BİYOLOJİK VE PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ

Transkript

1 BİYOLOJİK VE PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ 1

2 İnsan Sağlığına Etki Eden Çevresel Etmenler 1) Psikolojik Etmenler Stres, vardiyalı çalışma, ücret, insan ilişkileri 2) Biyolojik Etmenler Parazitler, virüsler, bakteriler 3) Kaza Etmenleri Zarar verici durumlar, sürat, alkol, ilaçlar 4) Fiziksel Etmenler Gürültü, iklim, aşırı çalışma, ışıklandırma, radyasyon, ergonomi 5) Kimyasal Etmenler Tozlar, kimyasallar, ilaçlar, tütün, cilt iritanları, gıda katkı maddeleri 2

3 Meslek Hastalığı; Çalışanın, çalışma yaşamında karşılaştığı etken(men)ler nedeniyle meydana gelen hastalıklar, meslek hastalığı olarak tanımlanmaktadır Meslek hastalığı, karşılaşılan etmenlere göre; 1. Fiziksel etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları 2. Kimyasal etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları 3. Tozlarla meydana gelen akciğer hastalıkları 4. Biyolojik etmenlerle meydana gelen enfeksiyon hastalıkları 5. Ergonomik etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları olarak sınıflandırılmaktadır 3

4 Biyolojik Etmenler- Tanım Herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen Genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dahil olmak üzere Mikroorganizmaları, hücre kültürlerini ve insan endoparazitlerini ifade eder. Biyolojik etmenlerle ilgili yürürlükteki mevzuat: 6331sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre düzenlenen Biyolojik etkenlere maruziyet risklerinin önlenmesi hakkında yönetmelik tir. ( , RG: 28678) 4

5 Biyolojik Etmenler Sağlık personeli ile tarım ve hayvancılıkla uğraşanlarda enfeksiyon hastalıklarına neden olmaktadır Bazı sanayi işkollarında da biyolojik etmenlere bağlı enfeksiyon hastalıkları görülebilmektedir Bu hastalıklar; 1. Ani ve çabuk gelişen enfeksiyon hastalıkları 1. Kronik seyirli enfeksiyon hastalıkları 2. Parazitlerin neden olduğu hastalıklardır 5

6 Biyolojik Etmenler Biyolojik etmenler, enfeksiyon risk düzeyine göre 4 gruba ayrılmaktadır; Grup 1 Biyolojik etmenler: İnsanda hastalığa yol açma olasılığı bulunmayan etmenler Grup 2 Biyolojik etmenler: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilen; ancak, toplumda yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi olanağı bulunan etmenler 6

7 Biyolojik Etmenler Grup 3 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, toplumda yayılma riski bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı bulunan etmenler Grup 4 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, toplumda yayılma riski bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı bulunmayan biyolojik etmenler (risin, stafilokoksik enterotoksin, mikotoksin) 7

8 Biyolojik Etmenler Grup 3 ve Grup 4 te yer alan biyolojik etmenler için acil eylem planı hazırlanır ve 4. grup etmenler ilk kez kullanımda ise, işe başlanmadan en az 30 gün önce, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı na bildirilir 8

9 Biyolojik Etmenler Enfeksiyon hastalığının meslek hastalığı olarak kabul edilmesi için; 1. Çalışanın, enfeksiyon riski taşıyan çalışma ortamında hastalanması 2. Hastalığın, çalışılan ortamdaki enfeksiyon etkenlerinden kaynaklandığının kanıtlanması 3. Çalışanın maruziyet düzeyi ve 4. Maruziyet süresinin belirlenmesi gerekmektedir 9

10 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sağlık çalışanlarında görülen biyolojik etmenler, iş yerinde bulunan ve Yapılan işten kaynaklanan etmenler olup, dış kaynaklı (ekzojen) enfeksiyonlara neden olmaktadır 10

11 Biyolojik Etmenler Enfeksiyon hastalığının meydana gelmesi için; 1. Biyolojik etmen / etken 2. Duyarlı (Çalışan) 3. Bulaşma yolu na gerek vardır Bu üçlü etkileşime ENFEKSİYON ZİNCİRİ denmektedir 11

12 Enfeksiyon Zinciri- Etmen Biyolojik etmenin hastalık yapabilme yeteneği patojenite (primer atak hızı) Etmenin meydana getirdiği hastalığın şiddeti / düzeyi virülans olarak tanımlanmaktadır (vaka/ölüm oranı, engelli/vaka oranı) Sağlık hizmeti verilen birimlerde, patojenite ve virülansı yüksek, dirençli mikroorganizmalar, hastane enfeksiyonuna yol açmakta Hastalarla birlikte, sağlık çalışanlarını da tehdit etmektedir 12

13 Enfeksiyon Zinciri- Bulaşma Yolu Hava Kontamine aletlerle kesici, delici yaralanmalarla meydana gelen temas Ortak kullanılan giysi, araç ve gereçler Kontamine kan ve kan ürünleri ile temas ve Vektörlerle bulaşabilir Çalışma ortamı, enfeksiyon zincirinin tüm halkalarını içermektedir - Ayaktan ve yataklı tedavi kurumları - Tanı ve araştırma laboratuvarları, bu etmenlerin bulaşması için elverişli ortamlardır 13

14 Enfeksiyon Zinciri- Duyarlı (Çalışan) Enfeksiyon zincirinin son halkasıdır Özgün olan ve olmayan kişisel savunma mekanizmalarının, Ağır çalışma koşullarının yarattığı stres Beslenme yetersizliği gibi nedenlerle yeterince işlev göremediği durumlarda, çalışanın enfeksiyon hastalıklarına olan duyarlılığı artmaktadır 14

15 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Bunlar; 1. Virüsler 2. Bakteriler 3. Parazitler 4. Biyolojik toksinlerdir 15

16 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sık görülen virüsler; Hepatit virüsleri (Karaciğerin enfeksiyonu) İnsan immun yetmezlik virüsü-hiv (AIDS) İnfluenza (Grip) Solunum yolu ile bulaşan diğer virüsler (Kızamık, kızamıkçık, kabakulak, suçiçeği) 16

17 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sık görülen bakteriler; Tüberküloz (Verem) Salmonella (Tifo) Menengokok (Menenjit) Shigella (Dizanteri-İshal) 17

18 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler En çok risk altında olanlar; Enfeksiyon, cerrahi, patoloji, kan bankası, hemodiyaliz bölümünde çalışanlar Birinci basamak sağlık kuruluşlarında (ASM, TSM) çalışanlar Diş hekimleri Yaşlı bakım yurtları, bebek ve çocuk bakımevinde çalışanlar 18

19 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Biyolojik etmenler nedeniyle en sık görülen hastalık; Hepatit B enfeksiyonudur Enfeksiyon etkeni, enfekte kan ve kan ürünleri ile Enfekte iğne veya kesici aletle yaralanma sonucu alınmaktadır Enfekte olanların % 5-10 unda enfeksiyon kronikleşmekte Kronik taşıyıcıların da % 30 unda kronik aktif hepatit gelişmektedir 19

20 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Hepatit B enfeksiyonundan korunmak için, risk altındaki çalışanlara Hepatit B aşısı uygulanması gerekir Aşı, ve 12. aylarda olmak üzere 3 doz yapılır Ayrıca, işlemler sırasında eldiven giyilmeli Kişisel temizlik Dezenfeksiyon ve sterilizasyon Koruyucu giysi kullanılmalı 20

21 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sağlık çalışanlarında sık görülen diğer bir enfeksiyon hastalığı da Tüberküloz (Verem) dur Enfeksiyonun sağlık çalışanlarına bulaşması, Tüberküloz hastasına tanı konana kadar geçen sürede meydana gelmektedir Bu nedenle, ilgili sağlık çalışanlarına, belirli aralıklarla PPD (tüberkülin cilt testi) yapılarak enfekte olup olmadıkları belirlenmeli ve Değişiklikler izlenmelidir 21

22 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sağlık çalışanlarında sık görülen diğer bir hastalık da AIDS tir Hemşire, hekim ve teknisyenler risk altındadır Sıklıkla kontamine aletlerle yaralanma sonucu bulaşmaktadır AIDS in giderek daha sık görülmesi, Tüberkülozun da sıklığını arttırmaktadır 22

23 Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar SSK mevzuatında yer alan Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü ndeki Meslek Hastalıkları listesinde D grubunda yer almaktadır Bu grupta yer alan enfeksiyon hastalıkları, 4 grup halinde ve 30 hastalık olarak belirtilmektedir 23

24 Tablo 1. Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğünde Mesleksel Bulaşıcı Hastalıklar Grup Hastalık Yükümlülük Süresi Riskli İşler D-1 Helminthiasis Ankilostomiasis Necatoriasis D-2 Tropik Hastalıklar Malarya Amebiasis Sarı Humma Veba Rekürrent Ateş Dank Leismaniasis Framboesia Lepra Lekeli Humma Riketsiyoz D-3 Hayvanlardan insanlara bulaşan hastalıklar (zoonoz) D-4 Meslek gereği enfeksiyon hastalıklarına özellikle maruz kişilerdeki enfeksiyon hastalıkları Bruselloz Şarbon Salmonella enf. Weil Hastalığı Kuduz Ornithozlar,Psittakoz Rekürrent Ateş Şap Hastalığı Çiçek Q Humması Lekeli Humma Ekinokok Humması Ruam Bovin tipi Tüberküloz Viral Hepatit Tüberküloz 3 ay 3 ay 40 gün 30 gün 10 gün 10 gün 12 gün 10 gün 7 ay 8 hafta 25 yıl 20 gün 20 gün 6 ay 30gün 30 gün 30 gün 14 gün 2 yıl 30 gün 12 gün 10 gün 12 gün 30 gün 20 gün 1 yıl 1 ay 1 yıl 6 ay 1 yıl Tünel, yer altı, maden işleri, killi ve nemli toprakta çalışma İlgili sağlık kuruluşları ve laboratuvarlar Hayvan bakıcılığı, hayvan ürünleri ile ilgili işler, hayvan hastaneleri, veteriner hekimler, kasaplar, sakatat işleri, süt ve süt ürünleri işleme tesisleri Hastane, verem savaş dispanserleri, poliklinik araştırma laboratuvarı 24

25 Korunma Maruz kalınan biyolojik etmenlerin tümüne yönelik risk değerlendirmeleri yapılmalı Değerlendirmeler periyodik olarak tekrarlanmalı Etmenlerin risk oluşturması durumunda, çalışanın maruziyeti önlenmeli Çalışan sayısı, mümkün olan en az düzeyde tutulmalı Ortam, bulaşmayı önleyecek şekilde düzenlenmeli Toplu korunma önlemleri alınmalı Olanaklı değilse; maske, eldiven, koruyucu giysi gibi kişisel korunma teknikleri uygulanmalı Teknik olarak bu mümkün değilse maruziyet en aza indirilmeli Etmenlerin dışarıya sızması, taşınması önlenmeli 25

26 Korunma İş yerindeki atıklar, uygun sistemler kullanılarak sağlığa zararsız bir şekilde depolanmalı, taşınmalı ve uzaklaştırılmalı İş ortamında yemek yenmesi ve sigara içilmesi önlenmeli Koruyucu giysiler kullanılmalı Göz yıkama, el yıkama (cilt antiseptikleri) gibi hijyenik işlemlerin uygulanacağı uygun temizlik malzemeleri Yıkanma ve tuvalet olanakları sağlanmalı 26

27 Korunma- Eğitim Olası sağlık riskleri Alınacak önlemler Hijyen kuralları Koruyucu ekipman ve giysilerin kullanımına yönelik 1. Biyolojik etmenlerle çalışmalara başlanmadan önce 2. Değişen koşullara göre uyarlanabilecek 3. Gerektiğinde periyodik olarak tekrarlanabilecek eğitimler düzenlenmelidir 27

28 Önleme Enfeksiyona neden olan etmenin kontrolü için, enfeksiyon yayılımı ve epidemiyolojik ilkelerin bilinmesi Biyolojik etmenlere bağlı meslek hastalıklarının tanısı için, çalışanların işe giriş ve muayenelerinin düzenli ve sistematik olarak uygulanması gerekir 28 28

29 29

30 Psikososyal Etmenler 30

31 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler 1. Çalışanlar arasındaki ilişkileri içermekte 2. Çalışanın, ruhsal ve sosyal iyilik durumunu doğrudan etkilemektedir; Bu etmenler; Çalışma ortamı Çalışma süresi Ücretler Yönetsel ve çalışanlarla ilgili faktörler Sendikalaşma 31

32 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler Mobbing İzinlerin durumu Mesleki becerilerin geliştirilmesine yönelik destek programlarının varlığı Çalışma ortamının fiziksel koşulları İşlerin organize edilme durumu Kurum kültürü 32

33 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler Gece mesaisi Sık nöbet Hasta ve iş yükü Psikososyal etmenlerin iyileştirilmesi iş yeri ortamındaki tehlikelerin kontrol altına alınmasına da yardımcı olacaktır 33

34 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ne göre işten kaynaklanan stres; Çalışanın; bilgi, beceri ve baş etme kapasitesini aşan talep ve baskı karşısında verdiği cevap olarak tanımlanmaktadır Çalışan, meslektaşları ve iş verenden yeterince destek alamadığı İşle ilgili işlemlerde, kontrol sahibi olamadığında, olumsuz sonuçlara yol açmaktadır Baskı ve rekabet, genellikle birbiriyle karıştırılmakta ve bazen de kötü yönetimin bahanesi / mazareti olarak kullanılmaktadır Dozunda bir baskı, verimi arttırabilir 34

35 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler İş yerindeki baskı; Çalışanın yetenek ve kaynakları ile uygun düzeydeyse Çalışanın, işini kontrol etmesini sağlıyorsa Diğer çalışanlardan destek görmesine olanak tanıyorsa verimi arttırmaktadır İş yerinde, sağlığı tehdit eden herhangi bir etmen bulunmamalı, aynı zamanda koşullar, sağlığın geliştirilmesine olanak tanımalıdır (DSÖ, 1986) 35

36 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler İş yerindeki stres; Zayıf iş organizasyonundan Zayıf ve kötü yönetimden Uygun olmayan çalışma koşullarından Üstlerin yetersiz desteğinden Çalışanın kararlara katılmamasından Çalışanın dışlanmasından 36

37 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler İşin içeriğinden Çalışanın, kariyer düzeyinden Çalışanın, iş içindeki rolünün tanımlanmamasından Kurum kültürünün durumundan İş ve yaşamla ilişkili sorunların çözülmemesinden kaynaklanmaktadır 37

38 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler Stres; Başarısızlık Uyumsuzluk Kaygı, depresyon gibi psiko-fizyolojik bozukluklar Tükenme ve benzeri durumlar Uzun dönemde de davranış bozukluklarına neden olabilmektedir 38

39 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler Ayrıca; Dolaşım sistemi hastalıklarına (aritmi, göğüs ağrısı, hipertansiyon) Sindirim sistemi hastalıkları ve bozukluklarına (aşırı yeme, iştahsızlık, hazımsızlık, gastrit, ülser, kolit) Endokrinolojik hastalıklara (tip 2 diyabet, hipertiroidi) Üreme bozukluklarına (sekonder infertilite) İmmun sistemin direncinin düşmesine yol açmaktadır 39

40 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler Stresin kurumdaki etkileri; 1. Performansın düşüklüğü: Stresin belirli bir noktaya kadar performansı arttırdığı, belirli bir noktadan sonra performansı düşürdüğü savunulmaktadır Aşırı stres, hem psikolojik hem de fizyolojik bozukluklara yol açtığı için, performansın düşmesine neden olmaktadır 40

41 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler Stresin kurumdaki etkileri; 2. Çalışan devir hızının (turn over) artması: Sürekli stres altında çalışmak, çalışanın kurumla bütünleşmesini ve iş doyumunu engellemektedir Bu da uzun erimde, işten ayrılmaların artmasına neden olmaktadır 41

42 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler Stresin kurumdaki etkileri; 3. İşe Devamsızlık (abstentizm): Çalışan, stresle başa çıkabilmek için, işe gitmeyerek bulunduğu ortamdan uzaklaşmaktadır Devamsız olanların % 40 ında, stresten kaynaklanan bozukluklar olduğu gösterilmiştir Abstentizmin ortadan kaldırılması için, devamsızlığa neden olan bozuklukların kurumsal kaynaklarına inilmesi ve düzeltilmesi gerekmektedir 42

43 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler Stresin kurumdaki etkileri; 4. Yabancılaşma: Yabancılaşma kavramı; İş doyumsuzluğu Toplumsal uyumsuzluk Moral eksikliği Kuruma karşı olumsuz duygusal tepkileri ifade etmektedir 43

44 Çözüm Üstlerin desteğinin sağlanması İşin iyi yapıldığında takdir edilmesi Çalışanın görevinin tanımlanması Organizasyonun düzeltilmesi İş yeri ortam koşullarının iyileştirilmesi Çalışma süresi ve izinlerin düzenlenmesi Maddi sorunların çözülmesi Hizmet içi eğitim programlarının düzenlenmesi Açık iletişimin gerçekleştirilmesi ile sağlanabilir 44

45 Kaynaklar 1. İş sağlığı ve iş güvenliği. Nazmi Bilir, Ali Naci Yıldız. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Halk Sağlığı Temel Bilgiler. II. Cilt. Çağatay Güler, Levent Akın. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, DSÖ, 2014: 4. Bulaşıcı Hastalıklarla Savaşım. Gazanfer Aksakoğlu. DEÜ Yayını, Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu.,