ULUSLARARASI AMASYA ÂLİMLERİ SEMPOZYUMU - INTERNATIONAL AMASYA SCHOLARS SYMPOSIUM -

Transkript

1 ULUSLARARASI AMASYA ÂLİMLERİ SEMPOZYUMU - INTERNATIONAL AMASYA SCHOLARS SYMPOSIUM NİSAN 2017 AMASYA BİLDİRİLER KİTABI - I Bu sempozyum T. C. Amasya Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel AraĢtırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından desteklenmiģtir. AMASYA 2017

2 ŞEYHZÂDE ABDURRAHİM EFENDİ NİN NAZMU L-FERAİD VE CEM U L-FEVÂİD ADLI ESERİ VE OSMANLI KELAM DÜŞÜNCESİNDEKİ ÖNEMİ Osman DEMİRCİ* Özet Osmanlı müellifleri genelde şerh, hâşiye, ve ta likat türünde eserler yazmıştır. Osmanlıda müstakil kelâm kitabı yazan müellif sayısı oldukça sınırlıdır. Dahası bu telif türü eserlerin de medrese müfredatında görülmesi oldukça nadirattandır. Nazmu l-ferâid ve Cem u l-fevâid bir ders kitabı olarak medrese ders kitaplarının arasına girerek klasikleşmiştir. Eser aynı konuda yazan birçok yazarı da derinden etkilemiştir. Şeyhzade Abdürrahim Efendi'nin "Nazmu l-ferâid ve cem u l-fevâid " adlı eserinde konular tamamen Eş'arî ve Hanefîlerin görüş farklılıkları açısından ele alınarak Hanefîlerin görüşleri daha isabetli bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Kelam, Matürîdîlik, Eş arî, Medrese. The Work of Sayhzade Abdurrahim Efendi's "Nazmu l-feraid and Cem u l-fevâıd" and the Importance of This Work's in Ottoman Kalam Thoughts Abstract Ottoman authors generally wrote works in the form of commentary, poetry, and ta'likat. The number of authors writing an independent kalam book is limited in Ottoman. Moreover, it is quite rare that these works of copyright are seen in the madrasah curriculum. Nazmu'l-Ferâid and Cem'u'l-Fevâid became classical as a course book by entering into the madrasa textbooks. The book has deeply influenced many writers writing in the same topic. Şeyhzade Abdurrahim Efendi's "Nazmu'l-ferâid and cem'u'l-fevâid" treats the differences of views of Eş'arî and Hanafîs and finds the views of the author Hanafîs more precisely. Keywords: Ottoman, Kalam, Maturidism, Ash'ari, Madrasa. Giriş Osmanlı âlimlerinin Ehl-i sünnet ten tam olarak neyi anladıkları ve Ehl-i sünnetin iki büyük kolu olan Eş arîlik ve Mâtürîdîlikten hangisini tercih ettikleri hep bir tartışma konusu olmuştur. Mutaassıp bir Hanefî olarak resmedilen Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey in veziri Amidülmülk ün Horasan camilerinde Rafizîlerle beraber Eş arîler e de lanet ettirmesi 1 olayı Alparslan ın veziri Nizamülmülk zamanında terk edilmiş, üstelik onun kurduğu Nizâmiye medreselerinde ağırlık Eş arî kelamına ve Şafiîliğe verilmişti. Klasik Osmanlı döneminde Eş arîliğin ağırlığı medrese muhitinde alabildiğine hissedilmekte ve fakat bu Mâturîdîlikle bir uyum içerisinde sürdürülmekteydi. Osmanlı son dönemlerinde ise Mâtürîdî kelamına yoğun vurgu giderek artmaktaydı. Osmanlı dönemi medreselerinde okutulan eserlere, gerek telif ve gerekse şerh ve hâşiye tarzında yazılan kelâm kitapları müteahhirûn dönemi Eş ârî kelam kitapları etrafında yoğunlaşmış olsa da bu durum bir Mâtüridî eleştirisine dönüşmeyecek; daha çok Sünniliği tarih boyunca temsil eden Eş arîler in esas muhatapları Mu tezile ve İslam filozofları olacaktır. Osmanlı medreselerinde Eş âri kelâm metinleri okutulmuş olsa da bu iki mezhep arasında görüş farklılıkları ortaya çıktığında genellikle Mâtürîdî görüşler tercih edilecektir. Teftazânî'nin Şerhü l-akâid inin Osmanlı medreselerinde en fazla ilgi gören kelam kitabı olmasının bize göre en önemli nedenlerinden birisi söz konusu eserin bu iki mezhep arasındaki sentezi çok iyi yapabilmesidir. Dolayısıyla Şerhü l-akâid Mâtürîdî akâid metni üzerinden Mâtürîdî-Eş arî sentezinin yapıldığı temsil gücü yüksek bir eser olarak kabul edilebilir. Bunun yanında özellikle klasik dönem Osmanlı âlimleri çoğunlukla Eş arî kelâm metinlerine şerh ve hâşiye yazmakta adetâ yarışmışlardır. Mesela Taşköprîzâde gibi Mâtürîdî ekolüne * Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, osman.demirci@windowslive.com. 1 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 1966, s. 13.

3 524 ULUSLARARASI AMASYA ÂLİMLERİ SEMPOZYUMU mensup bir âlim el-meâlim fi ilm-i kelâm adlı telif türü eserinde Eş arî âlimlerinden olan el-îcî'nin el- Mevâkıf fi ilm-i kelâm ıyla Teftazânî'nin el-makâsıd fi ilm-i kelâm adlı eserlerini örnek alacaktır. Eserin Müellifine Dair Eserin içeriğine geçmeden önce müellif hakkında kısaca bilgi vermek gerekirse şu bilgileri vermenin elzem olduğu kanaatindeyiz. Müellifin ölüm tarihine dair yanlış bilgiler bizzat eser hakkındaki değerlendirmelerde de bizi daha başka yanlışlara sürükleyecektir. Arada iki asırlık gibi muazzam bir sapmayı doğuran bu yanlış tarihlendirmeyi öncelikle düzeltmekte fayda var. Şeyhzâde Abdürrahim Efendi el-amâsî (ö. 1133/1721) nin hayatı hakkında fazla malumatın olmaması sebebiyle bu eseri tercüme edenler dâhil birçok araştırmacı yanılmış ve farklı Şeyhzâde lâkaplı bilginle müellifimiz karıştırılmıştır. Bunlardan birisi İzmitli olup Şeyhzâde diye bilinen ve özellikle Kadı Beydavi Tefsiri üzerine yaptığı meşhur çalışmasıyla tanınan Muhyiddin Mehmed Kocevi dir (ö. 951/1544). Bir diğer karıştırılan isim Müeyyedzâde Ali Efendi nin oğlu Hacı Halife diye bilinen Şeyh Abdurrrahim Efendi dir (ö. 944/1537). Söz konusu müellifimiz ise bu zatlardan çok daha sonraları yaşamış olan İbrahim el- Lekânî (v. 1631) ye atıflar yapan Bafra müftüsü Abdurrahim Efendi (ö. 1721) dir. 2 Nazmu l-ferâid ve Cem u l-fevâid in İçeriğine Dair Bu eserden bahsederken eserin en yaygın tercümesi olan Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l-akāid Nazmu'l-Ferâid Tercemesi nden de karşılaştırmalar yaparak hem tercümedeki keyfiliklere işaret edecek hem de metnin dönem itibariyle nasıl algılanmak istendiğini görmeye çalışacağız. Şeyhzâde Abdürrahim Efendi el-amâsî (ö. 1133/1721) nin "Nazmu l-ferâid ve cem u l-fevâid" adlı Mâtüridî-Eş ârî mezhepleri arasındaki ihtilaf noktalarını ele alan bu müstakil eseri, öncelikle bu iki kelam ekolü arasında bir sentez anlayışını güçlendirmekten çok aralarındaki ihtilafların fazlalılığını vurgulamakta ve tercihini Mâtürîdîlerden yana kullanmaktadır. Müellifin eserinde söylenmediği halde eserin müterciminin bu iki mezhep arasındaki farkların sadece görüş farklılığı olduğunu ve iki ekolün de doğru yolda olduğuna dair kabulü bu durumu değiştirmez. 3 Mütercimin Sünnilik şemsiyesi altında sadece Mâturîdîlik ve Eş arîliği zikretmesi 4 Osmanlı dönemi kelam düşüncesini ve Sünnilik anlayışını göstermektedir ki aynı vurgu Osmanlı müellifleri tarafından ortak bir kabul olarak hep tekrarlanacaktır. Mesela Kasabbaşızâde İbrahim Efendi'nin (ö. 1236/ 1820) yazmış olduğu Risâle fi beyân-i i'tikâd-i ehli's-sünne adlı risalesinde bu iki ekol arasında ayrım yapmamaya birini diğerine tercih etmemeye dikkat ederek sadece görüş farklılıkların da olduğunu belirtmekle yetinmiştir. Müellif, daha kitabın girişinde Ehl-i Sünnet ten neyi anladığını söyleme gereği duyacaktır: Ma'lum ola ki Ehl-i sünnet ve'l-cemâat imâm Ebu'l-Hasen Eş'arî ve İmam Ebu Mansûr Mâturîdî mezheblerine iktidâ eden kimesneye itlâk olunur. Ve sünnet tarîk-i fahr-i âlem sallâ'llâhu aleyhi ve sellem ve cemâ'at tarîk-i ashâb rıdvânullâhi Te'âlâ eleyhim ecmâ'îne itlâk olunur. Ebu'l-Hasen el-eş'arî ve Ebu Mansûr Mâturîdî, bu iki tarîk üzere olup mezhepleri ehl-i bid'a ve ehvânın mezheplerinin muhâlifidir. Ve iki imâma i'tikâd da imâm derler. Ve kimesne bu iki imâmdan birine iktidâ eylese ol kimesne ehl-i necâttan olup sa'âdet-i uhraya nâil olur. 5 Bu Sünnilik tanımındaki sınırlar Yeni İlm-i Kelam dönemindeki Selefiliğin de Sünnilik şemsiyesi altında sayılması ve hatta en sağlam yol olarak takdim edilmesi anlayışından farklı bir Sünnilik çizgisidir. Bu bağlamda Selefi çizginin Sünnilik kadrosu içerisinde hassaten zikredilmeye başlanması Osmanlı kelam düşüncesi açısından da bir sapmayı göstermektedir. Modern dönemlerde Selefiliğin ivme kazanması olgusu bu tebliğin sınırlarını aşmakta ve ayrıca üzerinde durulması gerekmektedir Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, haz. Mustafa Tatcı, Cemâl Kurnaz, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2000, c. 3 s Bu kitap Şeyhzâde Abdurrahim Efendi (951/1544) nin yazmış olduğu Nazmu l-ferâid ve Cemiu l-fevâid adlı kelâm kitabıdır. Bu kelâm metni 1328/1911 tarihinde Fatih Dersiâmlarından Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin tarafından İzahu l-akāid Nazmu'l-Ferâid Tercemesi adıyla Arapça aslından Türkçe ye çevrilmiş ve eser basılmıştır. Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l-akāid Nazmu'l-Ferâid Tercemesi, Dersaadet, 1328, s. 5. Kasabbaşızâde İbrahim, "Risale fi Beyân-i İ'tikâd-i Ehli's-Sünne", İslâmiyât, c. 8. sayı: 3. s

4 ULUSLARARASI AMASYA ÂLİMLERİ SEMPOZYUMU 525 Mütercimin Mâtürîdî ve Eş arî kelam ekolleri arasındaki ihtilaflı konuları mesâil-i kalîle olarak görerek söz konusu mezheplerden birinin diğerini dalâlet ve bid atle nitelendiremeyeceğini vurgulamış 6 olması Şeyhzâde nin hemen her ihtilaflı konuda Mâturîdî görüşün haklı olduğunu söylemesine engel değildir. Aslında müellif her ne kadar böyle bir amacının olduğunu söylemese de Mâtürîdî tercihler üzerinden Eş arî kelam görüşlerini çürütmeye çalışmaktadır. Eş arîliğin mahkûm edilerek Mâtürîdî ve Mu tezile kelamına vurgunun arttığı modern dönemlerin anlayışına yabancı olsa da Mâtürîdîği Eş arîliğe tercih eden müellif, bu dönüşümün tohumlarını eker gibidir. Müellifin bu risalede yapmaya çalıştığı şeyin Mâtürîdî-Eş arî ayniliğine yönelik ciddi bir tenkit olduğunu da görebiliriz. Öyle ki ihtilaflı noktaları müellif bizlere oldukça kalın çizgilerle gösterme çabasında gibidir. Aslında bu perspektif aynı amaçlar gözetilerek kurulmamış olsa da modernleşme dönemlerindeki Türklerin Müslümanlık anlayışları bağlamında Ehl-i sünnetle Mâtüridîliğin aynileştirilmesine 7 hizmet edecektir. Mâtürîdî ve Eş arî ekolleri arasındaki ihtilaf noktaları derinleştirilirken; buna paralel olarak Mu tezile-mâtüridî arasındaki ihtilaf noktaları silikleştirilerek birbirlerine yaklaştırılacaktır. 8 Eş ârîlikten kopuşla birlikte Mâtüridîlikten çok ilk kaynaklara dönme sloganıyla İbn Teymiyye üzerinden Selefiyyeye yol alınacaktır. 9 Modern dönem İslamcılarının Eş ârîlik karşısında konumlanmalarının bir sonucu olarak Mâtüridîlikten Mu tezileye oradan da Selefiliğe Savrularak geleneksel istikametlerini de tutarlılıklarını da kaybetmeleri sonucunu doğuracaktır. Bütün bunların sonucu olarak Eş ârîliğin hakkıyla kritiği yapılmış mıdır? Kesinlik evet diyemeyeceğimiz bu konu apayrı bir çalışmanın mevzusu olabilir. Bu selefi coşku içerisinden bir de selefi eleştirilerinin yapılmakta olması ise vaziyetin ironikliliğini göstermesi açısından dikkate şâyandır. Bu iki mezhebin görüşlerindeki farklılıkları önemsizliğini vurgulamaya çalışan Mütercimin önünde Fırka-i Naciye olgusu bir sorun olarak durmaktadır. 10 Eğer İslam mezheplerinden sadece birisi kurtuluşa erecekse iki mezhebin hakikatte tek mezhepmiş gibi gösterilerek konunun içinden çıkılmaya çalışılması ne kadar inandırıcıdır? Bu iki mezhep arasında bir ayniyet yoksa aralarındaki ihtilaf noktalarını küçültmek sorunu gerçekten ortadan kaldıracak mıdır? Dahası eserde de görüleceği üzere bu iki mezhep arasındaki ihtilaflar vehmedildiği gibi o kadar da basit olmayıp çok daha esasa müteallik meselelerdir. Teklif-i mâlâ yutak, Allah a inanmanın vücûbiyeti, hüsun-kubuh, mukallidin imanının caiz olup olmadığı meselesi gibi konular bunlardan sadece bir kaçıdır ki aslında müellif bu ihtilaflı konuların sayısını kırka kadar çıkarmakla farklılığın fazlalığına da dikkat çekmektedir. Dahası bu iki mezhep arasında kırk kadar ihtilafa ilaveten Ye s halinde imanın veya tevbenin kabul edilip edilmemesi konularındaki ihtilaflar gibi müellifin dahi oldukça önemli ihtilaf noktaları olduğunu söylemekten kendini alamayacağı konular vardır. 11 Eser Eş arî ve Mâtürîdîlerin ihtilaf noktalarını derinleştirmek ve sonuç itibariyle de Mâtürîdîlerin haklılığını ispatlamayı amaçlamaktadır. Oysa bu risalenin sonunda yer alan İbn Kemal in Risâletü l-ihtilaf-u beyne l-eş âir e ve l-mâtüridiyye fi isnâ aşere meseletun adlı risalesinde hem bu ihtilaf konuları on iki meseleyle sınırlandırılmakta hem müellif her iki mezhebin de görüşlerini delilsiz vermekte ve ayrıca her hangi bir değer hükmü belirtmeksizin objektif durmaktadır. Böylece İbn Kemal in hangi mezhebin görüşünü tercih ettiği dahi bu metinden anlaşılmadığı gibi ihtilaf noktalarının esasa müteallik olmadığı dahi ihsas ettirilmektedir. 12 Şeyhzâde nin eserinin selefi İbn Kemal in eserine kıyasla oldukça hacimli olup ihtilaf noktalarını bu kadar çoğaltarak vermesinin arkasında tarihi süreç içerisinde Eş ârîliğin gölgesinde kalmış ve Eş ârîlerce gereği kadar dikkate alınmayan Mâtüridîliğe yeni bir kimlik kazandırma hamlesi olarak da görülebilir. Müellif ilginç bir şekilde bazen Mâtüridî görüşleri desteklemek amacıyla Eş ârî kelamcılardan da alıntılar yapar. 13 Sonuç itibariyle müellif Mâtüridîlerin Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l-akāid, s. 5. Şeker Fatih M., Türk Müslümanlığı Fikriyatı ve Mâtürîdî Algısının Dönüşümü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (MÜİFD), 2010, sayı: 38, s. 57. Şeker, Türk Müslümanlığı, s. 67. Şeker, Türk Müslümanlığı, s. 67. Şeyhzâde bu konuya değinmese de mütercimin ilavesi olarak eserin tercümesine konacaktır. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid ve cem u l-fevâid, yy., ty., s. 77; Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l- Akāid, s. 87. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-fevaid, s. 87. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-fevaid, s. 70.

5 526 ULUSLARARASI AMASYA ÂLİMLERİ SEMPOZYUMU bütün görüşlerini savunmaktadır. Müellifin Nazmu l-fevaid ve Cem u l-fevaid i gerek İstanbul da gerekse Mısır da bir çok baskısı yapılmıştır. 14 Fırka-i Naciye sorunu medreselerin her döneminde okutulmakta olan Celâleddin ed- Devvânî nin Monla Celal olarak da bilinen şerhinde müellif bu kaotik durumu çok daha yüksek bir yorum denemesiyle çözmektedir ki buna göre artık iki mezhebi de aynı anda hak mezhep gibi göstermenin çelişik durumuna düşülmeyeceği gibi diğer İslâm mezheplerini de dalâlet ve bidatçilikle suçlamak zorunda kalınılmayacaktır. 15 Yaptığı alıntılardan bu kitabı mutlaka okumuş olduğunu varsaydığımız 16 müellif bu büyük kelamcının yorumunu dikkate almış olsa da mütercim yine araya girerek din alanındaki farklı yorum tarzlarını mahkûm etmekte ve bu iki fırka dışında kalan mezhep mensuplarını Bezzâziyye den yaptığı bir alıntıyla ehl-i dalâlet olarak tanımlamaktadır. 17 Bu bağlamda mütercim, Ehl-i hak olarak gördüğü Ehl-i sünnet ve l-cemaate dair teşvik edici bir hadisi de zikretmeden geçemez. Buna göre Ehl-i sünnet ve l-cemaati seven Müslümanın duası kabul olunup; günahları affedilecek ve cehennemden kurtuluş beraati bulunacaktır. 18 İmanın tanımı konusunda selefin görüşünü veren mütercim bir sehiv sonucu olsa gerek Hariciler in zannederek Mürcie nin iman görüşünü vermekte ve ameli imandan ayrı gören Mürcie nin bâtıl bir mezhep olduğuna hükmetmektedir ki 19 bu mütercimim mutaassıp Sünnilik anlayışının Şeyhzâde üzerinden aktarması ile tercümede yapılan tahribata bir örnek olarak zikredilebilir. Mütercimin eserdeki kaynaklardan bahsetmemesi ve bazı yerleri özetleyerek geçmesi ise daha önemsiz tahribatlar cümlesinden olsa gerektir. Müellif söz konusu bu iki mezhebin Ehl-i hak olduğu hükmünü vermiş olsa da buna da tam sadık kalamadığı görülecektir ki bu müellifin içerisine düştüğü tutarsız durumu göstermenin ötesinde artık Mâtürîdîliğin iyice ön plana çıkacağı zamanların işaretleri olarak da yorumlanabilir. Mesela müellif, imanın mahlûk olup olmadığı konusunu tartışırken imanın mahlûk olduğunu söyleyen Eş arîler in görüşlerini çürütmekle yetinmemekte; bu tarz görüşte olanların arkasında namaz kılınamayacağına ve hatta kâfir olduklarına dair verilmiş hükümleri dahi zikretmekten kendisi alamamaktadır. 20 Eş arî Mâtürîdî ihtilaflarının ele alındığı ve iki mezhebin de hak mezhep olduğunu temel alan söz konusu eser bir Eş arî reddiyesine dönüşecektir. Bu yönüyle de müellifi Eş arîliğin mahkûm edildiği sonraki dönemlerin bir müjdecisi olarak görebiliriz. 21 Nazmu l-ferâid i Mâtürîdî kelamın ön plana çıkıp felsefî kelamın zayıflamış olduğu dönemin bir ürünü olarak da görebiliriz. Dolayısıyla bu felsefî kelam düşüncesinin çözülmeye ve itibarını kaybetmeye başladığı dönemin bir tezahürü olarak da daha katı ve mutaassıp bir mezhep anlayışıyla karşı karşıyayızdır demektir. Dikkatlerden kaçmayan bir diğer nokta ise bu iki mezhep arasındaki ihtilaflı konuların sayısındaki dalgalanmalardır. Buna göre bu sayı muhtelif yazarların bakış tarzına göre azalıp çoğalabilmektedir. Buradan bakıldığında müellifimiz bu sayıyı oldukça üst bir seviye çekerek aradaki ihtilafın çokluğunu ihsas ettirmeyi amaçlamış gibidir. Mesela İbn Kemal bu ihtilaf konularını 12 ile sınırlandıracaktır. Fahreddin Razi nin Mâtürîdîlerle yaptığı münazalarda da tartışma konusu çok daha azdır Abdurrahim b. Ali el-amasi Şeyhzâde, Nazmu l-ferâid ve cem u l-fevâid, Matbaatü'l-Edebiyye, Mısır, 1317, s. 60. Abdurrahim b. Ali el-amasi Şeyhzâde, Nazmu l-ferâid ve Cem u l-fevâid, Matbaatü't-Tekaddüm, Mısır, 1905/1323, s. 84. Abdurrahim b. Ali el-amasi Şeyhzâde, Nazmu l-ferâid ve Cem u l-fevâid, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1288, s. 64. Devvânî, ümmetim yetmiş üç fırkaya ayrılacak, hadisinin ümmet-i icabeye değil de ümmet-i da va denilen kâfirlere işaret ettiğini, dolayısıyla Ehl-i kıblenin dışında olanlara yorumlanabileceğini belirtir. Devvânî başka noktalardan da hadisin tevil edilmeden alınamayacağına dikkat çeker. Söz konusu hadis Hz. Peygamber dönemindeki görüş ayrılıklarının az olmasından dolayı o dönem için doğru olmayacağı gibi Hz. Peygamber döneminden sonra da oldukça fazla olan fırkalar ortaya çıktığından dolayı da doğru olamayacaktır. Müslüman fırkaların ebedi cehennemde olamayacağından hadisin Müslümanları işaret etmeyeceğini belirtir. Bkz. Devvânî Şerhu l-akāidi l-adûdiyye, İstanbul, 1310, s. 3. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-fevaid, s. 33. Eser yazma olarak Türkiye kütüphanelerinde birçok nüshası vardır. Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l-akāid, s. 5. Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l-akāid, s. 6. Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l-akāid, s. 57. Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l-akāid, s. 64. Eşariliğe yönelik yapılan yoğun eleştiriler hakkında bkz. Fatih M. Şeker, Türk Müslümanlığı Fikriyatı ve Mâtürîdî Algısının Dönüşümü, s

6 ULUSLARARASI AMASYA ÂLİMLERİ SEMPOZYUMU 527 İbn Kemal dâhil aynı konuyu ele alan birçok müellif olsa da Şeyhzâde nin bu eseri yoğun bir ilgiye mazhar olacaktır. Eserin asıl önemi ise Osmanlı müelliflerinden çok azına nasip olacak şekilde medrese müfredatına girecek ve medrese talebesine okuması için tavsiye edilen klasikleşmiş kitaplar koleksiyonunda yerini alacak olmasıdır. Eserin ayrıcalıklı bir özelliği de gerek Mâtüridî ve gerekse Eş ârîlere ait kaynakları dikkate alarak oldukça zengin atıflara sahip olmasıdır. Kelam tarihinin mütekaddimun ve müteahhirun eserleri yoğun olarak kullanılacak her mezhebin görüşlerini kendi temsilcilerinin eserlerinden aktaracaktır. Osmanlı müelliflerinde bir gelenek olarak görüldüğü üzere en temel kaynak Seyyid Şerif Cürcani nin Şerhu l- Mevakıf ıdır. Bunun dışında Celaleddin ed-devvâni, 22 Teftazânı, İmam Lekanî, İmam Mâtüridî, Semerkandî, Nesefî, Aliyyu l-kari ye yoğun atıflar yapılır. Bunlara ilaveten müellif, Hanefi usul-i fıkıh kitapları olmak üzere İbn Sina ya 23 Hikmetü l-ayn e, 24 Fahreddin er-razi ye, 25 Amidi ye, 26 Tahavi ye, 27 İbnü l-hümam a, 28 Cüveyni ye, 29 Beyazizâde ye 30 İbnü l-hümam a, 31 Kâdı Beyzavi ye, 32 Pezdevî ye, 33 Kemalpaşazâde ye, 34 Nureddin es-sâbûni ye 35 de yoğun atıflar yapmaktadır. Nazmu l-ferâid Ve Cem u l-fevâid inin Etkileri Eş arîlik-maturidilik ihtilafı edebiyatına dair daha önceleri bir yazım faaliyeti başlamış olsa da ihtilaf konusu en büyük ilgiyi Osmanlılarda görecek ve özellikle XI./XVII. asırdan itibaren konuyla ilgili çok sayıda eser kaleme alınacaktır. Bu eserlerden bir kısmı uzlaştırmacı bir kısmı ise ayrıştırıcı karakter arz etmektedir ki bu tasnifte Şeyhzâde Abdurrrahîm b. Ali el-amâsî nin (ö. 1133/1721) Nazmu l- Ferâid i ayrıştırmacı yönüyle ön plana çıkmaktadır. 36 Şeyhzâde yle çağdaş âlimlerden Mestcizâde, Kırşehrî, Dâvud-ı Karsî, Kadızâde el-erzurûmî el-isbîrî, Akkirmânî, Esîrizâde, Saçaklızâde ve Müstakîmzâde, Esad Efendi gibi çok sayıda âlim konuyla alakalı eserler yazmıştır. 37 Medresedeki kelâm öğretimine ne kadar yansıdığı tam olarak tespit edilemese de XVIII. yüzyıl sonrasında hilafiyât türü eserlerde yoğunluk bir artış gözlenecek; konuyla ilgili müstakil kitaplar yazılacaktır. 38 İzmirî olarak tanınan Mevlânâ Muhammed İbn Veli İbn Resul (ö. 1165/1755) Eş arîler ve Mâtürîdîler arasındaki ihtilaflı 67 meselenin ele alındığı Mesâil-i hilâfiyyât ında ihtilaf noktalarını oldukça yüksek vermesi bu iki mezhebin arasındaki makasın gittikçe açılmış olduğunu göstermesi açısından dikkat çekmektedir. Yine Abdusselam Efendi (ö. 1259/1843) ve Harpûtî Hâmid Efendi (ö. 1320/1902) nin bu konudaki kitaplarından başka Mestcizâde Abdullah Efendi (ö. 1148/1735) nin Hilafiyyât adlı eseri konuyla alakalı bu dönemdeki yoğun yazma faaliyetini gösterse de aslında bu konunun Osmanlı muhitinde gündeme taşınması daha eskiye dayanır. Meselâ İbn Kemal in Risale fi l-ihtilaf beyne l-eş arîyye ve l-mâturîdiyye adlı risalesi, 39 Yavuz Sultan Selim sonrası dönemin genel akışının hangi yöne doğru olduğu göstermesi açısından iyi bir örnektir. Mâtürîdîlik vurgusunun yükselip mezhebi aidiyetlerin arttığı bu dönemin ruhunun medrese muhitine de yansıdığını açıkça görmekteyiz. Böylece felsefî kelamın gözden düşmesiyle klasik dönem Osmanlı âlimlerinin Razî çizgisinin devamı olan hacimli yüksek kelam metinlerine yazdıkları ve şerh ve haşiye türü eserlerde de fark edilir bir şekilde düşüş görülecek ve Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 3. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 5. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 3. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 4. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 12. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 10. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 11. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 12. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 8. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 11 Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 4. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 24. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 27. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid, s. 33. Mehmet Kalaycı, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi ve Eşarîlik-Maturîdîlik İhtilafına İlişkin Risalesi, 2012/1, c. 11, sayı: 21, s Kalaycı, Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi, s Osman Demirci, Osmanlı Medreselerinde Kelam Öğretimi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2012, s İlyas Çelebi, Kemalpaşazâde, DİA, c. 25, s. 246.

7 528 ULUSLARARASI AMASYA ÂLİMLERİ SEMPOZYUMU Osmanlıda bir zamanlar ulemanın yetkinliğini göstermek amacıyla Şerhu l-mevâkıf üzerine yazılan haşiye çalışmaları da artık terk edilmeye başlanacaktır. Siyasi konjonktürün de belirleyici olduğu bu durumun kaçınılmaz sonucu olarak da mezhebi aidiyetlerin eşliğinde mezhep taassubunun artması ve Sünnilik çizgisinin daraltılması olacaktır. Eş arîliğin bu tarz eserlerde hak mezhep olarak gösterilmesi de bu genel eğilimi değiştirmeyecek aslında verilmek istenen mesajda en hakiki mezhebin Mâtürîdîlik olduğu okuyucunun zihnine işlenecektir. İşte bize göre Nazmu l-ferâid bu misyonu yerine getiren en etkili metinlerden birisi olarak klasikleşecektir. Belli ki burada en önemli belirleyici etkenlerden olarak Safevîler in zorla benimsetmeye çalıştığı Şiiliğe karşı Sünni refleks ve fethedilen Mısır ulemasının felsefi kelamdan uzak temayülleri ve bunun Osmanlı ilmi muhitine olan etkileri, İran la bağlantıların kesilmesi ve Osmanlıda genel olarak medrese eğitiminin zayıflaması sonucu felsefî kelama dair ağır metinlerin klasik dönemlerde olduğu gibi müfredatta yer almaması gösterilebilir. Bu durumda felsefi kelam olarak gelişmeyen Mâtürîdîlik merkezi konumunu güçlendirirken felsefeyle olan münasebeti dolayısıyla Eş arî kelam metinleri itibarlarını kaybetmeye başlayacak sonraki süreçlerde ise Eş arîlik daha açık bir şekilde sorgulanmaya başlanacaktır. İşte böyle bir vasatta Mâtürîdî olan Osmanlı âlimlerinin iki mezhep arasındaki ihtilafları ele alan eserlerinin Mâtürîdîliğin güçlendirilmesine yönelik hamleler olarak okunması sanırız daha isabetli olacaktır. Şeyhzâde nin bu risalesi, sonraki hilafiyyat edebiyatına dair risale yazacak ilim adamlarını derinden etkileyecek bir öncü metin olarak telakki edilecektir. Sultan I. Mahmud döneminde Şeyhülislamlık yapmış olan Mehmed Esad Efendi nin (ö. 1753) Eşarîlik ve Maturîdîlik arasındaki görüş ayrılıklarını ele alan risalesi Şeyhzâde Abdürrrahîm Efendi nin Nazmu l-ferâid ve Cem u l-fevâid inin bir özeti mahiyetindedir. Sadece bir iki konunun yerlerini değiştirmesinin dışında o da Şeyhzâde gibi kırk problemli konuyu aynı sıralamayla ele almaktadır. Şeyhzâde nin eserinin Osmanlı Türkçesi ile kaleme alınmış kısa bir özeti durumunda olan bu eserde Esad Efendi kaynaklara dahi inmek ihtiyacı hissetmemekte; Şeyhzâde nin verdiği kaynaklar üzerinden konuları işlemeyi tercih etmekte; kaynaklarda da bir özetlemeye gitmektedir. Böyle bir yola gitme sebeplerinden olarak Şeyhzâde nin eserinin Eş arîlik-maturidilik ihtilafları bağlamında yazılmış en geniş ve sistematik eser olması, bu mezheplerin görüşlerini objektif olarak değerlendirmesi ve konuyu derinliğine, genişliğine ele alarak sistematik ve bütüncül bir şekilde işlemiş olmasına bağlansa da 40 bu sebeplerden objektif olması ve konuları derinlemesine ele alması bize göre ikna edici olmaktan uzaktır. En azından Eş arîler açısından eserin bu nitelikte görülmeyeceği kanaatindeyiz. Hemen her konuda Mâtürîdîleri haklı çıkartan ve Eş arî delillerinin hepsini vermekten sarf-ı nazar eden müellif, Mâtürîdî muhitini dikkate almakta ve bu mezhebin tezlerinin haklılığında ısrar etmektedir. Eserinin Osmanlı Türkçesine çevrilmesi ve özetleme yoluna gidilmesi de Türkçe eserlerin medrese muhitine girmeğe başladığı dönemin bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Mesela medreselerde okutulmamış olsa da Abdulbaki Arif Efendi nin (ö. 1126/1715) Menâhicu l-usûli d-diniyye adlı Türkçe müstakil kelâm kitabı Osmanlı kelâm tarihi açısından iyi bir örnektir. Arif Efendi nin Türkçe bir kelâm kitabı yazılmadığı için yazmaya karar verdiği, 41 eserini Merzifonlu Kara Mustafa Paşa nın emriyle tamamlayacaktır. Klasik kelâm metoduyla yazılmış olan eserin 42 bir diğer özelliği de Mâtürîdî kelâmına yönelik vurgunun yoğunlaşmış olmasıdır. Mâtürîdî ve Eş arî kelâm ekolleri arasındaki ihtilaf noktalarını yedi madde halinde gösteren müellif bunların dinin aslından olmadığını vurgulamak gereği duyar. 43 Esad Efendi nin söz konusu Osmanlıca risalesini sadece Arapçaya çevirerek olduğu gibi alan Mehmed Emin Izzî nin Erbe ûne Mesâil adlı eserinde 44 dolaylı da olsa Şeyhzâde Abdürrrahîm Efendi nin Nazmu l-ferâid ve Cem u l-fevâid inin etkisi vardır. Müellifimizin bu eseri güncelliğini sürekli korumaya devam edecektir. Fatih Dersiamlarından Hacı Ali Efendizâde Muhammed Emin Efendi değişik Kalaycı, Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi, s Ethem Karaçoban, Abdülbaki Arif Efendi nin Menâhicu l-usûl ü ve Kelâmî Görüşleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, s. 5. (Metin Kısmı). Bu 192 sayfalık Türkçe kelâm kitabının kütüphanelerde kırk kadar nüshası bulunmaktadır. Ömer Aydın, Türk Kelâm Bilginleri, İnsan Yay., İstanbul, 2004, s Bkz. Karaçoban, Abdülbaki Arif, s Kalaycı, Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi, s

8 ULUSLARARASI AMASYA ÂLİMLERİ SEMPOZYUMU 529 kaynaklardan da yararlanarak söz konusu eseri serbest bir şekilde tercüme etmiştir ki bu tercüme, bir tür şerh çalışması olarak da görülebilir. Böylece müellifin Arapça olarak yazmış olduğu bu eser daha sonraları Türkçe ye tercüme edilerek medrese talebesinin istifadesine sunulmuştur. Bu tercümede eserden her müslümanın istifade etmesi umulmuş olsa da eserin asıl hedef kitlesi medrese çevresidir. 45 Bilhassa medrese çevresi dikkate alınarak (Arapça telif edilmesinde de asıl amaç bu olmalıdır.) kaleme alınan eserin medrese müfredatına girmesi umulmuş olmalıdır. Dolayısıyla eser halka yönelik kaleme alınan bir akâid risalesi olmaktan öte, medrese talebesini muhatap almayı amaçlayan kelam kitabı olarak değerlendirilebilir. Müellifin bu risalesi Osmanlı kelam klasikleri arasına girecek ve kütüphanelerde birden fazla istinsahı bulunacaktır. Meselâ Hacı Selim Ağa tarafından 1782 tarihinde yaptırılan Hacı Selim Ağa kütüphanesinde Şeyhzâde Abdurrahim Efendi nin Nazmu l-feraid inden üç adet bulunmaktadır. 46 I. Mahmud un 1156/1741 tarihinde yaptırmış olduğu kütüphanedeki matbu eserler arasında Molla Celâl, Şerhu l-akāid Hayâlî nin hâşiyesi gibi klasik kelam eserlerinin yanında Şeyhzâde nin bu risalesi de bulunacaktır. 47 Fatih dönemi Osmanlı kelamcıları tarafından şerh ve hâşiye şeklinde yazılıp medreselerde okutulan birkaç eseri dışarıda bırakırsak müstakil eserler arasında medrese müfredatına girmeyi başaran nadir eserlerden olan Şeyhzâde Abdürrahim Efendi nin Nazmu l-feraid i 48 bu başarısını biraz da dönemin getirdiği şartlara borçludur. Nazari yönü ağır basan kelam metinlerinin pek ilgi görmediği ve Mâturîdî kelamının ön plana çıktığı bu ortamda, Mâturîdîliği Eşarîlik karşısında savunan bu risalenin yoğun bir ilgiye mazhar olması kaçınılmazdır. Eser tertibu l-ulûm kitaplarında medrese talebesinin mutlaka okuması gereken kelam klasikleri listesine de girecektir. Nebi Efendi-Zâde (ö. 1200/ 1786) nin Kasîde Fi l Kütübi l Meşhûre Fi l Ulûm adlı eserinde medrese talebesinin okuması gereken en önemli kelâm kitapları arasında Abdürrahim olarak zikrettiği Nazmu l-feraid i de ekleyecektir. 49 Böylece Celâleddin ed-devvânî in Şerhu l-akāidi l-adûdiyye si ilim câmiasında Monla Celal ve hatta sadece Celâl olarak bilindiği gibi Nazmu l-feraid de müellifinin ismiyle özdeşleşmiş olacaktır. Sonuç Enerjilerini tarihi hasımları olan Mu tezile ve İslam filozoflarına harcayan Eş arîler in Mâtürîdîleri pek de dikkate almamaları yeni ve gereksiz bir tartışma alanı açmamaya çalışmaları gibi nedenlerle tarihî süreç içerisinde Eş arîlik-mâtürîdîik tartışmaları çok fazla görülmese de unutulmaz Eş arîlik- Maturidilik tartışma meclisleri de bulunmaktadır. Beka konusunun tartışıldığı bir mecliste Eş arî kelamcısı Fahreddin Razi karşısında Mâtürîdî kelamının temsilcisi konumunda olan Nureddin es- Sabunî nin düştüğü acziyeti ve hatta Razi nin ne söylediğini dahi anlayamadığından kendini bir öğrenci gibi hissetmesi ve ondan anlayış beklemesi 50 klasik dönemlerdeki münazaralarda Eş arîliğin üstünlüğünü ve farklı bir zenginlikte geliştiğini göstermesi açısından önemlidir. Özellikle klasik dönem Osmanlı âlimlerinin bu gelişen Eş arî çizginin takipçisi olmaları da Eş arîlerin bu konumlarını kabullenişleriyle alakalıdır. Şeyhzâde Abdurrahim Efendi nin Nazmu l-feraid ve cem u l-fevâid isimli eseri Osmanlı dönemi açısından Mâturîdî kelamının ön plana çıktığı klasik sonrası dönemin bir ürünü olduğundan bu dönemin genel karakteristik özelliklerini yansıtmaktadır. Mâtürîdî ve Eş arî kelâm ekolleri arasındaki ihtilaflı konuları ele almakta ve bu iki mezhebinde Sünni olup hak mezhep olduğu hükmünü vermekte ise de esasında Mâturîdî ekolünün bütün görüşlerinde isabet ettiğini ihsas ettirmekte ve müellif tercihlerini Mâturîdîlerden yana kullanmaktadır. Eser oldukça ilgi görmüş olduğundan sonraki dönemlerde konuyla ilgili eser verenlerin müstağni kalamayacakları klasikleşmiş bir metin olarak güncelliğini daima koruyacaktır. Eser faklı müellifler tarafından Türkçeye çevrilecek özetlenecek ve hatta intihal edilmesi Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l-akāid, s. 3. Demirci, Osmanlı Medreseleri, s Bu kütüphanede eser Ferâidu l-fevâid ismiyle kayıtlıdır. Bkz. Demirci, Osmanlı Medreseleri, s Demirci, Osmanlı Medreseleri, s Nebi Efendi-Zade, Kasîde fi l Kütübi l Meşhûre fi l Ulûm Köprülü Ktp., III. Kısım, No: 720/29, vr. 171b-173a; Demirci, Osmanlı Medreseleri, s Veysel Kaya, Fahreddin Râzî nin Matüridilerle Olan Tartışması ve Eleştirisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 206, s

9 530 ULUSLARARASI AMASYA ÂLİMLERİ SEMPOZYUMU söz konusu olacaktır. Belki bunlardan çok daha ötesi benzer hiçbir esere nasip olmayacak şekilde medrese öğrencilerine tavsiye edilecek klasik kelam eserleri koleksiyonuna dâhil edilecektir. Medrese muhiti dikkate alındığında bu durum hem benzer konuda yazılmış bir eserin bu şekilde klasikleşmemesi açısından hem de bir Osmanlı müellifinin telif tarzı bir eserinin medrese müfredatına girmesi açısından söz konusu eser biricikliğini koruyacaktır. Kaynakça Aydın, Ömer, Türk Kelâm Bilginleri, İnsan Yay., İstanbul, Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, haz. Mustafa Tatcı, Cemâl Kurnaz, Bizim Büro Basımevi, Ankara, Celâleddin ed-devvânî, Şerhu l-akāidi l-adûdiyye, İstanbul, Çelebi, İlyas, Kemalpaşazâde, DİA, c. 25. Demirci, Osman, Osmanlı Medreselerinde Kelam Öğretimi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, Hacı Ali Efendizâde Mehmed Emin, İzahu l-akāid Nazmu'l-Ferâid Tercemesi, Dersaadet, Kalaycı, Mehmet, Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi ve Eşarîlik-Maturîdîlik İhtilafına İlişkin Risalesi, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012/1, c. 11, sayı: 21, Karaçoban, Ethem, Abdülbaki Arif Efendi nin Menâhicu l-usûl ü ve Kelâmî Görüşleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, Kasabbaşızâde İbrahim,"Risale fi Beyân-i İ'tikâd-i Ehli's-Sünne", İslâmiyât, c. 8. s. 3. Kaya, Veysel, Fahreddin Râzî nin Mâturîdîlerle Olan Tartışması ve Eleştirisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa, Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, Nebi Efendi-Zade, Kasîde fi l Kütübi l Meşhûre fi l Ulûm, Köprülü Ktp., 3. Kısım, No: 720/29, vr. 171b- 173a. Şeker, Fatih M., Türk Müslümanlığı Fikriyatı ve Mâtürîdî Algısının Dönüşümü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (MÜİFD), sayı: 38, Şeyhzâde Abdurrahim Efendi, Nazmu l-ferâid ve cem u l-fevâid, yy., ty.