GÜNCEL DİNİ MESELELER İSTİŞARE TOPLANTISl-V MESELELER İBADETLER VE AİLE HAYATI İLE İLGİLİ BAZI AFYONKARAHİSAR

Transkript

1 GÜNCEL DİNİ MESELELER İSTİŞARE TOPLANTISl-V İBADETLER VE AİLE HAYATI İLE İLGİLİ BAZI MESELELER AFYONKARAHİSAR

2 Diyanet işleri Başkanlığı Yayınları: 982 ilmi Eserler: 155 Redaksiyon Komisyon Dizgi&Grafik Organizer Y ISBN: Baskı Kalkan Matbaacılık San. Tıc. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cad. Ali Bey İşhanı 99/32 İskitler Altındağ/ ANKARA Tel: AFYONKARAHİSAR Diyanet İşleri Başkanlığı iletişim Adresi: Diyanet İşleri Başkanlığı Üniversiteler Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Na: 147/A Çankaya/ANKARA Telefon: '70 00

3 2. OTURUM - İBADET VAKİTLER! İL!: İLGİLİ SAZI MESELELER 209 Bismillahirahmanirrahim. İbadet Vakitlerinde İhtiya t ve Temkin İrfan YÜCEL 292 Namaz, oruç gibi belirli vakitlere bağlanarak emredilen ibadetlerin vakitlerine Kur'an-ı Kerim' de bazı ayetlerde mücmel olarak işaret edilmiş, 293 bu vakitler Cibril'in talimi ve RasGlullah (s.a.s.) 'in kavli ve fiili sünnetiyle açıklık kazanmıştır. İslam müctehid ve fakihleri de, Sünnette yer alan ölçülere göre bu vakitlerin başlama ve son bulma sınırlarını, ayrıntılı olarak, açık seçik belirlemişlerdir. Nitekim, benzer lafızlarla Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes'ud, Cabir b. Abdullah, Ebu Hureyre, Amr b. Hazm ve EbO Said el-hudri'nin rivayet ettiklerf bir hadis-i şerifte, 294 beş vakit namaz farz kılınınca, bunların vakitlerini göstermek üzere, Cibril'in üst üste iki gün Hz. Peygamber (s.a.s.) 'e imam olduğu bildirilmiş, RasGlullah (s.a.s.) 'de:. "Cibril bana iki gün Kabe'nin yanında imam oldu. İlk gün zeval vakti gölge (kısalarak) bir nalın tasması kadar kaldığında öğle namazını, her şeyin gölgesi (fey-i zeval müstesna) kendi kadar uzadığında ikindiyi, oruçlu iftar ettiği vakitte akşamı, şafak kaybolduğunda yatsıyı, oruçluya yemek içmek haram olduğunda da sabah namazını kıldırdı. Ertesi gün, öğle namazını (zeval gölgesi müstesna) her şeyin gölgesi bir misli, ikindiyi iki misli olduğunda; akşam namazını önceki gün kıldırdığı vakitte (oruçlu orucunu açtığında), yatsıyı gecenin üçte birine doğru, sabah namazını ise ortalık iyice aydınlandığında kıldırdı. Sonra bana dönüp: "Ya Muhammed, işte bu (iki günkü namazlar arasındaki) süreler, -senden önceki enbiyanın vakitleri olduğu gibi, senin ve ümmetin için de beş vakit namazın vakitleridir'' dedi, buyurmuştur. 295 Hz. Peygamber (s.. a.v) de, yeni Müslüman olan kabilelerden birinin temsilcisi namaz vakitlerini sorup öğrenmek üzere Medine'ye geldiğinde: 292 Din İşleri Yüksek Kurulu Emekli Üyesi 293 Bakara, 2/238; Nisa, 4/103; Hud, 11/114; İsra, 17178; Taha, 20/130; Rı1m, ; NClr, 24/36; Kaf, 50/39-40; Dehr, 76/ Zeyl-ei, Nasbu'r-Raye, I, 221; Kahire, 1393/ Ahmed b. Haobel, Müned, IlI, 330; Ebu Davud, "Salat" 2, no 393, I, 93, Kahire, 1371/1952; Tirmizi, Salat, l no 149, I, , Kahire, 1356/1937; Nesai, "Salat", 10, 17, I, 255, 263, Mısır, ts.; Darekutni, Sünen, I, 257; Hakim, Müstedrek (Ata), I, 330, no: 704, Beyrut, 1411/1990; Beyhaki, Sünenü'l-Kübra, I, 368, Haydarabad, 1344; Tahavi, Meani'l-asar, I, , Kahire, 1386; Zeylei, Nasbü'r-raye, I, ; Tecrid Tercemesi, il, 381, İstanbul, 1928 (3 nolu dipnot)

4 2 10 J GONCE:L D İNİ MESE:LELER! ST!ŞARE TOPLANTISI - V "İki gün burada bizimle kal, buyurur; beş vakit namazı birinci gün vakitlerin başında, ikinci gün ise vakitlerin sonunda (vakit hemen çıkmadan önce) kıldırır, sonra da soran kişiye: -İşte namaz vakitleri, bu iki gün kıldığımız namazların araşındaki sürelerdir, buyurdu. 296 Nitekim bir hadis-i şerifte: "Her namaz vaktinin başı've sonu vardır. Öğle namazı vaktinin başı, güneş tepe noktasından batıya meylettiği zamandır. Sonu da ikindi vaktinin girmesidir. İkindi namazının (fey-i zeval müstesna, her şeyin gö!gesi kendi misli olup, ) ilk vaktinin girdiği andır. Sonu ise, güneşin sarardığı zamandır. Akşam namazının ilk vakti, güneş battığı zamandır. Sonu ise, ufuktaki şafağın kaybolmasıdır. Yatsının ilk vakti, şafağın kaybolduğu zaman, sonu da gecenin yarı olmasıdır. Sabah namazının ilk vakti, fecrin zuhuru, sonu ise, güneşin doğmasıdır, " buyurmuştur. 297 Oruç vakti ile ilgili olarak da Kur'an-ı Kerim' dl;?: "... Fecirden ibaret beyaz iplik (tan yeri aydınlığı), siyah iplikten (gece karanlığından) ayırt edilinceye kadar yiyin, için; sonra geceye kadar orucu tamamlayın... " (Bakara, 2/187) buyrulmuştur. Görüldüğü üzere, gerek yukarıda mealleri verilen ayet-i kerime ve hadis-i şeriflerde, gerekse konu ile ilgili diğerlerinde, beş vakit namazın ve orucun eda edilecekleri vakitlerin başlama ve bitiş (giriş ve çıkış) zamanlarının belirlenmesi için, - dünyanın kendi ekseni etrafındaki günlük ve güneş etrafındaki yıllık hareketleri (dönüşleri) sırasında, güneşle olan konumuna göre oluşan tulu' (güneşin doğması), gurub (güneşin batması) zuhur-ı fecir (tan/doğu ufkunda aydınlığın başlaması), gaybubet-i şafak (batı ufkundaki kızıllık veya beyazlığın kaybolması), zeval anı (güneşin tepe noktasında bulunması) ve gölge (boyu, kısalıp uzaması...) gibi tabii olaylar esas alınmış; bilgili bilgisiz herkesin kolaylıkla uygulayabileceği pratik bir yöntem gösterilmiştir. Fakat dünyanın kendi ekseni etrafındaki günlük dönüş ekseni, güneş etrafındaki yıllık dönüş yörünge düzlemine her zaman dik durumda olmayıp, dakikaya kadar her gün değişen bir meyil ile döndüğünden, ibadet vakitlerinin belirlenmesine esas olan bu olaylar (tulu', gurub, fecir (tan), şafak, zeval ve gölge boyu...) ın zamanları ve bunlar arasındaki süreler, her zaman ve her yerde sabit ve eşit olmayıp, mevsimlere ve bulunulan yerin coğrafi konumuna göre, hemen her gün 296 Müslim, "Mesacid", , 1, ; Ebu Davud, "Salat" 2, no 395, I, 95; Tinnizi, "Salat", 1, no 152, L ; Nesai, "Mevakıt", 12, I, ; İbn Mace, "Salat, l, no: 667, L 219; Nasbürraye, ı, Tinnizi, "Salat"l, no: 151, L ; Ahmed, Müsned, il, 232; Beyhaki, a.g.e., I, ; Tahavi, Meani'l-asar, l, ; Nasbü'r-raye, I,

5 2. OTURUM - İS.ADET VAKİTL E:R! İ LE!LG!L! BAZ I H!:SELELER 211 değişmektedir. Ayrıca bu olayların tesbit ve algılanmasında havanın açık veya kapalı, berrak veya puslu, su buharının az veya yoğun, hatta rüzgarlı oluşu gibi hava şartlarının da önemli etkileri vardır. Asr-ı saadette ve daha sonraki iki asırda (hicri asra kadar), müslümanlar, o dönemin gereği olarak, namaz, imsak v,e iftar vakitlerini, ilgili hadis-i şeriflerde ölçü ve işaret olarak gösterilen tabii olayları izleyerek, müşahede ile; hava şartları elverişli olmadığında ise, tahmin takdir ve basit taharrilerle, yaklaşık olarak, tayin ve tespit ettiler. Şüphesiz çoğu zaman isabet ettiler ise de bazen da yanıldılar. Teklif.ve sorumluluk, insanın vüs'una göre olduğundan, ibadetlerinin sıhhati konusunda şüpheye de düşmediler. Hicri il. (miladi Vlll.) asır ortalarından sonra, Bağdat merkez olmak üzere, İslam dünyasında Matematik ve astronomi çalışmaları yaygınlaşınca, çeşitli astronomik olaylar arasında, ibadet vakitlerinin belirlenmesine esas olan güneşin doğuşu, tepe noktasından geçişi, batışı, fecir, şafak gibi astronomik olµylar da incelenip değerlendirilmiş, böylece 111. asırda imsak ve namaz vakitlerinin hesapla tayin ve tespiti başlamış, muhtemelen Me'mun (öl. 218/833) zamanını müteakip Bağdat'ta eza;ların hesapla tayin edilen vakitlerde okunması yaygınlaşmış, zamanla şehirlerde büyük camilerde muvakkitler görevlend i rilmiştir. 298 Ancak, İslam kolaylık dini olup, bütün mükellefiyetlerinde kolaylığı öngörmüştür. İbadet vakitlerinin belirlenmesini de, bilgili bilgisiz herkes tarafından kolaylıkla uygulanabilecek basit esaslara ve pratik yöntemlere bağlamış; Müslümanları ince hesaplar yapmak ve hassas aletler kullanmakla yükümlü tutmamıştır. Müslümanlar Sünnette beyan ve tarif edilen bu vakitleri hesap yapmadan ve herhangi bir alet kullanmadan da belirleyip ibadetlerini yapabilirler. Nitekim, -yukarıda ifade edildiği üzere, - bu konudaki hesapların henüz bilinmediği, takvim ve saatin bulunmadığı veya yaygınlaşmadığı dönemlerde böyle yapmışlardır. Ancak günümüzde bu vakitlerin hesapla belirlenerek, takvim ve saatten öğrenilmesi, ibadet vakitlerin işareti olan tulu', gurub, fecir ve şafak gibi olayları gözlemlemekten çok daha kolay ve sıhhatli hale gelmiştir. Ayrıca Müslümanlar arasında cemaatin ve ibadet- birliğinin sağlafünası için de buna ihtiyaç vardır. Nitekim yurdumuzda ve diğer bütün İs lam ülkelerin.de asırlardan beri ibadetler, hesapla belirlenen ve takvimlerde gösterilen vakitlerde eda edilmektedir. Ayın hilal durumunun hesapla tesbitine karşı çıkan fakihler bulunduğu halde, namaz vakitlerinin hesapla belirlenmesine karş ı ç ıkan da olmamıştır. 298 Fatin Gökmen "Namaz Vakitleri H akkındaki Suallere Cevap", Sebilürreş ad Mecmua sı, IIl, 61, s (Ekim, 1949)

6 212 / GtlNCEL DİNİ MESELELER İS'l:.İ Ş ~.RE TOPLl\NTISI - \1 ihtiyat: İhtiyat, hataya düşme endişesiyle çekingen davranmak; şüphelilerden sakınmak, çeşitli alternatiflerden en sağlam olana tutunmak; olabilecek bütün durumları dikkate alarak tedbirli olmak... gibi anlamlara gelir. Fıkıhta, özellikle ihtilaflı konularda ihtilaf alanının dışında kalmak, ihtilaf bulunmayan hükümle amel etmek, böylece işi sağlama almak demektir. Dini konularda, yasak slnırını aşmamak için, açıkça yasaklanmamış, şüpheli şeylerden de sakınılması bazı hadis-i şeriflerde tavsiye edilmiştir. Nitekim: "Kesin helal ve kesin haramlar bellidir. İkisi arasında insanlardan bir çoğunun helal veya haram olduğunu bilmedikleri şüpheli olan şeyler de vardır. Şüphelilerden de sakınan kişi, dinini ve ırzını korumuş olur; sakınmayan ise, sürüsünü koru etrafında otlatan çoban gibidir. Her an sürünün koruya girme ihtimali vardır." 29 9 "Sana şüphe vereni bırak, şüphe vermeyeni al." 300 "Kişi, sakıncalı olanlardan korunabilmek için, sakınca bulunmayan bazı şeyleri (şüphelileri) de terk etmedikçe, müttekiler derecesine ulaşamaz." 301 buyrulmuştur. İ badet Vakitlerinde İht iyat : Bilindiği üzere, beş vakit namazdan, sabah namazı dışındakilerin vakitlerinin giriş veya çıkışları konusunda müctehidler arasında bazı görüş ayrılıkları vardır. Sabah namazı vaktinin giriş ve çıkış ile öğle vaktinin girişi, ikindinin çıkışı, akşamın girişi ve yatsı vaktinin çık ı şı müttefekun aleyh ise de; öğle vaktinin çıkışı, ikindinin girişi, akşam vaktinin çıkışı ve yatsının girişi ihtilafladır. Eimme-i selase ve imameyn'e göre, -fey-i zeval dışında, - her şeyin gölgesi kendisi kadar uzadığında öğle vakti çıkar; ikindi vakti girer. Bu vakte "asr-ı ewel" denir. Ebu Hanife'den zahir rivayete göre ise, eşyanın gölgesi iki katına ulaşmadıkça öğle vakti çıkmaz ve ikindi vakti de girmez. Gölge uzunluğu iki katına ulaşınca öğle vakti çıkar; ikindi vakti girer. Bu vakte de "asr-ı sanl" denir. Yine eimme-i selase ve imameyn'e göre, batı ufkundaki kızıllık (kırmızı şafak) kaybolduğunda, akşam namazı vakti çıkar, yatsı vakti girer. Bu vakte "işa-i ewel" denir. EbG Hanife'ye göre ise, akşam namazı vaktinin çıkması ve yatsı vaktinin 299 Buhan, "İman", 39, I, 19, "Büyü"', 2, III, 4; Müslim, "Müsakat'', , III, Buheri, "Büyü"', 3, III, 4; Tinnizi, "Kıyamet'', 60, no: 2518, iv, Tinnizi, "Kıyamet' ', 19, no: 2452, iv, 634; İbn Mace, "Zühd'', 24, no: 4215,, Il, 1409.

7 2. OTURUM -!SA.DET VAKİTLERİ İLE İLGİLİ Bı>.ZI MESELELER 213 girmesi için, kızıllıktan sonra oluşan beyazlığın da kaybolması gerekir. Buna da "işa-i sanl" denir. İşte, vakitlerinin giriş veya çıkışlarında ihtilaf bulunan bu namazların, ittifak edilen (ihtilafsız) vakitlerde eda edilmesi için: a. Öğle namazının asr-ı ewelden önce, b. İkindinin ise asr-ı san-1 girdikten sonra, c. Akşam'ın geciktirilmeyip, işa-i ewel'den önce, d. Yatsının ise işa-i sanı girdikten sonra kılınması ihtiyat sayılmıştır. 302 e. Oruçta imsak başlangıcı, fecr-i sadıktır. Ancak, fakihlerden bir kısmına göre, ufukta beyazlığın yayılıp aydınlanma olmadan fecrin ilk belirtisiyle imsakın başlaması gerektiği halde diğer bir kısmına göre, aydınlık ufukta yayılıncaya kadar imsak geciktirilebilir. Bu görüşlerden ilki "ahvat'' (daha ihtiyatlı), ikincisi ise, "erfak ve evsa" (halkın maslahatına daha uygun ve daha kolay) olarak değerlenelirilmiştir. 303 İbadet vakitleriyle ilgili ihtiyat bunlardan ibaret iken, yaklaşık bir buçuk asırdan bu yana hesapla belirlenen vakitlere "temkin" olarak bir ihtiyat uygulaması daha başlatılmış, yani imsak 10 dakika önceye alınmış; bütün namaz vakitlerine de lo'ar dakika eklenmiştir. Buna ihtiyaç var mıdır? Hesapla belirlenen astronomik tulü' ve gurub, şer'i tulü' ve gurubtan farklıdır. Şer'i tulu', yüksekçe bir yerden ufka bakıldığında, güneş ışınlarının görülmeye başlaması, şer'i gurub ise, güneşin gözden tamamen kaybolmasıdır. Astronomik tulu' ve gurub ise, güneş kursunun ufuk düzlemi üzerine yükselmesi veya bu düzlemin altına inmesidir. Ancak astronomik tulu' da, ışınlarının atmosferde kırılması sebebiyle, güneş henüz ufuk düzlemi üzerine yükselmeden ufukta tamamen doğmuş gibi görülür. Astronomik gurub anında ise, ufuk düzleminin altına inmiş olduğu halde, henüz batmamış gibi ufkun üstünde görülür. Astronomik ve şer'i tulu' ve gurub arasındaki bu süre, bulunulan yere ve mevsimine göre, 8-10 dakika arasında değişir. 302 Şeyh.zade (Damad), Mecmeu'l-enhur, I, 70, İstanbul, 1328, İbn Abidin, Reddü'l-Muhtar, I, 240, Bulak, Baberti, İnaye, II, 61, Bulak, 1315; el-fetava'l-hindiye, 1,, 194, Bulak, 1310; Damad, a.g.e., I, 230; İbn Abidin, a,.g.e. II, 110

8 I GOHCEL D1N1 l<eseleler İSTİŞARE TOPLANTISI - V Namaz ve iftar vakitlerine esas olan tulu' ve gurub, güneşin gözle görülmesi veya gözden kaybolması olduğundan, hesapla belirlenen doğuş ve batış vakitlerine temkin uygu l anması, bir ihtiyat değil, zorunluluktur. Fakat, fecr-i sadık ve şafak' ın hesapla belirlenmesinde, bulunulan yerin yüksekliği (rakımı) ve vakit cetvellerinin kullanılacağı daha batıdaki yerlerin de dikkate alınması dışında, diğer vakitler için temkin zorunlu değildir. ' Bilindiği üzere, güneş iki meridyen arasını 4 dakikada geçer. Ekvator üzerinde {O enleminde) iki meridyen arasında km olan mesafe, 40'ıncı enlem dairesinde km. dir. Türkiye kuzey enlemleri arasında yer aldığına göre, doğudan batıya yaklaşık her 21 km. mesafede, namaz vakitlerinde 1 dakika fark meydana gelir. Günümüzde birçok takvimde, özellikle Diyanet Takviminde her ilçe merkezinin namaz vakitleri, ay rı ayrı gösterilmektedir. İlçe merkezlerinin, ilçenin b~tı sınırına olan kuş uçuşu mesafeleri, genellikle 1-2 da ki kalık süreyi aşma z. Bu sebeple, irtifa farkı dışında, uzun temkine ihtiyaç yoktur. İlgili ayet-i kerime ve hadis-i şeriflerde, iftar, imsak ve namaz vakitlerinin belirlenmesine alamet olarak gösterilen fecr-i müstatıl (fecr-i kazib}, fecr-i müstatır (fecr-i sadık}, vakt-i istiva, fey-i zeval, şafak-ı ahmer, şafak-ı ebyad... gibi olayların mahiyet, oluş ve görünüş biçimleri, hey'etşinaslar tarafından i ncelendiği gibi, fıkıh kitaplarının "evkat-ı salat" bölümleri ve ilgili hadis-i şeriflerin şerhlerinde de izah edilmiş, beş vakit namazın ve orucun eda edilecekleri vakitlerin giriş ve çıkış sınırları açık seçik belirlenmiştir. Buna göre, sabah namazı ile öğle namazı (tulu' ile öğle vaktinin girişi) arasındaki süre müstesna, diğer namaz vakitleri arasında mühmel vakit (ilkinin vaktinin çıkması, ikincinin vaktinin girmesi için bir süre) yoktur. Vaktin biri çıkar, diğeri girer. Söz gelimi, fecr-i sadık'ın zuhuru ile, yatsı vakti çıkar, sabah namazı vakti girer ve oruç için imsak başlar. Bunlar arasında, fıkıh yönünden, k ı sa da olsa bir temkin süresi yoktur. Nitekim, daha önce geçen Cibril'in imam olup beş namazı kıldırdığı vakitleri anlatan hadis-i şerifte: "... Oruçlunun iftar ettiği vakitte akşamı; yemek içmek haram olduğu vakitte de sabah namazını kıldırdı..." buyrulmuş; vakit girdikten sonra namaza başlamak için bir bekleme süresinden söz edilmemiştir. Şüphesiz bir namaz vakti içinde, namazın edasının efdal (mestehab), caiz veya mekruh sayılan süreler vardır. Ancak vaktinin girişinden çıkışına kadar, herhangi bir süresinde eda edilen namaz, -efdal sayılan sürede kıhnmasa bile, - sahihtir. Nitekim Cibril de, vakitlerini öğretmek için, beş vakit namazı efdal vakitlerinde değil, birinci

9 2. OTURUM - 1BADET VAK İTLE Rİ İLE İLGİLİ Bl\ıI MESELELER 215 gün ilk, ikinci gün ise son vakitlerinde kıldırmıştır. Kaldı ki, namazın edası efdal olduğu süreler, müttefekun aleyh değil, müctehitler arasında ihtilaflıdır öncesinde, özellikle Ramazan ayının yaz mevsimine geldiği yıllarda, Diyanet işleri Başkanlığına ibadetlerle ilgili re'sen veya müftülükler kanalı ile yapılan başvuruların çoğunluğunda yatsı vaktinin çok geç olduğundan yakınılmış, eğer mümkün ise bunun biraz önceye alınması temenni edilmiştir. Nitekim, bu konudaki ehliyet ve vukufu dolayısıyla, Başkanlıkça kendisine intikal ettirilen dilekçelerdeki sorulara topluca bir cevap olmak üzere, Sebilürreşad Mecmuası'nda yayımlanan "Namaz Vakitleri Hakkında Sorulan Suallere Cevap" başlıklı yazısında, Kandilli Rasathanesi'nin kurucusu Prof. Fatih GÖKMEN, Başkanlıkça kendisine intikal ettirilen bu mektupların ekserisinin yatsı vaktine ait olduğunu, yatsı vaktinin biraz önceye alınmasının ve namaz, imsak ve iftar vakitlerinden temkinin kaldırılmasının mümkün olup olmadığının sorulduğunu ifade etmektedir. 304 Konu ile ilgili problemin yoğunluk kazanması üzerine, A.Hamdi Akseki'nin reisliğ i döneminde, Başkanlık Yazı İşleri Müdürlüğü'nün İstanbul Müftülüğü'ne gönderdiği ve yazı içindeki "... Bilhassa yatsı namazlarının Anadolu'da karmakarışık olduğu, Kayseri, Afyon, Çankırı gibi birçok vilayette senenin her ayında, yatsı namazının alaturka saatle 1: 50 de kılındığı, bazı yerlerde ise şehirdeki camilerden birinde 1: 30 da, diğerinde ise 2: 00 de kılındığı ve cemaatin camiden camiye koşuşturdukları yaptığım tetkiklerden anlaşılmıştır... " ifadesinden bizzat Akseki tarafından kaleme alındığı intibamı veren ve o dönemde, hemen bütün takvimler İstanbul'da basıldığı için, İstanbul Müftülüğü bünyesinde görev yapan Başkanlık Muvakkiti Yusuf Ziya Gökçe tarafından hazırlanan vakit cetveliyle ilgili mülahaza ve eleştirilere de yer verilen 2 Ağustos 1949 tarih ve 4946 sayılı uzunca yazıda, özetle: Şer'i vakitleri belirlemenin Başkanlığın en önemli vazifelerinden olduğu, özellikle işa-i ewel ve işa-i sani mes'elesinin memleketin her tarafında ihtilaf ve halk arasında hoşnutsuzluk doğuracak bir şekil aldığı, işin ciddi olarak ele alınması gerektiği ifade edildikten sonra: Mütakaddimin-i ehl-i hey'etten Merakeşi, İbn Yunus, İbn Sem'un, ve muakkiplerine göre, şafak-ı ahmer'in güneşin ufuk düzleminin 16 altına indiğinde kaybolup işa-i ewel'in girdiği, hesapların uzun süre buna göre yapıldığı, hatta hicri 9. asır başlarına kadar Mısır muvakkitleri tarafından bu ölçü uygulandıktan sonra, 17 ye dönüldüğü; JıH F. Gökmen, a.g.m., Sebilürreşad, Ill/ 61, s , Ekim 1949.

10 ~ 2 16 / GO!ICEL DlNl 1 SELSLER lstlşare TOPı.;.JlTISI - V Daha sonraki hey'e tşinaslardan Ebu'l-Vefa Bozcani, Ebu Reyhan Biruni, Müeyyed Arzi, Tusi ve Şemseddin Gaznevi gibi şayan-ı itimat ehl-i rasat ve hey'etşinasa göre de kızıllığın ır de, beyazlığın ise ı9 de kaybolduğunda ittifak edildiği, bu ölçülerin daha sonraki hey'etşinaslardan Ebu Tahir, Uluğbey, Cemşit ve Kadızade Rumi tarafından da teyit edildiği, Daha sonra Mirim Çelebi, Ali Kuşçu, Rasıt Takıyyuddin, Halifezade İsmail Efendi, İsmail Gelenbevi ve Başmüneccim Kazasker Tahir Efendi'nin de bunu kabul edip, halen hesapların buna göre yapıldığı ifade edildikten sonra; Başmüneccim Kazasker Tahir Efendi'nin, ismail Gelenbevi'nin "Kitabü'l-merasid" adlı eserinde, işa-i ewel ve işa-i sani belirlenirken, -bir ihtiyat olmak üzere, - birer derece ilave edilmesi tavsiyesine dayanarak, -bir derece S veya 6 dakikalık bir fark gerektirdiği halde, - bütün vakitlere lo'ar dakika eklediği ve daha sonra gelen başmüneccimlerin de ona uydukları, böylece bu uygulamanın yerleşip kaldığı belirtilmiş ve bu uygulama ile ilgili olarak: Oysa islam'daki teysir kuralı dikkate alınarak, öteden beri imameyn ictihadı uygulanmışken, vaktin ıs dakika daha uzatılmasının İslam'ın gözettiği teysir amacına aykırı olduğu, saatlerin bulunmadığı veya çok nadir olduğu, ayarlanmasının da çok zor olduğu dönemlerde, yani bir asır öncesine kadar, bu ihtiyata lüzum görülmezken, bu tür mahzurların ortadan kalkmaya başladığı bir dön~mde bu zararlı ihtiyatın tasvip edilemeyeceği, maslahat-ı nasa erfak ve teysir kuralına evfak olan cihete uyulması gerektiği ve lüzumsuz olan bu 10 dakikalık ilavenin iş güç sahibi cemaatin çoğunun namazı kılmadan uyumasına ve namazı geçirmesine yol açtığı değerlendirilmesinden sonra: Bir asır öncesine kadar olduğu gibi, hatta güneşin 16 ufkun altına inmesini yeterli bulan ehl-i fennin mütalaaları da dikkate alınarak, işa-ı ewel'in ıs dakika önceye alınabileceği ifade edilmiş, bu görüşlerin ışığı altında bir takvim hazırlanıp Başkanlıkça neşri sağlanmak üzere konunun Rasathane eski Müdürü Fatin Gökmen başkanlığında Kamil Miras, İstanbul Müftüsü Ömer Nasuhi Bilmen, Eyyüp Müftüsü İsmail Habib Erzen ve Muvakkit Yusuf Ziya Gökçe'den oluşacak bir komisyonda incelenip müzakere edilerek karara bağlanması istenmiştir. İstanbul Müftülüğünde, Fatih Gökmen başkan l ığında ilk toplantısını ı949 da yapan ve değişik tarihlerde dört defa toplanan komisyon, ıs.ıı.ı949 tarihli karar zaptında özetle:

11 2. OTURUM - İBADE T VAKİTLE R!!LE!LG1L! SAZI HESE:LELER 217 Başkanlık yaz ısında komisyonumuzdan incelenip müzakere edilmesi ve karara bağlanması istenen hususlar: a) Halk arasında yatsı vaktiyle ilgili teşewüşlerin bertaraf edilmesi ve dinde ko l aylık esas olduğuna göre, konunun şer'i ve fenni cihetleri incelenerek, güç l üğü ka l dırma imkanlarının araştırılması, b) Bütün namaz vakitlerine teşmil edilmiş olan 15 dakikalık ihtiyat sürelerinin kaldırı l masında.mahzur-ı şer'i bulunup bulunmadığı, c) Başkanlıkça basımı gerçekleştirilmek üzere, bütün memleket halkının namaz vakitlerini öğrenebileceği bir takvim hazırlanması, Olduğunun anlaşıldığı ve yapılan dört toplantıda bu konuların etraflıca incelenip müzakeresi sonunda: 1.Ya ts ı Vakti Konusu: a) Şafak- ı ahmer, şafak-ı ebyad'dan en çok 20 dakika kadar.{)nce kaybolduğu için, imameyn ictihadı olan işa-i ewel'in halkın ihtiyac ve maslahatına daha uygun olduğuna eslafın fetva verdiği ve esasen bütün İslam ülkeleri gibi, asırlardan beri memleketimizde de bu içtihadın uygulandığı; yatsı vaktinin bundan daha önceye alınmasına mesağ-ı şer'i bulunmadığına ittifakla, b) Yatsı vaktinin hey'et usulü ile belirlenmesine gelince, mes'elenin geçirdiği safhalarla ilgili Fatin Gökmen tarafından verilen uzun izahattan, asırla rdan beri en mümtaz hey'etşinasların yaptıkları rasatların, şafak-ı ahmerin, güneş ufkun 17' altına indiğinde kaybolduğunu gösterdiği ve dört asra yakın bir zamandan beri Meşihat Makamına bağlı başmüneccimlerin hesapları buna göre yaptıkları, hey'etşinaslar arasında önemsenmeyen birkaç kişinin 305 bu ölçüyü 16 ye indirip yatsı vaktini 10 dakika kadar önceye almalarının, eslaf tarafından şayan-ı kabul görülmediği an l aşıldığından, hesapların cumhür-i ehl-i fennin tesbit ve kabul ettiği 17 ye göre yapılmasının uygun olduğuna ittifakla, 2. Temkin Konusu: Fatih Gökmen'in açıklamalarından, tulu' ve gurup. vakitlerinin hesapla belirlenmesinde temkinin ihtiyat olmayıp zaruret olduğu, diğer vakitlerde ise bunun ihtiyattan ibaret olduğunun anlaşıldığı, Fatin Gökmen, 95 sene öncesine kadar böyle 305 Fatin Gökmen, daha önce sözü edilen Sebilürreşad Mecmuasındaki yazısında, işa-ı evvel'e esas olan şafak-ı abmer'in, güneş ufkun altına 17 derece, işa-i sani'ye esas olan şafak-ı ebyad'ın ise 19 derece indiğinde kaybolduğunu ifade ettikten sonra, dipnotta şu bilgileri vermiştir. "Erbab-ı nücumdan üç zat, bu ınikdarları birer derece küçültmüş, bir ilci zat da birer derece büyütmüş ise de bunlar, belirli bir rasathanede rasadatla meşgul he'et adamı olmadıklarından, sözleri cumhur-ı ehl-i fen tarafından itimade şayan görülmemiştir." Ill, 61, s. 172.

12 I G0NCEL D1Nl ME SELELER İS T İŞAl\t TOPLANTISI - V bir uygulama yokken, İsmail Gelenbevi'nin tulu' ve gurub dışındaki vakitlere de ihtiyat olarak sekiz dakika ilavesinin uygun olacağı mütalaasına dayanarak, bunu müneccimbaşı Tahir Efendi'nin başlatıp, günümüze kadar devam ettiğini ifade ederek, tulu' ve gurub dışındaki vakitlerden temkinin kaldırılmasını teklif ettiği, Eyüp Müftüsü İsmail Habib Erzen'in bu teklife olumlu yaklaştığı; Ömer Nasuhi Bilmen'in ise, ihtiyatın faydalı olduğunu ileri sürerek, tulu' ve gurup dışındaki vakitlere, hiç olmazsa beşer dakika eklenmesini teklif ettiği, Kamil Mi~as ile Ziya Gökçe'nin de bu teklife katıldıkları, sonuç olarak, tulu' ve gurup dışındaki vakitlere beş dakikalık ihtiyat süresi ilavesine (ittifakla değil) ekseriyetle, 3. Takvim Konusu: Halkın namaz vakitlerini öğrenebileceği bir takvim hazırlanmasının, Başkanlığın en önemli vazifelerinden olduğu belirtilmiş, bu mühim iş daha fazla geciktirilmeyerek, Fatin Gökmen'in direktif ve denetiminde muvakkit Yusuf Ziya Gökçe tarafından, memleketin her tarafına şamil bir takvimin hazırl anıp, basımının Başkanlıkça gerçekleştirilmesi gerektiğine ittifakla, Karar verildiği ifade edilmiştir. Komisyonun bu kararı, Müşavere ve Dini Eserleri inceleme Kurulu'nca değerlendirilmiş ve altında Kıvamüddin Bursları, H. Hüsnü Erdem ve Şehit Oral'ın imzaları bulunan tarih ve 170/11888 sayılı kararda: "Yaz mevsiminde, şer'i vakitleri tayin etmek ve hususiyle işa-i ewel ve işa-i sani hakkında esaslı bir karar almak üzere İstanbul Müftülüğü'nde, Konya milletvekili Fatin Gökmen başkanlığında teşekkül eden özel komisyonun, da toplanıp ekseriyetle verdiği karar okundu. Fatin ve İsmail Erzen'in işa-i ewel ve işa-i sani hakkında iltizam ettikleri kavi ve ızhar ettikleri re'yin Kurulumuzca muvafık olacağı kanaatine varıldığından, yaz mevsimlerinde yatsı namazı ve imsakiyelerin -bağlı cetvellerde gösterilen vilayetlerde bu esasa göre tanzim edilerek, Ramazan ayının yaklaşması dolayısıyla tez elden bastırılmasına ve keyfiyetin Yüksek Başkanlığa arzına karar verildi." denilmiştir. (Not: Kararın altına Afyon, Kütahya, Ankara, Malatya ve Eskişehir yazılmıştır.)

13 2. OTURUH -.!BADt:T VAKİTLERİ İLE İ!.GİLİ B~.ZI MESELELER 219 o dönemde her nedense uygulanamayan bu karar, 32 yıl sonra, Din İşleri Yüksek Kurulu'nun tarih ve 6 sayılı (namaz vakitlerinden temkinin kaldırılması ile ilgili) kararı ile uygulanmıştır. Din İşleri Yüksek Kurulu'nun söz konusu kararı ile, yatsı ve imsak vakitlerinin belirlenmesinde, güneşin ufkun 16' altında bulunması esas alınmış; öğle, ikindi, yatsı ve imsak vakitlerindeki temkin süreleri 4'er dakikaya indirilmiş; tulu' ve gurupta uygulanmakta olan temkin süreleri ise aynen muhafaza edilmiştir. Fatin Gökmen, tulu' ve gurup dışındaki vakitlerde temkine gerek bulunmadığı konusunda, Sebilürreşad Mecmuasındaki daha önce sözü edilen yazısında da şunları yazmıştır: "Bir asırdan ewelki takvimlerde, tulu' ve guruptan maadaki namaz vakitlerinde temkin nazar-ı dikkate alınmazdı. Müneccimbaşı Tahir Efendi, lüzumsuz bir ihtiyat olmak üzere, bütün namaz vakitlerini temkinle muamele e~meye başlamış, ve o vakitten beri devamedegelmiştir. Bu ihtiyat, diğer taraftan vakitlerin tedahülünü mucip olacağından muvafık değildir. Mesela yatsı vaktine temkin koyarak 10 dakika ilerletsek, bu 10 dakikada kılınan akşam namazı eda edilmiş olmaz. Bu mahzur, imsak vaktinde de vardır. Binaenaleyh, bilhassa yatsı ve imsak vakitlerinden bu ihtiyatın kaldırılması lazımdır. Böylece yatsı vaktinin 10 dakika olsun önceye alınması temin edilmiş olur." 306 Son yıllarda özellikle imsakte temkinin zorunlu olduğunu savunanlar, Enes b. Malik'ten nakledilen: "Zeyd b. Sabit bana, RasCılullah (s.a.v) 'le birlikte sahur yemeği yedikten sonra sabah namazına kalktıklarını anlattı. Ona; -Sahur ile namaz arasında ne kadar zaman geçmişti? dedim. -Elli veya altmış ayet okuyacak kadar, diye cevap verdi." 307 anlamındaki hadis-i şerifi delil gösteriyorlar. Oysa, sahur yemeğini fecr-i sadıktan elli altmış ayet okunacak kadar önce yediği değil, sadece yemekten elli-altmış ayet okunacak kadar bir süre sonra sabah namazını kıldığı belirtilmiştir. Bu durumda, sahur yemeğini fecr-i sadıktan elli-altmış ayet okunacak kadar önce bitirip, tam fecr-i sadıkta namaza 306 Sebilürreşad Mecmuası, IlI/61, s. 173, Ekim Buhari, ''Mevakıtüs's -salat", 27, I, 144, "Savın'', 19, II, 232; Müslim, "Sıyam", 47, II, 771; Tirmizl, "Savın", 14, ill, 84, DO. 703; Nesai, "Sıyam", 21, IV, 143; İbn Mace, "Sıyam'', 23, I, 540, DO. 1694; Darimi, "Savın", 8, II, 6, Tecrid Tercemesi, II, 427, DO. 344, VI, 321, DO. 912.

14 .. ı 220 / GtJNCEL DİNİ MESELELER İSTİŞARE TO?LANTISI - V kalkmış olması muhtemeı olduğu gibi, sahur yemeğini fecr-i sadakta bitirip, namaz ı elli-altmış ayet okunacak kadar bir süre geçtikten sonra kılması, hatta bu sürenin (mesela yirmi ayet okunacak kadar) kısmının da fecr-i sadıktan önce (otuz ayet okunacak kadar) kısmının da fecr-i sadıktan sonra geçmiş olması da söz konusu olabilir. Bu itibarla bu hadis-i şerifin, sahur yemeğinin fecr-i sadıkti;ın elli-altmış ayet okunacak kadar önce bitirilmesi gerektiğine delaleti kesin değildir. Keza hadis-i şerifte, Rasulullah {s.a.v) 'in, sahur yemeğinden sonra sab~h nan:ıazı için, devamlı olarak bir süre geçmesini beklediğini gösteren, {söz gelimi 11..lıı J_,...J ı:;'ıs. şeklinde) bir anlatım da yoktur. Esasen, Rasulullah (s.a.v.) 'in böyle bir uygulaması olsaydı bile, "... Fecr-i sadıktan ibaret beyaz iplik siyah iplikten ayırt edilinceye kadar yiyin, için..." (Bakara, 2/187) anlamındaki ayetin sarahati karşısında, sadece fazilete delalet eder, mecburi bir temkini gerektirmezdi. Nitekim hiçbir müctehid, bu hadis-i şeriften zaruri bir temkin hükmü çıkarmamıştır. Diğer taraftan hadis-i şerifteki "elli-altmış ayet okunacak kadar süre" ifadesi, yeterince açık değildir. Bu süreyi Allame Bedreddin Ayni "bir saatin üçte birinin beşte biri" (yani 4 dakika) olarak takdir etmiş, 308 Ahmed Naim Bey de "bir saatin sülüs-i humsu olarak, dört dakika kadar takdir edilmiştir ki, bir abdest alacak zamandır. Bazıları Hakka ve Mürselat sürelerini örnek göstermişlerdir'' 309 demiştir. 310 Merhum Ahmet Davudoğlu da dört dakika tahmininde bulunmuş 311, Kamil Miras ise onsekiz dakika demiştir.m Bilindiği üzere Kur'an;ı Ke~im'~e- '~~İ" (Hakka, 69/1) "?.Jlı.:; " (Fecr, 89/1), "~l.j" Duha, 93/1), "Jı;.J!ı \ ı;,ıu!.t4~" (Rahman, 55/1, 64), gibi tek ve "~ ~" (Müddesir, 74/21), "~.:;~ P' (Müddesir, 74/22) gibi iki-üç kelimeden, hatta "ij' (Kalem, 68/1) gibi tek ve 11 :.1 11 (Taha, 20/1), "~"(Yasin, 36/1), "f>/' (Gafir, 40/1), "Pi" (Bakara, 2/1) ve "~" {Şuara, 26/1) gibi iki-üç harften oluşan çok kısa ayetler yanında, "Müdayene ayeti" (Bakara, 2/282) gibi tam bir sahife uzunluğunda ayetler de vardır. Ayrıca bu süre, okuyanın tilavet tarzına göre de değişir. Vakıa "ne çok uzun, ne çok kısa, orta uzunlukta elli ayetin, çok sür'atli ve çok yavaş olmayan okunuş süresi..." diye kayıtlanmıştır. 313 Fakat objektif olmayan bu kayıtla r ın bağlayıcılığı yoktur. 3 os Umdetü'l-kari, il, 585, İstanbul, Hakka Süresi, 52, Mürselat 50 ayettir. 310 Tecrid Tercemesi, il, no 344'iin dipnotu. 311 Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, Vl, 62, İstanbul, Tecrid Tercemesi, VI, 321, no 912'nin izahı, İstanbul, Ayni, a.g.e., V, 212.

15 2. OTURUM - İBl'.OET Vlü<İTLERİ İLE!LG!L! BAZ! MESELELER 221 Esasen, sahur yemeği ile sabah namazı arasında belli bir süre bulunması gerekli olsaydı, RasOlullah (s.a.s.) bunu sahabenin çoğunluğu tarafından duyulacak ve anlaşılacak şekilde beyan ederdi. Oysa hicretinden vefatına kadar on yıl RasOlullah (s.a.v.) 'in hizmetinde bulunan ve rivayet ettiği hadis sayısı itibariyle Hz. Aişe'nin bile önünde olan (MüksirOn denilen yedi sahabenin üçüncüsü) Enes b. Malik'in bile, Zeyd b. Sabit'ten işitmese, durumdan habersiz olduğu anlaşılmaktadır. Görüldüğü üzere, fıkhen belirlenmiş olan ölçülere göre, vakit girdiği andan itibaren, o vakte ait namazın edası için, ihtiyat ve temkin olarak bir bekleme.sjjresi yoktur. Takvim yapmaktan kaynaklanan ihtiyacı karşılama dışında uzun süreli temkin gerekli ve zorunlu değildir. Konu ile ilgili hadis-i şeriflerde ve bunların şerhlerinde zorunlu bir temkine işaret eden bir husus bulunmadığı gibi, ibadet vakitlerinin başlama ve sona erme sınırlarını ayrın t ıları ile tesbit e den İslam müctehid ve fakihleri de zorunlu bir temkinden söz etmemişlerdir.