Bilgiler Eğitimi ABD e-posta: 295

Transkript

1 KIŞ WİNTER 2018-SAYI NUMBER 19- SAYFA PAGE İLKOKUL VE ORTAOKUL SOSYAL BİLGİLER DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI ÜZERİNE GENEL BİR DEĞERLENDİRME Refik TURAN 1 Özet 2017 yılında yeni ilkokul ve ortaokul sosyal bilgiler dersi öğretim programı kabul edilerek öğretim yılından itibaren uygulanmaya başlanmıştır. Bu araştırmanın amacı 2017 sosyal bilgiler dersi öğretim programının Türkiye de sosyal bilgiler öğretimine getirdiği yenilikleri ve farklılıkları ortaya koymaktır. Genel tarama modeli ve doküman incelemesi yönteminin kullanıldığı araştırmada temel materyal olarak 2005 ilköğretim sosyal bilgiler dersi öğretim programı ile 2017 sosyal bilgiler öğretim programının en son güncellenen hali kullanılmıştır. Araştırmada her iki öğretim programı vizyon ve temel yaklaşım, genel amaçlar, beceri, kavram, değer, öğrenme alanları ve üniteler, kazanımlar, ölçme ve değerlendirme ve ilişkilendirmeler boyutuyla incelenerek aralarındaki farklar ve yeni programın getirdiği yenilikler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırma sonucunda yeni programın vizyon ve temel yaklaşımında önemli bir farklılık olmadığı, genel amaçların sayıca ve amaçlardaki değer ve beceri vurgularının artırıldığı, programda yer verilen öğrenme alanları ve kazanım sayılarının azaltıldığı, ünitelere yer verilmediği, beceri sayısının artırıldığı, önceki programda yer alan bazı değerlerin çıkarılarak yeni değerlerin eklendiği, ilişkilendirmelere yer verilmediği, kavram öğretimi ile ilgili açıklama ve kavram listelerine yer verilmediği, ölçme ve değerlendirme ile ilgili genel nitelikli bilgilerin yetersiz olduğu sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Sosyal bilgiler öğretimi, sosyal bilgiler dersi, sosyal bilgiler öğretim programı, ilköğretim A GENERAL EVALUATION ON 2017 PRIMARY AND MIDDLE SCHOOL SOCIAL STUDIES CURRICULUM Abstract In 2017, the new primary and middle school social studies curriculum has been adopted and started to be implemented from academic year. The aim of this research is to reveal the innovations and differences introduced by the 2017 social studies curriculum. The most recent version of the 2005 social studies curriculum and the 2017 social studies curriculum was used as the basic material in the research that used the general survey model and the document analysis method. In the research, both curricula were examined with the dimension of vision and basic approach, general aims, skills, concept, value, learning areas and units, achievements, measurement and evaluation and associations, and the differences between them and the innovations brought about by the new program were tried to be presented. As a result of the research, it is found out that there is not a significant difference in the vision and basic approach of the new program, the values and skills emphasized on the general purpose and the number of the values and skills are increased, the themas and the numbers of the places included in the program are reduced, that the values are added, that there are no associations, that there 1 Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Böl., Sosyal Bilgiler Eğitimi ABD e-posta: refikturan06@gmail.com 295

2 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE REFİK TURAN are no explanations and concept lists related to concept teaching, and that general information about measurement and evaluation is insufficient. Keywords: Social studies teaching, social studies course, social studies curriculum, primary education Giriş Öğretim programı bir dersin amaçlarını, kapsamını, içeriğini belirleyen en temel araçtır. Ülkenin eğitim sisteminin genel amaçları ve ilkeleri doğrultusunda dersle ilgili bilgi, beceri ve değerlerin öğrencilere aktarılmasında öğretmenlere bir çerçeve sunar ve yol gösterir. Bu bakımdan öğretim programları bir yandan iktidarların ideoloji, inanç ve değerlerini yansıtırken bir yandan da günümüzde ve gelecekte ülkenin ihtiyaç duyacağı bilgi, beceri ve niteliklere sahip yeni kuşakların yetiştirilmesine olanak sağlayacak biçimde düzenlenir. Özellikle bilginin hızla değiştiği ve yayıldığı günümüz dünyasında her şey hızla güncelliğini yitirirken vatandaşlık yeterlilikleri, bireyin, toplumun ve devletin beklentileri de sürekli farklılaşmaktadır. Bu durum güncellik ilkesi gereğince öğretim programlarının da günün koşullarına cevap verecek şekilde sürekli güncellenmesini zorunlu kılmaktadır. Sosyal bilgiler temel eğitimde iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla sosyal bilimler disiplininden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanıdır (Erden, tarihsiz, s. 8-9). Sosyal bilgiler öğretimiyle öğrencilerde etkili demokratik vatandaşlık için gerekli olan çalışma, düşünme ve kişilerarası grup becerilerinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır (Öztürk, 2012, s. 9). Sosyal bilgiler dersinin bu kendine özgü durumu, dersin içeriğinin dünyadaki kültürel ekonomik sosyal ve siyasal gelişmelere ve değişmelere bağlı olarak güncellenmesini daha da zorunlu hale getirmektedir yılında o zamana kadar ilkokullarda ayrı birer ders olarak okutulan tarih, coğrafya ve yurttaşlık dersleri, toplum ve ülke incelemeleri adı altında birleştirilerek tek ders haline getirilmiştir. Bu ders öğretim yılından itibaren yerini sosyal bilgiler dersine bırakmış; öğretim yılından itibaren ise ortaokullara yaygınlaştırılmıştır (Bilgili, 2013; Bektaş Öztaşkın, 2016) öğretim yılında ortaokullarda sosyal bilgiler dersi kaldırılarak yerine milli tarih, milli coğrafya ve vatandaşlık bilgisi dersleri okutulmaya başlanmıştır öğretim yılından itibaren ise milli tarih ve milli coğrafya dersleri kaldırılarak yerine tekrar sosyal bilgiler dersi okutulmaya başlanmıştır (Turan, 2016). Milli Eğitim Bakanlığı nın 2005 yılında eğitim sisteminde yapılandırmacı eğitim felsefesini benimsemesiyle birlikte ilk ve ortaöğretimdeki tüm derslerin öğretim programları ve ders kitapları yeni anlayışa uygun olarak yeniden hazırlanmış; bu kapsamda ilköğretim sosyal bilgiler dersi için de yeni öğretim programı hazırlanarak öğretim yılından itibaren uygulanmıştır. Bu program değişikliği, davranışçı yaklaşımdan yapılandırmacı yaklaşıma geçişle birlikte gerçekleştiği için yeni anlayış hakkında öğretmenleri bilgilendirmek maksadıyla program oldukça ayrıntılı olarak, adeta bir rehber kitap niteliğinde hazırlanmıştır. Süreç içerisinde küçük çaplı birtakım güncellemelerle on yılı aşkın bir süre uygulanan programın değiştirilmesi için 2015 yılında bir girişim başlatılmışsa da sonuçlandırılamamıştır. Son olarak 296

3 2017 İlkokul Ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Üzerine Genel Bir Değerlendirme KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Milli Eğitim Bakanlığı ilk ve ortaöğretimde okutulan derslerin büyük bir kısmı için taslak öğretim programları hazırlatarak 2017 yılı Ocak ayında kamuoyuyla paylaşmıştır. Bu çerçevede sosyal bilgiler dersi için hazırlanan taslak öğretim programı da kamuoyuyla paylaşılmış (MEB, 2017a), gelen talep, öneri ve eleştiriler doğrultusunda son şekli verilerek öğretim yılında 4. ve 5. sınıflarda; öğretim yılından itibaren ise tüm sınıflarda uygulanacak şekilde kabul edilmiştir (TD, 2017, s. 1613; MEB, 2017b). Milli Eğitim Bakanlığı, program değişikliklerine gerekçe olarak sosyokültürel hayat, bilim ve teknolojideki hızlı değişim ve gelişmelere bağlı olarak toplumun ve ferdin ihtiyaçlarının değişmesinin yanı sıra Milli Eğitim Bakanlığı nın değişen felsefesini göstermektedir (MEB, 2017c, s. 3). Bu program uygulanmaya başladıktan yaklaşık dört ay sonra kapsamlı bir güncellemeye tâbi tutulmuştur. Bu araştırmanın amacı öğretim yılından itibaren uygulanmaya başlanan ilkokul ve ortaokul sosyal bilgiler öğretim programının kendinden önce uygulanmakta olan 2005 programıyla arasındaki farkları; dolayısıyla sosyal bilgiler öğretimine getirdiği yenilikleri ve farklılıkları ortaya koymaktır. Araştırmada geçmişte ya da halen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan (Karasar, 1998, s. 77) tarama modeli ve araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsayan (Yıldırım ve Şimşek, 2003, s.140) doküman incelemesi yönteminden yararlanılmıştır. Araştırma kapsamında araştırmanın ana materyalleri olan 2005 ve 2017 sosyal bilgiler programı ile bu programın 2018 yılında güncellenmiş hali incelenmiş, elde edilen veriler bir nitel araştırma veri analizi yöntemi olan içerik analizine tâbi tutulmuştur. Araştırma sürecinde elde edilen veriler 2017 sosyal bilgiler dersi öğretim programı kategorisi ve programın vizyonu ve temel yaklaşımı, genel amaçlar, beceriler, kavram öğretimi, değerler, öğrenme alanları ve üniteler, kazanımlar ölçme ve değerlendirme ve ilişkilendirmeler alt kategorileri altında ele alınarak değerlendirilmiştir. Araştırmada 2017 sosyal bilgiler dersi öğretim programının 2018 yılında güncellenmiş son hali temel alınmakla birlikte 2017 sosyal bilgiler dersi öğretim programı şeklinde adlandırılmıştır. Konuyla ilgili literatür incelendiğinde 2017 yılında kamuoyuna sunulan sosyal bilgiler dersi taslak öğretim programından başlayarak 2018 yılındaki güncellemeyi de kapsayan bir çok araştırma yapıldığı görülmektedir: Gürel (2017), araştırmasında 2005 ilköğretim sosyal bilgiler öğretim programı ile 2015 ve 2017 taslak sosyal bilgiler öğretim programlarını içerik, kazanım, programların temel felsefesi, temel beceriler, değerler ve ölçme ve değerlendirme yaklaşımları boyutlarıyla karşılaştırmıştır. Tay (2017), araştırmasında 2005 ilköğretim sosyal bilgiler öğretim programı ile 2017 sosyal bilgiler dersi taslak öğretim programını vizyon, yaklaşım, hedefler, kazanım, içerik, öğrenme alanı, ünite, beceri, kavram, ara disiplin, değer, belirli gün ve haftalar, Atatürkçülükle ilgili konular, öğrenme öğretmen süreçlerine ilişkin açıklamalar, etkinlik örnekleri ve değerlendirme boyutlarıyla karşılaştırmıştır. Çakmak, Kaçar ve Arıkan (2017) Diyarbakır ilindeki ortaokullarda görev yapmakta olan 10 sosyal bilgiler öğretmeni ile gerçekleştirdikleri araştırmada 2017 ortaokul sosyal bilgiler taslak öğretim programına ilişkin öğretmen görüşlerini ortaya koymuşlardır. Taş ve Kıroğlu 2018), 2017 yılında Ordu ili Altınordu ilçesinde 4. sınıfı okutan 92 öğretmenle yaptığı çalışmada sınıf öğretmenlerinin yeni sosyal bilgiler dersi öğretim programıyla ilgili hedef, içerik, eğitim durumu (öğretme-öğrenme süreci) ve ölçme ve değerlendirme ögeleri olmak üzere dört kategoride görüşlerini ortaya 297

4 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE REFİK TURAN koymuştur. Çoban ve Akşit (2018) tarafından gerçekleştirilen araştırmada 2005 ve 2017 sosyal bilgiler öğretim programları öğrenme alanı, kazanım, kavram, değer ve beceri boyutlarıyla karşılaştırılarak aralarındaki farklar ortaya konulmuştur. Sözen ve Ada (2018) tarafından gerçekleştirilen araştırmada ise 2017 yılında kabul edilen ve 2018 de güncellenen sosyal bilgiler dersi öğretim programında 4. sınıf düzeyinde gerçekleştirilen değişiklikler ortaya konulmuştur SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİM PROGRAMI: NELER DEĞİŞTİ? 1.1. Programların Vizyonu ve Temel Yaklaşımı 2005 sosyal bilgiler dersi öğretim programında programın vizyonu ve temel yaklaşımı açıkça belirtilmiştir. Programda, programın vizyonu şu şekilde ifade edilmektedir: 21. yüzyılın çağdaş, Atatürk ilkeleri ve inkılâplarını benimsemiş, Türk tarihini ve kültürünü kavramış, temel demokratik değerlerle donanmış ve insan haklarına saygılı, yaşadığı çevreye duyarlı, bilgiyi deneyimlerine göre yorumlayıp sosyal ve kültürel bağlam içinde oluşturan, kullanan ve düzenleyen (eleştirel düşünen, yaratıcı, doğru karar veren), sosyal katılım becerileri gelişmiş, sosyal bilimcilerin bilimsel bilgiyi üretirken kullandıkları yöntemleri kazanmış, sosyal yaşamda etkin, üretken, haklarını ve sorumluluklarını bilen, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını yetiştirmektir. (MEB, 2005). Aynı programda programın temel yaklaşımı başlığı altında öğrenci merkezli, dolayısıyla etkinlik merkezli, sosyal bilgiler açısından bilgi ve beceriyi dengeleyen, öğrencilerin kendi yaşantılarını ve bireysel farklılıklarını dikkate alarak çevreyle etkileşimine olanak sağlayan yeni bir anlayışın yaşama geçirilmeye çalışıldığı (MEB, 2005a) vurgulanmakta; ayrıca Barr, Barth ve Shermis e atıfla programın vatandaşlık aktarımı olarak sosyal bilgiler, sosyal bilimler olarak sosyal bilgiler ve yansıtıcı düşünme olarak sosyal bilgiler şeklindeki üç geleneği de önemsediği ifade edilmektedir. Bu programda sosyal bilgiler dersinin tüm özelliklerini ortaya koyan yeni bir tanım da geliştirilmiştir: Sosyal bilgiler, bireyin toplumsal varoluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir. (MEB, 2005a) sosyal bilgiler dersi öğretim programının 2018 yılında güncellenmiş halinde Milli Eğitim Bakanlığı öğretim programları ve programların perspektifi başlıkları altında programın vizyonu ve temel yaklaşımını ortaya koyan ifadelere yer verilmiştir: Bilim ve teknolojide yaşanan hızlı değişim, bireyin ve toplumun değişen ihtiyaçları, öğrenme öğretme teori ve yaklaşımlarındaki yenilik ve gelişmeler bireylerden beklenen rolleri de doğrudan etkilemiştir. Bu değişim bilgiyi üreten, hayatta işlevsel olarak kullanabilen, problem çözebilen, eleştirel düşünen, girişimci, kararlı, iletişim becerilerine sahip, empati yapabilen, topluma ve kültüre katkı sağlayan vb. niteliklerdeki bir bireyi tanımlamaktadır. Bu nitelik dokusuna sahip bireylerin 298

5 2017 İlkokul Ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Üzerine Genel Bir Değerlendirme KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE yetişmesine hizmet edecek öğretim programları salt bilgi aktaran bir yapıdan ziyade bireysel farklılıkları dikkate alan, değer ve beceri kazandırma hedefli, sade ve anlaşılır bir yapıda hazırlanmıştır (MEB, 2018, s.3). Programda ilköğretim programlarının amaçları, ortaokul eğitiminin sonunda öğrencilerin ilkokulda kazandıkları yetkinlikleri geliştirmek suretiyle, milli ve manevi değerleri benimsemiş, haklarını kullanan ve sorumluluklarını yerine getiren, temel düzeyde beceri ve yetkinlikleri kazanmış bireyler olmalarını sağlamak şeklinde belirtilmektedir. Programların perspektifi başlığı altında da eğitim sisteminin temel amacının değerler ve yetkinliklerle bütünleşmiş bilgi, beceri ve davranışlara sahip bireyler yetiştirmek olduğu; değerler ve yetkinliklerin programda yer alan bilgi, beceri ve davranışlar arasındaki bütünlüğü kuran bağlantı ve ufuk işlevi gördüğü ifade edilmek suretiyle bir ölçüde beceri ve değerlere programda merkezi yerin verildiği vurgulanmaktadır (MEB, 2018, s. 3-4) Sosyal bilgiler dersi öğretim programının gerek ilk halinde, gerekse 2018 de güncellemiş son halinde sosyal bilgiler dersine herhangi bir vurgu yapılmaksızın programların genel perspektifi ortaya konulmuş olsa da programlarda yapılandırmacı anlayışın temel alındığı anlaşılabilmektedir. Bu programda sosyal bilgiler ile ilgili bir tanımlama da yapılmamıştır. Sadece programın uygulanmasıyla ilgili hususlar içerisinde yer alan Sosyal Bilgiler öğrenme alanlarında tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimler ile insan hakları, yurttaşlık ve demokrasi konuları bütünleştirilmiş olarak ele alınmaktadır. Konular tarih, coğrafya, insan hakları ve vatandaşlık diye ayrı ayrı değil, disiplinler arası yaklaşımla işlenmelidir. ifadesinden sosyal bilgiler dersinin kendine özgü disiplinler arası bir ders olarak kabul edildiği anlaşılmaktadır (MEB, 2018, s.10). Aynı bölümde öğretmenlerden sosyal bilimler olarak sosyal bilgiler ve yansıtıcı düşünce olarak sosyal bilgiler anlayışlarına önem vermeleri, ders esnasında öğrencilere sosyal bilimcilerin kullandıkları bilimsel yöntemleri sezdirmeleri ve öğrencileri sık sık gerçek hayat problemleri ve çelişkili durumlarla karşılaştırmak suretiyle yansıtıcı düşünmelerini sağlamaları da istenmektedir (MEB, 2018, s.10). Programda vatandaşlık aktarımı olarak sosyal bilgiler yaklaşımından bahsedilmemesi bir eksiklik olarak değerlendirilmektedir Dersin Genel Amaçları 2005 sosyal bilgiler öğretim programında dersin genel amaçlarına 17 madde halinde ve genel amaçlar başlığı altında yer verilmiştir programında bu amaçların biri hariç (altı amaç kısmen değiştirilerek) korunurken, iki de yeni amaç eklenmiştir. Amaç ifadelerinde kullanılan kavramlarda da değişikliğe gidilmiş; örneğin 2005 programında geçen ulusal değer yerine milli değer, ulusal bilinç yerine milli bilinç kavramları kullanılmıştır güncellemesinde programda yer alan amaçlar öz olarak korunurken, bazı amaç ifadeleri kısmen değiştirilmiştir. Aşağıda 2005 sosyal bilgiler öğretim programında yer alan genel amaçlardan 2017 programında yer verilmeyen, kısmen değiştirilerek yer verilen ve 2005 programında olmayıp 2017 programına eklenen amaçlar tablo halinde gösterilmiştir. Tabloda öğretim programının 2018 yılında güncellenmiş en son hali esas alınmıştır. 299

6 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE REFİK TURAN Tablo 1: 2005 ve 2017 Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarının Genel Amaçlar Bakımından Karşılaştırılması (Çıkarılan, Eklenen ve Değiştirilen Amaçlar) Öğretim Programı (Sosyal Bilgiler Öğretim Programının Genel Amaçları) 6 Yaşadığı çevrenin ve dünyanın coğrafî özelliklerini tanıyarak, insanlar ile doğal çevre arasındaki etkileşimi açıklar. 7 Bilgiyi uygun ve çeşitli biçimlerde (harita, grafik, tablo, küre, diyagram, zaman şeridi vb.) kullanır, düzenler ve geliştirir. 9 Meslekleri tanır, çalışmanın toplumsal yaşamdaki önemine ve her mesleğin gerekli olduğuna inanır. 13 Birey, toplum ve devlet arasındaki ilişkileri açıklarken, sosyal bilimlerin temel kavramlarından yararlanır. 14 Katılımın önemine inanır, kişisel ve toplumsal sorunların çözümü için kendine özgü görüşler ileri sürer. 16 Farklı dönem ve mekânlardaki toplumlararası siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik etkileşimi analiz eder. 17 İnsanlığın bir parçası olduğu bilincini taşıyarak, ülkesini ve dünyayı ilgilendiren konulara duyarlılık gösterir Öğretim Programı (Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının Özel Amaçları) 5 Yaşadığı çevre ile dünyanın genel coğrafi özelliklerini tanıyarak insan ile çevre arasındaki etkileşimi açıklamaları ve mekânı algılama becerilerini geliştirmeleri, 6 Doğal çevrenin ve kaynakların sınırlılığının farkına varıp çevre duyarlılığı içerisinde doğal kaynakları korumaya çalışmaları ve sürdürülebilir bir çevre anlayışına sahip olmaları 7 Doğru ve güvenilir bilgiye ulaşma yollarını bilen bireyler olarak eleştirel düşünme becerisine sahip olmaları, 9 Çalışmanın toplumsal yaşamdaki önemine ve her mesleğin gerekli ve saygın olduğuna inanmaları, 13 Toplumsal ilişkileri düzenlemek ve karşılaştığı sorunları çözmek için temel iletişim becerileri ile sosyal bilimlerin temel kavram ve yöntemlerini kullanabilmeleri, 14 Katılımın önemine inanmaları, kişisel ve toplumsal sorunların çözümü için görüşler belirtmeleri, 16 Millî, manevi değerleri ile evrensel değerleri benimseyerek erdemli insan olmanın önemini ve yollarını bilmeleri. 17 Ülkesini ve dünyayı ilgilendiren konulara duyarlılık göstermeleri, 300

7 2017 İlkokul Ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Üzerine Genel Bir Değerlendirme KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Beceriler Öğrencilere bilginin yanı sıra birtakım becerilerin de kazandırılması düşüncesi 2005 sosyal bilgiler dersi öğretim programında somut ve kapsamlı bir şekilde hayata geçirilmiştir. Bu programda öğrencilere dokuzu temel (eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, iletişim, araştırma, problem çözme, karar verme, bilgi teknolojilerini kullanma, girişimcilik ve Türkçeyi, doğru, etkili ve güzel kullanma), altısı ise derse özgü (gözlem, sosyal katılım, empati, mekanı algılama, değişim ve sürekliliği algılama ve zaman ve kronolojiyi algılama) olmak üzere toplam on beş beceri kazandırılması göz önünde bulundurulmuştur. Programda ayrıca beceri nedir? başlığı altında beceri kavramı tanımlanarak açıklanmış; programda yer verilen becerilerin alt basamakları belirtilmiş, özellikle programda doğrudan kazandırılması hedeflenen beceriler olan bilimsel genelleme yapma, harita okuma ve atlas kullanma, girişimcilik, araştırma, çıkarımda bulunma, sosyal katılım, yaratıcılık, iletişim, grafik hazırlama, tarihsel olguları ve yorumları ayırt etme, tarihsel empati, zaman ve kronolojiyi algılama, problem çözme, karar verme ve kalıp yargıları fark etme becerileriyle ilgili ayrıntılı bilgiler ve örnekler verilmiştir sosyal bilgiler öğretim programında Türkiye Yeterlilikler Çerçevesinde (TYÇ) belirlenen ve öğrencilerin hem ulusal hem de uluslararası düzeyde; kişisel, sosyal, akademik ve iş hayatlarında ihtiyaç duyacakları beceri yelpazeleri (MEB, 2018, s.4) olarak nitelendirilen sekiz anahtar yetkinlikle ilgili özet bilgilere yer verilmiştir. Programda yer verilen anahtar yetkinlikler şunlardır: Anadilde iletişim, yabancı dillerde iletişim, matematiksel yetkinlik ve bilim/teknolojide temel yetkinlikler, dijital yetkinlik, öğrenmeyi öğrenme, sosyal ve vatandaşlıkla ilgili yetkinlikler, inisiyatif alma ve girişimcilik, kültürel farkındalık ve ifade. Bu anahtar yetkinliklerin dışında programda kazandırılması hedeflenen 27 becerinin isimlerine de yer verilmektedir (MEB, 2018, s. 9). Aşağıda 2005 ve 2017 sosyal bilgiler dersi öğretim programlarında öğrencilere kazandırılması öngörülen beceriler tablo halinde gösterilmektedir. Tablo 2: 2005 ve 2017 Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Yer Verilen Beceriler 2005 Sosyal Bilgiler Öğretim Programı 2018 Sosyal Bilgiler Öğretim Programı 1. Araştırma becerisi 2. Değişim ve sürekliliği algılama becerisi 3. Bilgi Teknolojilerini Kullanma Becerisi 4. Eleştirel Düşünme Becerisi 5. Empati becerisi 6. Girişimcilik becerisi 7. Gözlem Becerisi Araştırma 2. Çevre okuryazarlığı 3. Değişim ve sürekliliği algılama 4. Dijital okuryazarlık 5. Eleştirel düşünme 6. Empati 7. Finansal okuryazarlık 8. Girişimcilik 9. Gözlem 10. Harita okuryazarlığı

8 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE REFİK TURAN 8. İletişim becerisi 9. Karar Verme Becerisi 10.Mekânı Algılama Becerisi 11. Problem Çözme Becerisi 12.Sosyal Katılım Becerisi 13.Türkçeyi Doğru, Güzel ve Etkili Kullanma Becerisi 14. Yaratıcı Düşünme Becerisi 15.Zaman ve Kronolojiyi Algılama 11. İletişim 12. Hukuk okuryazarlığı 13. İş birliği 14. Kalıp yargı ve önyargıyı fark etme 15. Kanıt kullanma 16. Karar verme 17. Konum analizi 18. Medya okuryazarlığı 19. Mekânı algılama 20. Öz denetim 21. Politik okuryazarlık 22. Problem çözme 23. Sosyal katılım 24. Tablo, grafik ve diyagram çizme ve yorumlama 25. Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma 26. Yenilikçi düşünme 27. Zaman ve kronolojiyi algılama 2005 sosyal bilgiler öğretim programında toplam 15 beceriye yer verilmişken, 2017 programında beceri sayısı 26 ya; 2018 güncellemesinde hukuk okuryazarlığı becerisinin eklenmesiyle de 27 ye çıkmıştır. Yeni programda bilgi teknolojilerini kullanma becerisi, dijital okuryazarlık, yaratıcı düşünme becerisi ise yenilikçi düşünce olarak değiştirilmiş; ayrıca çevre okuryazarlığı, finansal okuryazarlık, harita okuryazarlığı, hukuk okuryazarlığı, işbirliği, kalıp yargı ve önyargıyı fark etme, kanıt kullanma, konum analizi, medya okuryazarlığı, özdenetim, politik okuryazarlık ve tablo, grafik ve diyagram çizme ve yorumlama becerileri eklenmiştir programında alt beceriler olarak yer alan kanıt tanıma ve kullanma, mekânı algılama, harita okuma ve atlas kullanımı, grafik hazırlama ve tablo, diyagram ve grafik okuma becerileri 2017 programında temel beceriler olarak yer almıştır programının kazanım tablosunda her sınıf düzeyinde ve öğrenme alanı/ünite bazında doğrudan kazandırılacak beceriler gösterilmiş, dolayısıyla beceriler öğrenme alanı/ünite ile ilişkilendirilmiştir. Bu programda sınıf ve ünitelere göre doğrudan kazandırılması düşünülen beceriler daha çok alt beceriler halinde belirlenmiştir. Aşağıda 2005 programında sınıflara ve öğrenme alanlarına göre kazandırılacak beceriler tablo halinde gösterilmiştir. 302

9 2017 İlkokul Ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Üzerine Genel Bir Değerlendirme KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Tablo 3: 2005 Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Doğrudan Verilmesi Hedeflenen Beceriler DOĞRUDAN VERİLECEK BECERİLER ÖĞRENME ALANLARI SINIF Birey ve Toplum Kanıtı tanıma ve kullanma Yazılı anlatım Bilimsel genelleme yapma İletişim Kültür ve Miras Bilgiyi kullanılabilir biçimlerde planlama ve yazma Görsel kanıt kullanma (nesne, minyatür, gravür, fotoğraf, karikatür, temsili resim) Çıkarımda bulunma Grafik hazırlama İnsanlar, Yerler ve Çevreler Mekânı algılama Gözlem Harita okuma ve atlas kullanma Tarihsel olguları ve yorumları ayırt etme Üretim, Tüketim ve Dağıtım Tablo, diyagram ve grafik okuma Basit istatistik verilerini yorumlama Girişimcilik Tarihsel empati Bilim, Teknoloji ve Toplum Karşılaştırma yapma Kütüphane ve referans kaynakları kullanma Yaratıcılık Zaman ve kronolojiyi algılama Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler Sebep-sonuç ilişkisini belirleme Sosyal katılım Güç, Yönetim ve Toplum Karar verme Basılı ve görsel kaynakları (gazete, televizyon v.b.) kullanma ve değerlendirme (5N1K Formülü) Sosyal katılım Karar verme Küresel Bağlantılar Kütüphane ve referans kaynakları kullanma Olgu ve düşünceleri ayırt etme Araştırma Kalıp yargıları fark etme 2017 programında da öğrenme alanları ve sınıflar düzeyinde kazanım ve açıklamaların yer aldığı bölümde öğrenme alanları ve sınıflar bazında kazandırılması hedeflenen beceriler belirtilmektedir. Aşağıda bu beceriler tablo halinde gösterilmiştir. 303

10 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE REFİK TURAN Tablo 4: 2017 Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Öğrenme Alanlarında Kazandırılması Hedeflenen Beceriler KAZANDIRILACAK BECERİLER ÖĞRENME ALANLARI Birey ve Toplum Kültür ve Miras İnsanlar, Yerler ve Çevreler Üretim, Tüketim ve Dağıtım Bilim, Teknoloji ve Toplum Etkin Vatandaşlık Küresel Bağlantılar Kanıt kullanma SINIF Zaman ve kronolojiyi algılama Empati kurma Kanıt kullanma Zaman ve kronolojiyi algılama Değişim ve sürekliliği algılama Mekanı algılama Harita kullanma Konum analizi Tablo, grafik, diyagram çizme ve yorumlama Özdenetim Karar verme Finansal okuryazarlık Değişim ve yenilikçilik İşbirliği Sosyal katılım Karar verme Empati Sosyal katılım Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma Araştırma Harita okuryazarlığı Çevre okuryazarlığı Gözlem İşbirliği Yenilikçilik Girişimcilik Araştırma Özdenetim Dijital okuryazarlık Araştırma Sosyal katılım Araştırma, Yaratıcılık Eleştirel düşünme Zaman ve kronolojiyi algılama Zaman ve kronolojiyi algılama Mekânı algılama Harita okuryazarlığı Girişimcilik Yenilikçilik Araştırma Yenilikçilik Araştırma Eleştirel düşünme Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma Politik okuryazarlık Araştırma Eleştirel düşünme İletişim Medya okuryazarlığı Kanıt kullanma Kanıt kullanma Problem çözme Tablo, grafik, diyagram çizme ve yorumlama Araştırma Değişim ve sürekliliği algılama Zaman ve kronolojiyi algılama Zaman ve kronolojiyi algılama Problem çözme İşbirliği Problem çözme Kalıp yargı ve önyargıyı fark etme 304

11 2017 İlkokul Ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Üzerine Genel Bir Değerlendirme KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE öğretim programında öğrenme alanlarıyla ilişkilendirilen beceriler incelendiğinde en sık geçen becerilerin sırasıyla araştırma (9), zaman ve kronolojiyi algılama (6) ve kanıt kullanma (4) olduğu; hukuk okuryazarlığı, becerisinin ise hiç ilişkilendirilmediği anlaşılmaktadır. Ayrıca programda yer verilmediği halde yenilikçilik, yaratıcılık, harita kullanma ve değişim ve yenilikçilik şeklindeki becerilerin de kazanım tablosunda sınıf ve öğrenme alanlarıyla ilişkilendirilmiş olması programın bütünlük ve tutarlılık açısından zayıflığını ortaya koymaktadır Kavram Öğretimi İnsan zihninde anlamlanan, farklı obje ve olguların değişebilen ortak özelliklerini temsil eden bir bilgi formu (Ülgen, 2004, s. 17) olan kavramlar ilköğretim çağındaki çocukların zihinlerindeki temel bilişsel yapıların oluşmasına ve yeni bilgileri anlamlı bir şekilde öğrenmelerine yardımcı olmaktadır (Yel, 2012, s. 112). Yapılan araştırmalar göstermektedir ki öğrenciler sosyal bilgiler dersi kapsamında ilk kez karşılaştıkları kavramları çoğu zaman anlamakta güçlük çekmekte, birbirine karıştırmakta veya kavram yanılgısına düşmektedirler (Yazıcı ve Samancı, 2003, s. 83). Bu da ilköğretimde kavram öğretimine daha çok önem verilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır Sosyal bilgiler dersi öğretim programında kavram öğretimine önemli yer ayrılmıştır. Programda her sınıf düzeyinde öğretilmesi gereken kavramlar giriş, gelişme ve pekiştirme olmak üzere üç düzeyde listelenmiş; ayrıca sınıf ve üniteler bazında öğretilmesi gereken kavramlar kazanım tablosunun açıklamalar sütununda gösterilmiştir. Programda 4. sınıfta 91, 5. sınıfta 121, 6. sınıfta 124, 7. sınıfta ise 121 kavram olmak üzere toplam 457 kavramın farklı düzeylerde öğretilmesi göz önünde bulundurulmuştur programında kavram öğretimiyle ilgili ayrı bir bölüm veya başlık bulunmamakta, sadece öğretim programının uygulanmasında dikkat edilecek hususlardan birisi kavram öğretimine ayrılmıştır: Programda kavram öğretimi önemli bir yer tutmaktadır. Bu nedenle kavram öğretiminde sınıflamalar ve farklı kavram öğretimi yaklaşımları dikkate alınmalıdır. Anlam karmaşası, kavram karmaşası ve kavram yanılgılarının giderilmesine yardımcı olunmalıdır. (MEB, 2018, s. 10). Programda kavram öğretimi ile ilgili yeterli bilgi ve açıklamaya yer verilmemesi ve sınıflar düzeyinde öğretilecek kavramların belirlenerek sınıf ve öğrenme alanlarıyla ilişkilendirilmemesinin sosyal bilgiler derslerinde kavram öğretimini olumsuz etkileyebileceği düşünülmektedir Değer Eğitimi Değerler, duyuşsal alan içerisinde yer alan düşünce ve eylemlerimizi etkileyen, onlara yön veren zihinsel olgulardır. Günümüzde yaşanan toplumsal değişmeler değer öğretime gittikçe daha fazla önem verilmesini kaçınılmaz hale getirmektedir (Demircioğlu ve Tokdemir, 2008, s. 71). Genelde eğitimin, özelde ise sosyal bilgiler eğitiminin, bireylerde demokratik değer, tutum ve inançlar geliştirme, var olan değerlerin farkına varmalarını sağlama ve bunların diğer insanlarla ve çevresiyle etkileşimlerini nasıl etkilediğinin bilincine varmalarına yardımcı olma sorumluluğu vardır (Doğanay, 2012, s. 230). Bu gerçekten hareketle 2005 ilköğretim sosyal bilgiler dersi öğretim programında değer eğitimi programın temel unsurlarından birisi olarak kabul edilmiş; değer kavramı ve belli başlı değer öğretim yaklaşımları olan değer açıklamak, ahlaki muhakeme ve değer analizi yöntemleri hakkında detaylı bilgilere yer 305

12 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE REFİK TURAN verilmiştir programında şu değerlerin kazandırılması göz önünde bulundurulmuştur: Aile birliğine önem verme, adil olma, bağımsızlık, barış, özgürlük, bilimsellik, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük, estetik, hoşgörü, misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme, saygı, sevgi, sorumluluk, temizlik, vatanseverlik, yardımseverlik sosyal bilgiler dersi öğretim programında, değer eğitiminin programın merkezine yerleştirildiği belirtilmektedir: Değerlerimiz öğretim programlarının perspektifini oluşturan ilkeler toplamıdır. Kökleri geleneklerimiz ve dünümüz içinde, gövdesi ve dalları bu köklerden beslenerek günümüze ve yarınımıza uzanmaktadır. Temel insani özelliklerimizi oluşturan değerlerimiz, hayatımızın rutin akışında ve karşılaştığımız sorunlarla başa çıkmada eyleme geçmemizi sağlayan kudretin ve gücün kaynağıdır. (MEB, 2018, s. 4). Programda adalet, dostluk, dürüstlük, özdenetim, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik ve yardımseverlik kök değerler olarak kabul edilmekte ve bu değerlerin öğrenme-öğretme sürecinde hem kendi başlarına, hem ilişkili olduğu alt değerlerle ve hem de öteki kök değerlerle birlikte ele alınarak hayat bulacağı (MEB, 2018, s. 4) ifade edilmektedir. Programda kazandırılması göz önünde bulundurulan değerler şunlardır: Adalet, aile birliğine önem verme, bağımsızlık, barış, bilimsellik, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük, estetik, eşitlik, özgürlük, saygı, sevgi, sorumluluk, tasarruf, vatanseverlik, yardımseverlik ve 2017 programlarında yer verilen değerler aşağıda tablo halinde gösterilmiştir. Tablo 5: 2005 ve 2017 Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Yer Verilen Değerler Sıra No 2005 Programında Yer Verilen Değerler Sıra No 2017 Programında Yer verilen Değerler 1 Aile birliğine önem verme, 1 Aile birliğine önem verme, 2 Adil olma, 2 Adalet, 3 Bağımsızlık, 3 Bağımsızlık, 4 Barış, 4 Barış, 5 Bilimsellik, 5 Bilimsellik, 6 Çalışkanlık, 6 Çalışkanlık, 7 Dayanışma, 7 Dayanışma, 8 Duyarlılık, 8 Duyarlılık, 9 Dürüstlük, 9 Dürüstlük, 10 Estetik, 10 Estetik, - 11 Eşitlik, 11 Hoşgörü, - 12 Misafirperverlik, - 13 Özgürlük, 12 Özgürlük, 14 Sağlıklı olmaya önem verme, - 15 Saygı, 13 Saygı, 306

13 2017 İlkokul Ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Üzerine Genel Bir Değerlendirme KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Sevgi, 14 Sevgi, 17 Sorumluluk, 15 Sorumluluk - 16 Tasarruf, 18 Temizlik, - 19 Vatanseverlik 17 Vatanseverlik 20 Yardımseverlik 18 Yardımseverlik 2017 sosyal bilgiler dersi öğretim programında 2005 programında bulunan hoşgörü, misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme ve temizlik değerlerine yer verilmezken; programa eşitlik ve tasarruf şeklinde iki yeni değer eklenmiştir sosyal bilgiler dersi öğretim programında yer verilen değerler ilgili oldukları ünitelerle ilişkilendirilerek kazanım tablosunun açıklamalar sütununda doğrudan verilecek değer olarak belirtilmiştir. Böylece değer öğretiminin rastlantıya bırakılmasının önüne geçilmeye çalışılmıştır (Öztürk, 2012, s. 40). Ayrıca program kitapçığında öğrenme alanlarıyla ilişkilendirilmiş doğrudan verilecek değerlere sınıflar ve sınıflar için ayrı ayrı olmak üzere iki tablo halinde yer verilmiştir programının kazanımlar ve açıklamalar bölümünde her sınıf düzeyi ve öğrenme alanının en başında o öğrenme alanında kazandırılması gereken değerler de belirtilmiştir. Aşağıda 2005 programında yer alan doğrudan verilecek değerler ile 2017 programında sınıflar düzeyinde kazandırılacak değerler tablo halinde gösterilmiştir. Tablo 6: 2005 ve 2017 Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Sınıflara Göre Doğrudan Kazandırılacak Değerler Sın ıf 2005 Programı 2018 Programı 4 Duygu ve düşüncelere saygı, hoşgörü, Türk büyüklerine saygı, aile birliğine önem verme, vatanseverlik, doğa sevgisi, temizlik ve sağlıklı olmaya önem verme, bilimsellik, yardımseverlik, bağımsızlık, misafirperverlik; 5 Sorumluluk, estetik, doğal çevreye duyarlılık, çalışkanlık, akademik dürüstlük, adil olma, Bayrağa ve İstiklal Marşı na saygı, tarihsel mirasa duyarlılık Saygı, sorumluluk, aile birliğine önem verme, kültürel mirasa duyarlılık, vatanseverlik, doğal çevreye duyarlılık, bilimsellik, sorumluluk, tasarruf, bağımsızlık Bilimsellik, aile birliğine önem verme, sorumluluk, estetik, kültürel mirasa duyarlılık, doğal çevreye duyarlılık, dayanışma, dürüstlük, çalışkanlık, bilim etiği, özgürlük, bağımsızlık 6 Bilimsellik, kültürel mirasa duyarlılık, doğal çevreye duyarlılık, sorumluluk, çalışkanlık, hak ve özgürlüklere saygı, yardımseverlik 7 Farklılıklara saygı, vatanseverlik, estetik, dürüstlük, bilimsellik, adil olma, barış Dayanışma, yardımseverlik, kültürel mirasa duyarlılık, vatanseverlik, doğal çevreye duyarlılık, bilimsellik, vatanseverlik, sorumluluk, eşitlik Özgürlük, sorumluluk, kültürel mirasa duyarlılık, estetik, bilimsellik, dayanışma, dürüstlük, çalışkanlık, barış, saygı 307

14 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE REFİK TURAN 2005 programında öğrenme alanı-değer ilişkilendirmesinde en fazla tekrarlanan değerin adil olma (3) olduğu; duyarlılık ve saygı değerlerinin farklı durumlarla ilişkili olarak (doğal çevreye duyarlılık, kültürel mirasa duyarlılık, duygu ve düşüncelere saygı, farklılıklara saygı vb.) verildiği; ayrıca özgürlük ve dayanışma değerlerinin ise hiçbir öğrenme alanı ile ilişkilendirilmediği anlaşılmaktadır programında sınıf ve öğrenme alanlarıyla en fazla ilişkilendirilen değerler sorumluluk (7), kültürel mirasa duyarlılık (7) ve doğal çevreye duyarlılık (5) iken, adalet ve sevgi değerleri hiç ilişkilendirilmemiştir. Ayrıca programda yer verilen değerlerden olmamasına rağmen bilim etiği şeklinde bir değerin de ilişkilendirildiği görülmektedir. Bu da programın bütünlük ve iç tutarlılık açısından zayıflığını göstermektedir Öğrenme Alanları ve Üniteler ABD de Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi (NCSS) nin 1994 yılında yayınladığı sosyal bilgiler için eğitim programları standartları içerisinde yer alan on tematik standart günümüzde de dünyanın birçok ülkesinde sosyal bilgiler dersi programlarının temelini oluşturmaktadır. Bu tematik standartlar şunlardır: Kültür, zaman, süreklilik ve değişim, insanlar, yerler ve çevre, bireysel gelişim ve kimlik, bireyler gruplar ve kurumlar, güç, otorite, yönetim, üretim, tüketim ve dağıtım, bilim, teknoloji ve toplum, küresel bağlar, vatandaşlık idealleri ve uygulamaları (NCSS, 2002, s ; Doğanay, 2008, s. 83). Türkiye de sosyal bilgiler dersi öğretim programlarında öğrenme alanı kavramı ilk kez 2005 programında yukarıda bahsedilen NCSS nin programı temel alınarak uygulanmış ve programda birbiri ile ilişkili beceri, tema, kavram ve değerlerin bir bütün olarak görülebildiği öğrenmeyi organize eden bir yapı (MEB, 2005a) şeklinde tanımlanmıştır sosyal bilgiler dersi öğretim programı şu dokuz öğrenme alanı çerçevesinde yapılandırılmıştır: Birey ve toplum, insanlar, yerler ve çevreler, kültür ve miras, üretim, dağıtım ve tüketim, küresel bağlantılar, güç, yönetim ve toplum, bilim, teknoloji ve toplum, gruplar, kurumlar ve sosyal örgütler ve zaman, süreklilik ve değişim. Bu öğrenme alanlarından gruplar, kurumlar ve sosyal örgütler sadece 4. ve 5. sınıf programlarında ayrı üniteler halinde yapılandırılırken, zaman, süreklilik ve değişim öğrenme alanı tüm insanlık tarihi, zaman, mekân ve kronolojiyi içerdiği için ayrı üniteler halinde değil, diğer bütün öğrenme alanlarıyla ilişkilendirilmek ve kazanım olarak ifade edilmek suretiyle işlenmiştir sosyal bilgiler dersi öğretim programı yedi öğrenme alanı çerçevesinde yapılandırılmış olup isimleri şöyledir: Birey ve toplum, kültür ve miras, insanlar, yerler ve çevreler, üretim, dağıtım ve tüketim, bilim, teknoloji ve toplum, küresel bağlantılar ve etkin vatandaşlık. Bu programda 2005 programında bulunan gruplar kurumlar ve sosyal örgütler, güç, yönetim ve toplum ve zaman, süreklilik ve değişim öğrenme alanlarına yer verilmemiş; etkin vatandaşlık isimli yeni bir öğrenme alanı eklenmiştir programında zaman, değişim süreklilik ayrı bir öğrenme alanı olarak yapılandırılmasa da diğer öğrenme alanları içerisinde zaman, değişim ve sürekliliğe vurgu yapan çok sayıda kazanıma yer verilmiştir. Öğrenme alanları tanım ve açıklamalar ve içerdikleri kazanımlar boyutuyla değerlendirildiğinde 2017 programındaki etkin vatandaşlık öğrenme alanının 2005 programının gruplar kurumlar ve 308

15 2017 İlkokul Ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Üzerine Genel Bir Değerlendirme KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE sosyal örgütler ile güç, yönetim ve toplum öğrenme alanlarını önemli ölçüde karşıladığı anlaşılmaktadır. Aşağıda 2005 ve 2017 sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının öğrenme alanları tablo halinde gösterilmektedir. Tablo 7: 2005 ve 2017 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında Yer Alan Öğrenme Alanları 2005 Öğretim Programı 2017 Öğretim Programı 1 Birey ve Toplum Birey ve Toplum 2 Kültür ve Miras Kültür ve Miras 3 İnsanlar, Yerler ve Çevreler İnsanlar, yerler ve çevreler 4 Üretim, Dağıtım ve Tüketim Üretim, Dağıtım ve Tüketim 5 Bilim, Teknoloji ve Toplum Bilim, Teknoloji ve Toplum 6 Küresel Bağlantılar Küresel Bağlantılar 7 Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler 8 Güç, Yönetim ve Toplum Etkin Vatandaşlık 9 Zaman, Süreklilik ve Değişim sosyal bilgiler dersi öğretim programında öğrenme alanları bir veya birden fazla öğrenme alanını içeren üniteler halinde yapılandırılmış olup ünite isimleri de programda belirtilmiştir programında kazanımlar doğrudan öğrenme alanlarının altında sıralanmış, ayrıca ünite yapılandırılmamıştır. Ancak programa 2018 güncellemesinde şu ifade eklenmiştir: Ders kitabı yazarları, ünitelerin çerçevesini bu öğrenme alanlarına göre düzenlemeli ancak öğrenme alanlarının kapsam ve içeriğine uygun olarak her bir sınıf düzeyindeki ünitelere farklı bir ad vermelidir. (MEB, 2018, s. 11). Böylece program, ünitelerin yapılandırılması ve ünite isimlerinin belirlenmesi işini ders kitabı yazarlarına bırakmıştır. Aşağıda 2005 programında sınıf ve öğrenme alanlarına göre ünite isimleri tablo halinde gösterilmiştir. Tablo 8: 2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Öğrenme Alanları ve Üniteler Sıra No Öğrenme Alanları Üniteler 4. sınıf 5. sınıf 6. sınıf 7. sınıf 1 Birey ve Toplum Kendimi tanıyorum Haklarımı öğreniyorum Sosyal Bilgiler öğreniyorum İletişim ve insan ilişkileri 2 İnsanlar, Yerler ve Çevreler Yaşadığımız yer Bölgemizi tanıyalım Yeryüzünde yaşam Ülkemizde nüfus 309

16 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE REFİK TURAN 3 Kültür ve Miras Geçmişimi öğreniyorum Adım adım Türkiye İpek yolunda Türkler Türk tarihinde yolculuk 4 Üretim, Dağıtım ve Tüketim Üretimden tüketime Ürettiklerimiz Ülkemizin kaynakları Ekonomi ve sosyal hayat 5 Küresel Bağlantılar Uzaktaki arkadaşlarım Hepimizin dünyası Ülkemiz ve dünya Ülkeler arası köprüler 6 Güç, Yönetim ve Toplum İnsanlar ve yönetim Bir ülke bir bayrak Demokrasinin serüveni Yaşayan demokrasi 7 Bilim, Teknoloji ve Toplum İyi ki var. Gerçekleşen düşler Elektronik yüzyıl Zaman içinde bilim 8 Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler Hep birlikte Toplum için çalışanlar 9 Zaman, Süreklilik ve Değişim Kazanımlar 2005 program değişiklikleriyle getirilen yeniliklerden birisi de kazanım kavramı olmuştur sosyal bilgiler öğretim programında kazanım; öğrenme süreci içinde planlanmış ve düzenlenmiş yaşantılar yoluyla öğrencilerin kazanması beklenen bilgi, beceri, tutum ve değerler (MEB, 2005a) olarak tanımlanmaktadır. Böylece daha önceki programlarda hedefler belirlenip, daha sonra belirlenen hedeflere uygun davranışlar yazılması beklenirken, yeni programda bu hedeflerin yerini kazanımlar almıştır (Şimşek, 2016, s. 44) programında ayrıca konu başlıklarına yer verilmemiş, içerik sınırlaması tamamen kazanımlarla sağlanmıştır sosyal bilgiler dersi öğretim programında 2005 programında yer alan kazanımlar önemli ölçüde korunmuş, bazı kazanımlar birleştirilerek, genelleştirilerek veya anlamca genişletilerek tek kazanım haline getirilmiş; bazı kazanım ifadeleri değiştirilmiş, önceki programdaki bazı açıklama ifadeleri kazanıma dönüştürülmüş veya tam tersi yapılmıştır. Bu araştırmada iki program kazanımlar açısından karşılaştırılırken kazanım ifadelerinin birebir örtüşmesi aranmamış, anlamca belli ölçüde örtüşen kazanımların birbirlerini karşıladığı kabul edilmiştir. Aşağıda 2017 taslak programından başlayarak 2018 yılında gerçekleştirilen güncellemeye kadar sınıflar düzeyinde öğrenme alanlarına göre kazanım sayılarındaki değişim tablo halinde gösterilmiştir. 310

17 2005 Programı 2017 Taslak Programı 2017 Programı 2018 Güncellemesi 2005 Programı 2017 Taslak Program 2017 Programı 2018 Güncellemesi 2005 Programı 2017 Taslak Program 2017 Programı 2018 Güncellemesi 2005 Programı 2017 Taslak Program 2017 Programı 2018 Güncellemesi 2017 İlkokul Ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Üzerine Genel Bir Değerlendirme KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Tablo 9: Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarının Öğrenme Alanlarına Göre Kazanım Sayılarındaki Değişim 4. sınıf 5. Sınıf 6. Sınıf 7. Sınıf Öğrenme Alanları Birey ve Toplum İnsanlar, Yerler ve Çevreler Kültür ve Miras Üretim, Dağıtım ve Tüketim Küresel Bağlantılar Bilim, Teknoloji ve Toplum Güç, Yönetim ve Toplum Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler Zaman, Süreklilik ve Değişim Etkin Vatandaşlık TOPLAM

18 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE REFİK TURAN Tablo 10: Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarında Sınıflara Göre Kazanım Sayılarındaki Değişim SINIF 2005 Öğretim Programı 2017 Taslak Prog Öğretim Programı 2018 Öğretim Programı TOPLAM Tablodan da anlaşılacağı üzere 2005 programına oranla kazanım sayısındaki azalma 2018 yılında gerçekleştirilen güncellemeye kadar sürmüş; en son olarak 2005 programına oranla kazanım sayısındaki azalma % 25 i biraz aşmıştır. MEB Talim ve Terbiye Kurulu nun yeni öğretim programlarını tanıtmak amacıyla hazırladığı kitapçıkta programlardaki kazanım sayısı azaltılırken izlenen yöntem şöyle belirtilmektedir: Güncelliğini yitiren konuların çıkarılması ya da yeni bulgulara göre düzenlenmesi, içerik bakımından farklı ünite, konu başlıkları altında ve/veya sınıf düzeylerinde tekrar eden ve binişikliğe neden olan kazanımların çıkarılması, üst öğretim kurumlarında öğrencilerin ilgi duydukları meslek alanı ile ilgili olarak öğrenebilecekleri içeriklere ilişkin ünite, konu ve/veya kazanımların çıkarılması, farklı ünite başlıkları altında ve/veya sınıf düzeylerinde parçalanmış şekilde kalmış birbiriyle ilişkili kazanımların konu bütünlüğünün sağlanması amacıyla ilgili oldukları ünite, konu veya sınıf düzeylerine kaydırılması farklı disiplin alanlarında tekrar eden ünite konu ve kazanımların daha fazla ilişkili olduğu disiplin alanına alınması (MEB, 2017c, s ) ve 2017 öğretim programlarında yer alan kazanımları incelendiğinde 2017 programında 2005 programında yer alan 50 kazanımın hiç karşılanmadığı; buna karşılık 30 yeni kazanımın eklendiği anlaşılmaktadır. Öğrenme alanlarına göre çıkarılan ve eklenen kazanımlar ana hatlarıyla aşağıda belirtilmiştir. Birey ve Toplum: 2005 programında yer alan duygu ve düşünce arasındaki ilişki, farklı durumlara ait duygu ve düşünceleri ifade etme, grup ve kurum içindeki yerini belirleme, Atatürk ün ülkemizde sosyal bilimlerin gelişimi için yaptıkları ve iletişime verdiği önem ile ilgili kazanımlar çıkarılmış; empati yapma, farklı cinsiyet, sosyo-ekonomik ve kültürel gruplara karşı önyargıları sorgulama ve sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı destekleyici faaliyetlere katılmayla ilgili kazanımlar eklenmiştir. Kültür ve Miras: 2005 programında yer alan milli mücadele sürecinde yakın çevresini ve Türkiye yi betimleme, milli mücadelenin kazanılmasında ve cumhuriyetin ilanında Atatürk ün rolünü fark etme, Atatürk inkılâplarının öncesi ve sonrasını karşılaştırma, Atatürk ilkeleri ile inkılâplarını ilişkilendirme, Türk silahlı kuvvetlerinin önemini ve görevlerini kavrama, Türk- İslam devletlerinin siyasal, sosyal ve kültürel özelliklerine ilişkin çıkarımlarda bulunma, kutlama ve tören uygulamalarının kültürümüzü oluşturan unsurlarla ilişkisini değerlendirme, 312

19 2017 İlkokul Ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Üzerine Genel Bir Değerlendirme KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE İslamiyet öncesi ve Türk-İslam devletlerinin Türk kültür, sanat ve estetik anlayışına katkıları ve Osmanlı-Avrupa arasında kültür, sanat ve estetik anlayışındaki etkileşimi fark etmeyle ilgili kazanımlar çıkarılmış; milli mücadelenin önemini kavrama, kadim uygarlıkların insanlık tarihine katkılarını fark etme, Türklerin Anadolu yu yurt edinme sürecini analiz etme, Avrupa daki gelişmelerle bağlantılı olarak Osmanlı Devleti ni değişime zorlayan süreçleri kavramayla ilgili kazanımlar eklenmiştir. İnsanlar, yerler ve Çevreler: 2005 programında yer alan doğal çevreyi değiştirme ve ondan yararlanma şekilleri, Anadolu ve Mezopotamya uygarlıklarının yerleşme, ekonomik faaliyet ve sosyal yapıları arasındaki etkileşimi fark etmeyle ilgili kazanımlar çıkarılmıştır. Üretim, Dağıtım ve Tüketim: 2005 programında yer alan insanların temel ihtiyaçları hakkında çıkarımda bulunma, kaynaklarla ihtiyaçları ilişkilendirme, satın alacağı ürünleri belli standartlara göre değerlendirme, ihtiyaçlarla meslekleri ilişkilendirme, ekonomideki insan etkisini fark etme ve üretime katkıda bulunma konusunda görüş oluşturma ile ilgili kazanımlar çıkarılmış; kendine ait bütçe oluşturma, kaynakları israf etmeden kullanma, ekonomik faaliyetlerin insanların sosyal hayatlarına etkisini analiz etme ve dijital teknolojilerin üretim, dağıtım ve tüketim ağında meydana getirdiği değişimleri analiz etmeyle ilgili kazanımlar eklenmiştir. Bilim Teknoloji ve Toplum: Bu öğrenme alanında 2005 programında bulunan insanların kullandıkları belli başlı zaman ölçme araçlarını tanıma, buluşlarla teknolojik gelişmeleri ilişkilendirme, Atatürk ün bilim, teknoloji ve akılcılığa verdiği önemi gösterme, bilim ve teknolojiyle ilgili düzeyine uygun süreli yayınları tanıma ve izleme, tıp alanındaki buluş ve gelişmelerle insan hayatı ve toplumsal dayanışma arasındaki ilişkiyi fark etme ile ilgili kazanımlar çıkarılmış; sanal ortamda ulaşılan bilgilerin doğruluk ve güvenirliğini sorgulama ve sanal ortamı güvenli kullanmaya önem vermeyle ilgili kazanımlar eklenmiştir. Küresel Bağlantılar: 2005 programındaki çeşitli toplumların gündelik yaşamlarına ilişkin çıkarımda bulunmak, başka toplumlardaki yaşıtlarıyla gündelik yaşamı karşılaştırma, toplumlar arasında ortak kutlanan özel günlere örnek verme, dünya çocuklarının ortak yön ve ilgi alanlarını fark etme, diğer ülkelerle doğal afet ve çevre sorunlarında dayanışma ve işbirliği yapmanın önemi, uluslararası kültür, sanat, fuar ve spor etkinliklerinin toplumlar arasındaki etkileşimdeki rolü, 20. yüzyılın başında Osmanlı Devleti ve Avrupa ülkelerinin siyasi ve ekonomik yapısıyla Birinci Dünya Savaşı nın sebep ve sonuçlarını ilişkilendirme, küresel sorunların çözümünde kişisel sorumluluğu fark etme ve fikir sanat ve edebiyat ürünlerinin, doğal varlıkların ve tarihi çevrelerin ortak miras ögesi olarak yaşatılmasında insanlığın sorumluluğunu fark etme ile ilgili kazanımlar çıkarılmıştır. Bu öğrenme alanına Türkiye nin komşuları ve diğer Türk Cumhuriyetleri ile olan ilişkilerini kavrama, farklı ülkelerin kültürel unsurlarıyla Türkiye nin sahip olduğu kültürel unsurları karşılaştırma, farklı kültürlere saygı gösterme, ülkeler arasındaki ekonomik ilişkilerde yaşadığı ilin önemini araştırma, toplumun ilgi, istek ve ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik yenilikçi fikirler önerme, Türkiye nin üstlendiği uluslararası rolleri analiz etme, uluslararası popüler kültürün kültürümüze etkilerini sorgulama, çeşitli kültürlere yönelik sahip olduğu kalıp yargıları sorgulama ve küresel sorunların çözümüne yönelik fikir önerileri geliştirmeyle ilgili kazanımlar eklenmiştir. 313