Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 32, Aralık 2018, s Dr. Öğr. Üyesi Tahir ÇELİKBAĞ Fırat Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Resim Bölümü, Elazığ. tcelikbag@firat.edu.tr KLASİK OSMANLI MİNYATÜR SANATINDA NAKKAŞ OSMAN IN YARATICILIK ANLAYIŞI 1 Özet Minyatür, belge niteliği taşıyan çok ince işlenmiş küçük boyutlu resimlerin tasvir edildiği kitap sanatıdır. Minyatür, şiir, hikâye ve yaşanmış tarihi olayların canlı bir tercümesidir. Minyatüre bakıldığında, o eseri ortaya koymuş olan nakkaşın hayat felsefesini, örf ve âdetlerini, o dönemin insanlarının yaşayış şeklini, tarihî hâdiseleri günümüze kadar getirdiği görülmektedir. Minyatür, kendine has teknik ve renk özellikleri olan bir tasvir sanatıdır. Özellikle Türk minyatür sanatının en verimli dönemini 16. yüzyılın Kanuni Sultan Süleyman döneminden başlamış ve 17. yüzyılın birinci yarısına kadar devam etmiştir. Osmanlı minyatür sanatının Klâsik Dönemi 16. yüzyılın ikinci yarısından başlamış 17.yüzyılın ilk yarısı kadar süren zaman dilimini kapsamaktadır. Bu dönemde Osmanlı saray nakkaşhanesinde üretilen minyatürler ile diğer minyatür okullarında üretilenlerden ayrılan en önemli husus üslûp özellikleri yönüyledir. Osmanlı sarayında şehnameciliğin yeniden gündeme gelmesi ve buna bağlı olarak konuları yazılmış yazmaların resimlendirilmesi nakkaşlar için özel bir yer oluşturmuştur. Ve buna bağlı olarak nakkaşların özgün yaratıcılık arayışına girdikleri görülmektedir. Bu dönemin ressamlarından nakkaş Osman, Ali Çelebi, Hasan ve Lütfü Bey, Gibi. 16. yüzyılın ikinci yarısından sonra yazılmış yazmaların konularını, Osmanlı minyatür üslubunda tasvir etmişler. Ve bir taraftan da bu nakkaşlar kendi bireysel üsluplarıyla ön plana çıktıkları eserlerinde görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Minyatür, Nakkaş, Osman. Osmanlı Sanatı 1 Bu çalışma Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi ev sahipliğinde Ekim 2017 tarihinde düzenlenen III. Uluslararası Sosyal Bilimler, Güzel Sanatlar Sempozyumu'nda sözlü bildiri olarak sunulmuş ve makale haline getirilmiştir.

2 CREATIVE STYLE OF NAKKAŞ (MINIATURE PAINTER) OSMAN IN CLASSICAL OTTOMAN MINIATURE ART Abstract Miniature is an art of book which have little sized descriptive pictures inside of it and have a qualification of documentary. Miniature is a living rendition of poetries, stories and historical events. Miniatures are bringing the artist's life philosophy, traditions, manners and lifestyles of past and historical events to nowadays. Miniature is an artstyle which have its own techniques and color specializations. Between 16. century's Sultan the Magnificent era to 17. century's first half, is the most productive days of Turkish miniature art. Classical era of the Ottoman miniature art is started to first half of 16. century and continued to first half of 17. century. The difference between the miniatures that was made in Painting School of Ottoman Palace (Nakkaşhane) and the other ones is the wording and characteristics of works. When Ottoman poesy (Şehnamecilik) is gaining currency in Ottoman palace and thus the neccesity of illustrations for poems, miniatur painters start to seek ways of creativity. Miniatur painters like Nakkaş Osman, Ali Çelebi, Mr. Lütfü and Hasan illustrated the poets that was written after the second half of 16. century by the way of Ottoman miniature style. Besides, these painters contunied to illustrate miniatures by its own styles. Keywords: Miniature, Nakkaş Osman, Ottoman Art GİRİŞ Minyatür bir kitap metni açıklama sanatıdır. Yazılı konunun resimle ifade veya sadece resimle ifade etmeye bağlı olarak, kendine özgü iki boyutlu perspektif anlayışının olduğu ve kâğıt özetine farklı boyama tekniklerinin kullanıldığı renklerle anlatımıdır. Orta Asya nın derinliğine inildiğinde duvar bezeme sanatı incelendiğinde, ilk minyatürlerin ağırlıklı olarak kırmızı renk ile yapıldığı ve sanki başka renklerin kullanılmadığı bir görüntünün egemen olduğu görülür. İlk minyatürler ışık, gölgenin kullanılmadığı iki boyutlu çizgisel bir perspektif hissi uyandıran, bu minyatürlerde Avrupa perspektif anlayışı ve ışık-gölge anlayışının olmadığı resimlerdir (Ersoy, 2006). Minyatür sanatı, bezemeciliği yanında güçlü bir anlatım gücüne ve kendine özgü estetik bir yapıya sahip oluştur. Asırlar boyu değişik merkezlerde üretilen ve bu merkezlerin birbirini etkilemesi sonucu, farklı üslupların canlı, diri ve daima dinamik gelişimini sürdürmüştür. Genelde kitap resimleme sanatı olarak kabul edilen bu sanat, yazılan metni betimleyici olarak tasvir edilmiştir. Minyatürün en büyük özelliği konuyu tam olarak açıklayıcı bir anlatımla göstermesidir. Bu resim tekniğinin tek boyutlu olması yapılan eserlerde genellikle derinlik kavramının bulunmaması, minyatür sanatının estetik yapısına uygun olmasındandır (Keskiner, 2004). Minyatürlerde kapalı ve açık mekânların tasvirinde ışık-gölge ile boyutlandırma işleminin yapılmaması perspektif algısının uyandırmasına engel olmadığı görülmektedir. Osmanlı minyatür sanatını bu dönemde yeni bir kimliğe kavuşması Nakkaş Osman la başlamış olup, klasik dönem üslubunu başlatan Nakkaş olarak kabul edilmektedir yılında ehl-i hiref maaş defterinde adına rastlanmış, Kanuni döneminin son yıllarına denk gelmektedir. Elyazmaların birçok konuda yazılmış metinlerin ışığında minyatürü tasvir etmiş, son derece 461

3 üretken bir nakkaş olduğu bilinmektedir. Eserlerini kendine özgü bir teknik, üslup ve kompozisyonun sağlam betimlemeleriyle yaratığı görülmektedir. Tasvir ettiği eserlerinde, yeni arayışlar içine girmiş, kendine has bir üslup oluşturmuştur. Böylece klasik Osmanlı üslubu Nakkaş Osman la başlamış ve geliştiği söylenebilir. Minyatürler belli bir düzen içinde kompozisyonu kurma ve nesneleri yerleştirme ilkeleri, tabiatın düzenini bir eco sistem içerisinde hareketini sağlayan kanunların, estetik kuralların dünyadaki kuramsal gerçekleri olduğu söylenebilir. Bunlar; zıtlık, uygunluk, tekrar, simetri gibi bir düzen hiyerarşisi içindedir. Kompozisyona, nesnelere biçim veren, anlam yükleyen ilkeler bütünüdür (Elmas, 1998). Osmanlı tarihiyle ilgili tasvir edilen el yazmalar gerek konu gerekse minyatürleri bakımından erken birkaç örnek hariç, İslam resim sanatının diğer merkezlerdeki tarihi üslupların etkileri herhangi bir şekilde rastlanmamaktadır. Bu minyatür kalıpları daha önceki minyatür gelenekleriyle aynı şekilde ele alınmamış. Bu minyatürler yaşanmış gerçek olayları gerçeğine yakın bir şekilde tasvir edilmiştir. Nakkaşlar hayallerindeki güzel olan bir görünüşü yaratmaktan çok, yaşanılan olayları metne bağlı kalarak olayları tespit etmiş ve tasvir etmişler (Aslanapa, 1987). Osmanlı resim sanatı Fatih Sultan Mehmet in İstanbul u fethinden sonra ki döneminde batı ressamlarını Topkapı sarayına davet etmesiyle Osmanlı resim sanatının bu dönemde batıdan etkilenmeye başladığını söyleyebilir. II. Beyazıt döneminde ise doğulu nakkaşların imparatorluğa akın etmeye başladığı bilinmektedir. Özellikle Kanuni Sultan Süleyman döneminde minyatür sanatında doğu üslubu hissedilir derecede kendini göstermiştir. II. Selimden itibaren Nakkaş Osman ve ekibinin çabalarıyla Osmanlı üslubu ortaya çıkmaya başlar. Ayrıca Süleymanname deki bir resmin Nakkaş Osman a ait olduğu üslubundan anlaşılmaktadır. 462 Nakkas Osman, Ali Çelebi, Nakkas Hasan, Mehmed Bey vs. 16. yüzyılın ikinci yarısında sonra yazılmış elyazmaların metin konularına bağlı kalınarak genel olarak Osmanlı minyatür üslubunda ve diğer taraftan kendi bireysel üslûplarıyla tasvir ettikleri görülmektedir. Osmanlı saray nakkaşhanesinde üretilen minyatürler birçok nakkaş tarafından hazırlanmıştır. Bu eserler genel üslûp bakımından üretildiği döneme uygun ortak özellikler taşıdığı görülse de; ancak minyatürlerin kompozisyon düzenlerine ve özelliklerine bakıldığında kendi içinde farklılık gösterdiği görülmektedir. Bu durum Osmanlı minyatür sanat üslûbunun oluşum dönemi, geçiş ve özellikle klasik dönem sürecinin çözümlenmesi açısından oldukça önemli olduğu söylenebilir. Osmanlı minyatür sanatı kendine özgü bazı hususiyetler kazanarak farklı bir üslup haline gelmiştir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde farklı merkezlerden gelen nakkaşların, Osmanlı minyatür sanatının farklı üslupların görüldüğü, hızlı gelişim göstermiş ve bu süreçte oldukça fazla elyazma eserinin üretildiği bir dönem olmuştur. Dolayısıyla bu dönem Osmanlı minyatür sanatının en önemli ve en verimli dönemi olarak kabul edilir. Ve Türk minyatür sanatının esasını oluşturur. Yaşanmış ve yaşanması muhtemel olan birçok konunu ele alınmış, ancak daha çok tarihi konular tasvir edildiği için Osmanlı minyatür sanatı konu anlamında gerçeğe uygun bir şekilde tasvirleri yapılmış ve gelişim göstermiştir. 1. Oluşum Dönemi (II. Mehmet II. Bayezid I. Selim Dönemi [ ]) 2. Geçiş Dönemi (I.Süleyman II. Selim Dönemi [ ]) 3. Klasik Dönem (III.Murad III. Mehmet Dönemi [ ])

4 4. Geç Klasik ve Duraklama Dönemi (XVII. Yüzyıl [ ]) 5. İkinci Klasik Dönem (III. Ahmed dönemi ve XVIII. yüzyılın ilk yarısı [ ]) 6. Son Dönem (XIX. Yüzyılın sonuna kadar [ ]) (And, 2004). Osmanlı minyatür sanatı Fatih ten önce Amasya, Bursa ve Edirne de üretildiği düşünülmektedir. İstanbullun fethiyle Fatih Sultan Mehmet in Batılı sanatçıları saraya davet etmesi üzerine İstanbul nakkaşhanelerinde sanatın birçok alanında faaliyetlerini başladığı bir döneme girmiştir (Renda 2001). Bunu takip eden yıllarda Yavuz Sultan Selimin Doğu seferlerinden sonra, Doğu kökenli sanatçıların imparatorluğa akın etmeye başlamış, özellikle Tebriz sanatçıları başta Şah Kulu olmakla birlikte etkili olduğu söylenebilir. Kanuni döneminin sonlarına doğru minyatür üslubu yavaş yavaş yabancı etkilerden sıyrılarak gerçek kimliğini bulmuştur. Nakkaş Osman Yaratıcılığı Hakkında; II. Selim ( ) ve III. Murad ( ) dönemi Osmanlı minyatür sanatının klâsik üslubun oluştuğu dönem olarak adlanır. Bu üslubun oluşmasını ve ilerlemesini sağlayan sağlayan sanatçıların başında III. Murad döneminde üne kavuşmuş ünlü minyatür sanatçısı Nakkaş Osman gelmektedir (Çağman ve Tanındı, 1979; Ayasoy, 1999). Nakkaş Osman ın çalıştığı ilk eserin Süleymanname (TSM, H. 1517) olduğu bilinmektedir. Osmanlı sarayı için çalışan sanatçı ve zanaatçıların günlük yevmiyelerin kaydedildiği Ehl-i Hiref maaş defterinde, sanatçının adı ilk kez 1566 kayıtlarında rastlanmaktadır yılı sonrasına bakıldığında en yüksek maaş alanlar arasında yer almıştır. Kendisine özgü üslubun ortaya çıktığı ilk eser, 1569 da tamamlanmış olan Nüzhet-i Esraru l-ahbarder-sefer-i Zigetvar eseridir (Osmanlılar Ansiklopedisi, 1999). 463 Şehnameci Seyid Lokman ın yazdığı, saray nakkaşları tarafından minyatürlerinin tasvirinin yapıldığı şehnamelerin ilki, Zafername,987 (1579) tarihlidir. Ve hattat kasım er-hüseyni el-aridi el-kazvini tarafından nestalik hatla yazılmıştır. Eserin içinde çoğu resimlerin tam sayfa olarak verildiği 25 tasvirden oluşmajtadır (Minorsky and Wilkinson, 1958,; Stchoukine, 1966a). Kanuni Sultan Süleyman ın yaşamının son yıllarında, önemli sefer ve zaferlerinin minyatür tasvirlerinin yapıldığı Zafername, 987 (1579) tarihli eserin tasvirlerinde Nakkaş Osman ve Ali nin tasvir üslup anlayışının yansıdığı görülmektedir (Bağcı vd., 2006). III. Murat devrinin en verimli, en büyük nakkaşı Tarihçi Gelibolulu Mustafa Ali nin Menakıb-i Hüneveran ında övdüğü Nakkaş Osman dır. III. Murat döneminde yapmış olduğu eserler, onun sanat üslubunu ve minyatür sanatına getirdiği yenilikler alışılmışın dışında, kendine özgü, yalın pastel tonlarla renklenmiş niteliktedir (Yetkin, 1984). Nakkaş Osman, sanat alanındaki üretkenliği, çalışkanlığıyla ünlenmiş, kitaba düşkünlüğü ve kendi döneminde kitap sanatına vermiş olduğu destek ile tanınan III. Murad ın saltanatı döneminde kavuşmuştur. III. Murad ve sadrazamı Sokullu Mehmed Paşa nın sanata ve sanatçılara verdikleri bu destekten dolayı, bu dönemde yeni eserlerin ortaya çıkmasına imkân sağlamıştır (Atasoy, 1999). Bu dönemde, sadece Siyer-i Nebi ciltlerinde toplam 800, Surnâme de ise 500 civarında minyatürün tasviri yapılmış olup bu durum III. Murad döneminde saray atölyelerinin faaliyetlerinin büyütülerek kapasitelerinin ne denli arttığını göstermektedir (Ayasoy, 1999).

5 Sultan III. Murad döneminde yazılan elyazmaların çoğu şehnâmeciliğe tayin edildiği 1578 yılından ölüm tarihi olan 1601 yılına kadar pek çok eseri Seyyid Lokman tarafından yazılmış, Nakkaş Osman tarafından tasvir edilmiştir. Eserlerin betimlemelerini olay yerlerine bizzat giderek ve gözlemleyerek yapan Nakkaş Osman, Osmanlı Minyatüründe geometrideki Altı Dikdörtgen içine dikine ve perspektif kurallarını uygulayarak özgün eserler ortaya koymuş ve belgesel gerçekçilik anlayışının benimsenmesine öncülük etmiştir. 16. ve 17. yüzyıllarda diğer kitap sanatçıları tarafından da takip edilen, klasik üslup olarak adlandırılan Nakkaş Osman üslubu Osmanlı Minyatürüne kattığı tarihi belgesel gerçekçiliği ile onu diğer İslam Minyatürlerinden ayırmıştır (Ersoy 2006). Nakkaş Osman ve ekibinin yoğun çabaları doğrultusunda şekillenen bu üslup daha sonra, özellikle Nakkaş Hasan Paşa nın gayretiyle olgunluk evresine ulaşmış ve kendi içinde farklılaştığı söylenebilir. Ancak 17. yüzyılın başlarında Osmanlı toplumunun batı toplumu ile kültürel etkileşimi sonucunda sanatta yeni bir sentez ortaya çıkmış, bu etkileşim bazı minyatür sanatçılarını bu yönde bir eyleme yöneltmiştir. 16. yüzyılın ikinci yarısından 17. yüzyılın başlarına kadar ortalama elli yıllık bir çaba ile bozulmadan devam eden yerel biçim, önceleri nakkaş Nakşi minyatürlerinde görüldüğü daha sonra batı biçim özellikleriyle sentezlenerek yorumlandığı görülmektedir (Atil, 1978). Nakkaş Osman ın üzerinde çalıştığı eserler, konuları açısından çok çeşitlilik oluşturmaktadır. Padişahın elçileri huzuruna kabulü, fetih, savaş, padişah portreleri ve düğün eğlenceleri, olarak gruplandırılabilen bu elyazmalar belge niteliğindedir. Bu konular tarihi olayları ele aldığı için, önemini belirtmek amacıyla minyatürleri genellikle karşılıklı iki sayfa ve tam sayfa olarak hazırlanmıştır (Atasoy, 1962). 464 Nakkaş Osman ın Minyatürlerinin Bulunduğu Elyazmalar; Tercüme-i Şehname, , (TSMK. H. 1522). Nüzhet-i Esraru l-ahbarder-sefer-i Sigetvar, 1569, (TSM, H. 1339). Tarih-i Sultan Süleyman (Zafername), 1579 (Chester Beatty Küt., Dublin, T. 413). Kıyafetü l-insaniye fi Şema il ü l-osmaniye, Nakkaş Osman, 1579, (TSMK, H. 1513; İ.Ü.K., T. 413). Şehname-i Selim Han, 1581, (TSMK, A. 3595). Şehinşahname, c.i, 1581 (İ.Ü.K., F. 1404); c. II (TSMK, B. 200). Zübdetü-t Tevarih, 1583, (İ.T.İ.M., 1973). Zübdetü t Tevarih ( TİEM, T. 1973) Hünername, c. I (TSKM, H. 1523); c. II, 1588 (TSMK, H. 1524). Siyer-i nebi, 1585 (TSMK. H. 1221, 1223, Chester Beatty, T. 419; New York Halk Kütüphanesi, 157). Sürname-i Hümayün, 1587, (TSMK, H. 1344). Nakkaş Osman Minyatürlerinden Örnekler; Sanatçının kişisel üslubu, özellikle resimlediği tarihi konulu yazmalarda kendini gösterir. Osman, kalabalık sahnelerde figürleri yumuşak fırça darbeleriyle ifadeli çehrelere kavuşturarak resmetmiştir (Resim 1). Gerçek bir kurgu ustası olan sanatçı tanık olduğu olayları ve yapıları

6 ayrıntılardan kaçarak kâğıt yüzeyine aktarmaya çalışmıştır. Daha önce yapılmış çalışmaları da değerlendiren sanatçı yalın, kendine özgü ifade biçimiyle yepyeni kompozisyonlar yaratmıştır (Mahir, 2005:179). Başlangıcından itibaren hüküm sürmüş Osmanlı padişahlarının tasvirlerini yaparak Osmanlı minyatür sanatında Dizi Padişah Portreciliği olarak bilinen yeni bir geleneğin yaratıcısı olmuştur (Resim 2). Pastel renkler kullanan Nakkaş Osman Sürname-i Hümayün adlı eserinde nakkaşlık konusundaki tüm hünerini sergilemiştir (Resim 3 ve Resim 4). İstanbuldaki günlük hayatı, esnafların karakteristik özelliklerini, törenleri, gösterilerin canlı ve neşeli havasını yansıtan tasvirleri belge değeri taşıması bakımından da önem taşır. Bu bakımdan Osmanlı minyatürüne yön veren ilk büyük sanatçı Nakkaş Osman olmuştur (Mahir, 2005: 179). Sanatçının adının ilk yazıldığı eser 1579 tarihli Kıyafetü l-insaniye fi Şema il ü l-osmaniye elyazmasıdır (Resim 2). İlk 12 Osmanlı padişahlarının dış fizyonomilerini ve libaslarının betimlendiği, Osman Gazi den III. Murat a kadar tahta geçen padişahların resimlerinin yer aldığı bu elyazmada, nakkaş önceki padişahların yüz ifade biçimlerini bilmediği için Avrupalı ressamların daha önce yaptıkları eserlerinden yararlanmıştır. Venedikli ressamlarca yapılmış sultan portrelerinin, nakkaş tarafından incelenmiş ve bu projede kullanıldığı belgelenmiştir. Bu elyazma nın iki orijinal nüshası (TSM, H ve İ.Ü. Kitaplığı, T. 6087) muhafaza edilmektedir. Kıyafetnâme veya Şemâilnâme olarak adlandırılan, 12 padişahların fizyonomi görünüşünün ve yüz ifadelerinin betimlendiği tasvirler bir padişah portre albümü olarak adlandırılan Kıyafetü l- İnsâniyye fî Şemâili l-osmâniyye, yeni bir tür, anlayış olarak bu dönemde ortaya çıktığı söylenebilir (Atasoy, 1999). Bu tür eserler Nakkaş Osman tarafından bu dönemde klasik üslupta tekrardan tasvir ederek yeni bir etki yaratmıştır. 465 Nakkaş Osman ın (Resim 2) minyatürdeki düzlemleri yatay ve dikey açıdan göstermiş, padişah dizlerini altına almış, sol elinde kırmızı gülü yukarı kaldırmış, sedir özerinde oturmuş pozda odada kurgulayarak perspektif kuralları doğrultusunda tasvir edilmiştir. Diğer taraftan II. Mehmet in portresi, Nakkaş Osman dizilerindeki diğer portreleri ile karşılaştırıldığında portrenin yüz anatomisinin Nakkaş Osman tarafından incelendiği görülmektedir. Osmanlı minyatür sanatının Klasik Dönem minyatür sanatının en önemli elyazmalardan birisi Nakkaş Osman ve yönetimindeki ekip tarafından minyatür sahnelerinin tasvir edildiği bilinmektedir. Sürname-i Hümayün 432 varaktan oluşmuş içerisinde 427 minyatür yer almaktadır. Olayların 250 sahneden oluşmuş, içerisinde 70 yaprağa yakını minyatürlü sayfa kaybolmuştur (And, 1982). Nakkaş Osman tarafından resimlenen III. Murad tarafından oğlu şehzadesi III. Mehmed için yaptırdığı sünnet düğünü baştan sonuna kadar anlatan 1582 tarihli Sürnam-i Humayun adlı elyazmadır (Atasoy, 1997). Bu minyatürler bazıları daha sonra Şehinşahname nin II. cildin de ve Hünername II de tasviri edilmiştir. Eser içerisinde yer alan minyatürlerden, Nakkaş Osman ın karşılıklı kapanan iki sayfayı, tek sayfa olarak ele aldığı ve ellibeş gün ellibeş gece süren şenliğin her aşamasını ard arda sıralayarak tasvir ettiği anlaşılır. Minyatürlerde kompozisyonun ana çatısı bir defaya mahsus olarak kurulmuş ve bütün minyatürlerde bu çatının iç ögeleri değiştirilip çeşitlendirilerek defalarca tekrarlanmıştır (Elmas, 1994). Stchoukine e göre Kanuni Sultan Süleyman ın saltanatının son yıllarında ortaya çıkan tarih konulu elyazmada yeni üslupta tasviri yapılan Ahmed Feridun Bey in sefer-i Sigetvar in yirmi

7 minyatürde klasik dönem üslubu başlamış. Stchoukine Kanuni Süleyman ın son yıllarına denk gelen bu üslubu bu şekilde ifade etmiştir: Bu üslupla tasvir edilen minyatürlerde, ışık-gölge izlenimi uyandıran bir durum olmadığı görülmektedir. Desen düzgün bir şekilde çizilmiş ve kumaş kıvrımları ayrıntısına girilmemiştir. Arazi canlı ve cansızlar nesnelerden ve engebeden yoksun düz birer yüzey şeklindedir. Nakkaş ekibi kişileri genel hatlarıyla daha gerçekçi bir şekilde resmetme becerisi ve bu minyatürlerde perspektifi daha etkili, vurgulu anlatmak için mimaride ayrıntılara girildiği görülmektedir. Kompozisyonlarda genellikle düz çizgiler tercih edildiği gibi nakkaşlar dekorun dik ve yatay çizgileri belirgin bir şekilde ön plana çıkartmış, padişah tahtı etrafında heykeller gibi statik-hareketsiz duran saray erkânını vurgulu bir şekilde ifade etmemiştir. Ayrıca bu nakkaşlar ovalar ve tepeler arasında nizami bir şekilde yer değiştiren piyade ve süvari birlikleri tasvir ederek izleyicide güçlü bir izlenim oluşturmayı başarmıştır. Savaş sahneli minyatürler daha doğal bir şekilde tasviri yapılmış ve savaş alanında düzgün bir şekilde sıraya dizilmiş, düz hatların hâkim olduğu etkileyici kitleler oluşturan süvari birliklerin yanı sıra küçük piyade birliklerin çatışmaları da görülmektedir (Resim 5). Stchoukine Sigetvarname yi resimleyen nakkaşın eserdeki tasvirleri, 16. yüzyılın son çeyreğinde ortaya çıkan bu üslubun tipik temsilcileri olarak tanımlamıştır (Stchoukine, I, 1966). Ivan Stchoukine, Sigetvarname nin yirmi minyatürünün tek bir nakkaşın elinden çıkmış gibi görüldüğünü ifade etmiş, nakkaşın Osmanlı ustalarından biri olduğunu kanaatine varmış, ancak kim olduğu konusunda isim belirtilmemiş (Stchoukine, I, 1966). Sigetvar kuşatmasında Kanuni Sultan Süleyman ın ölüm haberini alan şehzade II. Selim in Belgrad a doğru ilerlerken tasviri yapılan sahnede (vr.83b-84a) at üzerinde büyük bir metanetle ve heybetli duruşuyla ilerleyen II. Selim resimlenmiştir (Resim 5). Burada da Sigetvarname minyatüründeki görüntüsüne yakın bir şekilde sarışın, mavi gözlü ve dolgun yanaklı olarak resmedilen II. Selim aynı zamanda babasının ölüm haberini alan bir şehzadenin hüzünlü ifadesinden uzak, kendinden emin bir tavır ve Osmanlı padişahlarının resmiyetini yansıtan bir ifadeyle izleyiciye sunulmuştur. Ayrıca bu kompozisyonun sağ tarafında kendi aralarında sohbet edermişçesine başını hafifçe yanındaki kişiye uzatan üzgün ve donuk bir yüz ifadesiyle ilerleyen atlı grubun içinde kolayca göze çarpan iki atlı figür kendi aralarında konuşuyor izlenimi uyandıran bir görünümle izleyiciye sunulmaktadır (Parladar, 2007). Osmanlı minyatür sanatı geleneğini yansıtan minyatürlerde, Kanuni Sultan Süleyman ın avdaki başarısı tasvir edilmiştir. İki sayfa halinde tasarlanan minyatürlerde mekân düzeni, karşılıklı sayfalardaki düzenin grafik ve renk açısından birbirini tamamlaması ile elde edilmiştir. 51b-52a (Resim 7)sayfalardaki minyatürlerde, iki parçaya bölünen resim alanı farklı renklerde boyanarak ayrıştırılmıştır. 52a sayfasındaki parçalama 51b sayfasındaki akışa uygun olarak şekillendirilmiştir. 51b sayfasında ön tarafa yerleştirilen ve sağdan sola doğru diyagonal olarak ilerleyen tepe formu, 52a sayfasının sağ kenarında kayaların akışına bağlı olarak sonlandırılmıştır. 54b, 55a, sayfalarındaki minyatürde de sayfa ve mekân düzenleri birbirini tamamlar niteliktedir. Bu örneklerde de resim alanı iki parçaya bölünmüştür. Resim alanının üst tarafı mimari mekân, alt taraf ise doğal mekân olarak düzenlenmiştir. Resim alanlarının alt tarafında sağ kenarlardan, sol kenara doğru diyagonal olarak ilerleyen dere yatağı her iki minyatürde de birbirini tamamlar niteliktedir (Konak, 2014: 95). Klasik dönem olarak adlandırılan 16. yüzyılın ikinci yarısından 17. yüzyılın ortalarına kadar gelişen süreç, nakkaş Osman ve ekibinin damgasını taşır ve sonraki süreci etkiler. Klasik dönem eserlerinde görülen kompozisyon düzenleri, figür, renk, işçilik, vb. biçim özellikleri ile Osmanlı 466

8 minyatür üslubunu tüm yönleriyle temsil eder. Bu dönemde üretilen minyatürler, yüzeyi ön planda tutan yalın doğa tasarımları eşliğinde, derinlik vurgusuna ve üç boyutluluk imajına yeltenmeyen mimari düzenleriyle dikkat çeker. Yüzeyde doğu veya batı tarzı derinlik ve boyut hissi oluşturmak yerine güçlü şema arayışına yönelen biçim, özgün bir tavır sergiler. İstanbul menşeli figürlerin tasvir edildiği bu minyatürlerde, figür anatomileri Türk karakterli olmakla birlikte kıyafetler yine İstanbul menşeli Osmanlı tarzını yansıtır. Yüzey süslemeciliği ise diğer İslam okullarındaki aşırı detaycılığın aksine daha sade ve doğa elemanları daha yalındır ( Konak, 2015: 293). Minyatürlerde yeşil, mavi, kırmızı, hardal sarı, kahverengi, beyaz, pembe, siyah, gri renklerin yanı sıra gümüş ve altın renkler kullanılmıştır (Resim 7). Karşılıklı iki sayfada renk geçişleri ve ayrımları 52a sayfasındaki mekân düzeni bir bütünlük içinde tasarlanmıştır. Minyatürlerin kurgulanmasında figürler, ağaçlar ve mimari bölümleri ayrıştırılmış. Tasvirlerde ön-arka ilişkisini ayırmak için arkaya mimarinin konulması, binanın zemini sağa doğru tepenin altında kalmış olması, uygulanan renkler, salyangoza benzeyen bulutların yerleştirilmesiyle perspektifin oluşmasında etkili olduğu söylenebilir. Nakkaş Osmanın Hünername II. Cildinde yer alan cülus minyatüründe (Resim 8) de ise; Klasik dönemin mavi, yeşil ve özellikle kırmızı renk anlayışı daha baskın olduğu görülür. Kanuni Sultan Süleyman ın tahta çıkışından sonra yapıldığı düşünülen minyatür görev sırasına uydun tasvir edilmiştir. Bu dönemde törenlerin nasıl idare edildiği yazılı kaynaklarla henüz açıklanmamış olmakla beraber bu minyatürde sahnenin sağında elinde açılmış bir defter tutan figür bütün dikkati özerine çekmekte ve törenin bu deftere bakılarak idare dilmiş olabileceğini düşündürmektedir (Ertuğ,1999). İki sayfa diyagonal ve yatay olarak tasarlanan cülus töreni eserdeki metni ve bu konudaki diğer yazılı kaynakları Süleymanname de yer alan cülus törenini destekler nitelikte hazırlanmıştır (Ertuğ,1998). 467 Kanuni Sultan Süleyman ın Tahta Çıkış Hünername cilt II (y. 25b, 25a) Minyatürü Çift sayfalı olarak resmedilmiş olması; Süleymanname de yer alan cülus töreni minyatürüyle benzerlik gösterirken (Resim 8), kompozisyonda değişikliğin dönemin bir gerekliliği olduğu veya nakkaşlar tarafından daha kullanışlı olduğu düşünülebildiği gibi, dönemin ihtişamına binaen geniş bir yüzeyde teferruatlı anlatımların gereği olarak ortaya çıkarıldığı da düşünülebilir. Mekânın tüm detayları çift sayfada gösterilmeye çalışılmış, bu durum değişik bir mekân ifadesi ortaya koymuştur. Yas alameti olarak kullanılmış ögelere yer verilmiş, özellikle padişahın kavuğunda gözüken tüy dikkat çekmektedir. Etek öpen figür, cülus minyatürlerine özgü bir betimleme olarak tüm nakkaşlar tarafından betimlenmiştir. Padişah portresi özgün bir anlatımla resmedilmiştir (Göndaş, Y. ve Cihan İnaç, C., 2014). Sahnenin sağında elinde açık bir defter bulunduran figür, törenin usulüne uygun bir şekilde yönlendirme yapmaktadır (Resim 8). Cülus törenine ait usul ve esaslar konusunda dikkat çekici bilgi içeren minyatürde kıyafetler özerine işlenmiş motifleri ve renkleriyle dikkat çektiği görülmektedir. Padişahın kıyafet motifleri oldukça gösterişli bir şekilde tasarlanmış ve detaylar dikkat çekicidir. Törenin heyecanlı ve coşkulu bir şekilde gerçekleştiği minyatürde Nakkaş Osman başarılı bir ifade şekliyle betimlenmiştir (Göndaş, Y. ve Cihan İnaç, C., 2014). Hünername'nin ll Cildinin en önemli yanı, her biri tarihi belge niteliği taşıyan ve yine Nakkaş Osman ile ekibi tarafından hazırlanan altmış beş minyatür ihtiva etmesidir. Minyatürlerde resmedilen sahneler metinde anlatılan olaylarla uyumludur. Mesela çift sayfa olarak hazırlanan cülus sahnesi eserdeki metni ve bu konudaki diğer yazılı kaynakları destekler mahiyettedir.

9 Kanuni Sultan Süleyman'ın Macaristan yolunda hastalanması ve atının üzerinde giderken yanında yürüyen Sokullu Mehmet Paşa'nın omuzuna yaslanmasına gösteren minyatürdeki gibi yüksek tasvir ve anlatım gücü diğer minyatürlerde de görülmektedir. 300 sayfadan meydana gelen bu cildin Nakkaş Osman'dan bahseden son sayfası kayıptır. Fevkalade güzel minyatürleri yanında sayfa kenarlarının zerefşanlı oluşu. Metnin nefis bir ta'likle yine zerefşan ve halkarlı. çeşitli çiçek ve hayvan resimleriyle süslü zemin üzerine yazılmış olması sebebiyle eser ayrıca bir değer ifade etmektedir ( ) Nakkaş Osman ın Minyatürlerde figür düzeni, mekân düzenini destekler şekilde tasarlanmıştır. Figür dizileri diyagonal hatlara yerleştirilerek kompozisyonlardaki hareketlilik artırılmıştır. Mekân, eylem ve zamanın sürekliliği fikri, mimari ve doğa elemanlarının bir bölümünün cetvel altında bırakılması ve figürlerin eş zamanlı hareketleri ile kurgulanmıştır (Konak, 2014). SONUÇ VE TARTIŞMA Osmanlı minyatür sanatını bu dönemde yeni bir kimliğe kavuşması Nakkaş Osman la başlamış olup, klasik dönem Osmanlı üslubunu başlatan Nakkaş olarak kabul edilmektedir. Nakkaş Osman eserlerini anlatırken konu bütünlüğünü anlatmayı önemsemiş, öncelikle bütünü tasarlamış, daha sonra minyatüre iç bütünü oluşturmuştur. Sanatçı bu iç bütünden yola çıkarak ekleme ve çıkarma yaparak parça bütünleri oluşturmuştur. Minyatürlerinde ufuk çizgisinin yüksek olarak düşünmüş, tepelerin zeminden ayrı göstermesi nakkaşın arazinin biçimine uygun ayırt ediciliği kullanmış ve farklı açılardan tasvirlerini yaptığı resimlerde görüntülerin farklılaştığı görülmektedir. 468 Nakkaş Osman minyatürlerde, figür kümelerini kimi zaman birbirine paralel, kimi zaman karşılıklı, kimi zamansa figürleri bir tepenin ardına yerleştirerek farklı kompozisyon düzenleri oluşturduğu görülmektedir. Nakkaş Osman ın çalıştığı ilk eserin Süleymanname (TSM, H. 1517) olduğu bilinmektedir. Osmanlı sarayı için çalışan sanatçı ve zanaatçıların günlük yevmiyelerin kaydedildiği Ehl-i Hiref maaş defterinde, sanatçının adı ilk kez 1566 kayıtlarında rastlanmaktadır yılı sonrasına bakıldığında en yüksek maaş alanlar arasında yer almıştır. Kendisine özgü üslubun ortaya çıktığı ilk eser, 1569 da tamamlanmış olan Nüzhet-i Esraru l-ahbarder-sefer-i Zigetvar eseridir (Osmanlılar Ansiklopedisi, 1999). Nakkaş Osman ın Sürname-i Hümayün minyatürlerinde, at meydanının tasvirini oluşturan alt yüzey, askeri birliklerin ve gurupların çeşitli gösterilerine tahsis edilmiş yatay bir düzlemde tasviri yapılmıştır. Birçok elyazmanın minyatürlerin tasvirinde en önde görev alan, kurgulayan, yerleştirmesini yapan nakkaşın ciddi bir resim altyapı bilgisine sahip olduğu eserlerinde görülmektedir. Elyazmaların konuları bağlamında çeşitlenmiş olması kompozisyon ve üslup da farklı görülmesine neden olur. Ancak uygulanan teknik, renk, süsleme, biçim, vb. detayların işlenmesinde minyatürlerin aynı elden çıktığını görülmektedir. Nakkaş Osman diyagonal şeklinde yerleştirdiği figürleri, Padişah figürünü ön palana çıkarmak için kullanılmış olabilir. Klasik döneminde yapılan Hünername minyatürleri cülus töreni bu dönemin özelliklerine uygun, olaylara fazla ayrıntıya girmeden genel hatlarıyla tasvir edildiği görülmektedir.

10 Nakkaşın minyatürleri belirleyici özellik olarak kabul gören teknik, üslup ve perspektif her daim öne çıktığı söylenebilir. Minyatürlerde Padişah figürü ve protokolün diğer üyeleri çalışmanın merkezi olarak kabul edilerek hiyerarşiye uygun olarak diğer figürlerden daha büyük resmedildiğini görülmektedir. Nakkaş Osman portre çizimlerinin yanında, padişahların giymiş oldukları tören kaftanlarında ve entarilerin tasarımında gerçeğe uygun ince ayrıntısına kadar tasvir edildiği görülmektedir. Bu portrelerinde, özellikle girift tezyini anlayışla yapmış olduğu kaftan desenlerinin yapımında, genel bir şablon kalıbı kullanıldığı ancak minyatürlerin genelinde desenin ince ayrıntıları dahil nakkaş eserlerinde serbest fırça tekniği kullandığı görülmektedir. KAYNAKLAR Atasoy, N., (1999), Tarihi Konulu Minyatürlerin Usta Nakkaşı Osman, Sanat Dünyamız, İstanbul, Atasoy, N.,(1962), Nakkaş Osman ın Eserleri ve Osmanlı Minyatür Sanatına Getirdiği Yanilikler, Doktora Tezi, İstanbul. And, M., (2004), Osmanlı Tasvir Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. And, M., (1982), Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları, Ankara. Aslanapa, O. (1987), Türk minyatür sanatının gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara. Bağcı, S.,Çağman, F., Renda, G. - Tanındı, Z. (2006). Osmanlı Resim Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul. Çağman, F., ve Tanındı, Z., (1979),Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri, Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, İstanbul. Esin, A., (1978), Ahmed Nakşi, An Eclectic Painter Of The Early 17th Ceuntry, Fifth İnternational Congress of Turkish Art, (Ed.G. Feher), Akadémıaı Kıadq, Budapest. Ersoy, S. A., (2006), Osmanlı Minyatür Tekniği, İnkansa Matbaacılık, Ankara. Ersoy, S. A., (2006), Türk tezhip sanatı, Hilal Maatbacılık, İstanbul. Elmas, H., (1994). Nakkaş Osman ve Levni ye ait surname minyatürlerinin kompozisyon ve renk açısından incelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya Ertuğ, Z, T. (1999). XVI. Yüzyıl Osmanlı Devleti'nde Cülus ve Cenaze Törenleri, İstanbul. Ertuğ, Z, T.(1998). Hünername. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul. Göndaş, Y. ve Cihan İnaç, C., (2014), Osmanlı Cülüs Minyatürlerinde Padişah İmgesinin Sanatçı Algısı ve Üslup Özelliklerine Yansıması, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi Journal of the Fine arts Institute (GSED), Sayı/Number 33, Erzurun. Keskiner, C., (2004). Minyatür sanatında doğa çizim ve boyama teknikleri. Ankara: T.C Turizm ve Kültür Bakanlığı Yayınları. Konak, R., (2014). Hünername II. Cilt Minyatürlerinde Kompozisyon Düzeni, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2), DOI: /sbeder_

11 Konak, R., (2015). Ömer Koç Minyatürlerinde Osmanlı Minyatür Sanatı Geleneğininİzleri ve Yenilik Arayışları, International Journal of Social Science Doi number: Number: 37, p , Autumn I Mahir, B., (2005). Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul, Kabalcı Yayınları. Minorsky, V., and Wilkinson, J.V.S., (1958), The Chester Beaty Library: A Catalogue of the Turkish Manuscripts and Miniatures, Dublin. Osmanlılar Ansiklopedisi, (1999). Nakkaş Osman, İstanbul. Parladar, Ş., (2007), Sigetvar Seferi Tarihi ve Nakkaş Osman, Sanat Tarihi Dergisi Sayı/ XVI/1 Renda, G., Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul, Promete Yayınları. Stchoukine, I., (1966), La Peinture Turque d après les Manuscrits Illustrès Ière Partie: De Sulaymân I â Osmân II ( ), No.29, Paris. 21:35,

12 RESİMLER 471 Resim 1: Kanuni Sultan Süleyman ın Erdel Prensi ni Kabulu, Nüzhet-i Esrar l-ahbar der-sefer-i Sigetvar,1569, TSM, H. 1339, y. 16b

13 472 Resim 2: Fatih Sultan Mehmed, Kıyâfetü l-insâniyye fî Şemâ il ü l-osmâniyye, 1579, TSMK, H. 1563, y. 47b.

14 Resim 3 Süleymaniye camisinin maketini taşıyan taş ustaları geçidi. İntizami, Sürname-i Hümayün, 1587 civ., TSM, H. 1344, y. 191a. 473 Resim 4: Çizmecilerin geçidi, Sürname-i Hümayün, Nakkaş Osman ve ekibi, Sürname-i Hümayün, 1587, TSMK, H. 1344, y (Mahir, 2005).

15 Resim 5 Şehzade Selim ve Mahiyeti Belgrat yolunda, Ahmet Feridun, Nüzhet-i Esraru lahbarder-sefer-i Sigetvar, 1569, TSM, H. 1339, y. 83b-84a 474 Resim 6: II. Selimin Tahta Çıkış Minyatürü, Nüzhet-i Esraru l-ahbarder-sefer-i Sigetvar, (M.And).

16 475 Resim 7 Kanuni Sultan Süleyman ın Azgın Boğayı avlaması, Hünernâme II. cilt, (TSM. H. 1524, 51b-52a)

17 476 Resim 8: Kanuni Sultan Süleyman ın Tahta Çıkış Minyatürü. Hünername II. Cilt, Lokman (TSM. H. 1517), y. 25b, 25a

18 477 Resim 8 Ahmet Karabaği, Seyyid Lokman, Ahmmet Feridun, Nakkaş Osman, ve Nakkaş Ali. Seyid Lokman, Şehname-i Selim Han, 1581, TSM, A3595, y. 9a

19 478 Resim 9: Hz. İsa nın göğe çıkışı, Seyid Lokman, Zübdetü t-tevarih, 1583, TİEM, 1973, y. 40a (Bağcı vd., 2006). Resim 9: Hz. Muhammedin Miracı, Seyid Lokman, Zübdetü t-tevarih, 1583, TİEM, 1973, y. 46a (Bağcı vd., 2006).