendirmeden uzak, yani yas koyucu veya normatif olmayan bir betimleme şeklini oluşturmaya yönelir) Nörodil bilim Hukukdil bilim Bilişsel Dil bilimi Feminist Dil bilimi

30 Avrolinguistik, Avrupa dilleriyle ilgilenir. Interlinguistik, uluslararası iletişimi ve yapay dilleri inceler. Medya Dil bilimi Nicel Dil bilimi Ekolojik dil bilimi (Dil ve dilin kullanım alanı arasındaki etkileşimi inceler.) Paleolinguistik, insan dilinin oluşumunu inceler; psikoloji ve antropoloji ile birçok ortak noktası bulunmaktadır.

31