TÜRKİYE ŞEKER SEKTÖRÜ

Transkript

1

2 Sayfa No DÜNYA ŞEKER DURUMU 1-3 SUNUŞ 4 DÜNYA DURUMU 4-9 ÜRETİM TÜKETİM FİYATLAR 15 TİCARET İHRACAT İTHALAT AVRUPA BİRLİĞİ DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ 24 HFCS ÜRETİMİ TÜRKİYE ŞEKER SEKTÖRÜ SEKTÖRÜN TARİHSEL GELİŞİMİ SEKTÖRDE FAALİYET GÖSTEREN ŞİRKETLER TÜRKİYE DE ŞEKER REJİMİ ARZ TALEP DURUMU TÜRKİYE DE PANCAR TARIMI ŞEKER ÜRETİMİ MELAS ÜRETİMİ VE KULLANIM ALANLARI ALKOL ÜRETİMİ VE KULLANIM ALANLARI SATIŞ STOK DURUMU İTHALAT - İHRACAT ŞEKER FİYATLARI 56 YATIRIMLAR ÖZELLEŞTİRME SEKTÖRDE REKABET - SORUNLAR

3 2 Sayfa No Tablo: 1 Dünya Şeker Üretimi 4 Tablo: 2 Dünya Şeker Dengesi 6 Tablo: /14 Dünya Şeker Üretim/Tüketim Tahminleri 8 Tablo: 4 Beyaz Şeker Borsa Fiyatları 13 Tablo: 5 AB Şeker Kotaları 20 Tablo: 6 AB-27 Şeker Dengesi 21 Tablo: 7 Dünya HFCS Üretimi 24 Tablo: 8 Şeker Üreten Şirketler 27 Tablo: 9 Pancar Şekeri ve NBŞ Kotaları 32 Tablo: 10 Türkiye de Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları 36 TABLOLAR Tablo: 11 Türkşeker in Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları 39 Tablo: 12 Kota-Üretim İlişkisi 41 Tablo: 13 Türkiye de Yıllar İtibariyle Pancar Şekeri Üretimi 42 Tablo: 14 Türkşeker in Yıllar İtibariyle Pancar Şekeri Üretimi 43 Tablo: 15 Nişasta Bazlı Şeker Üretimi 45 Tablo: 16 Melas Üretimi 46 Tablo: 17 İşlenen Melas-Üretilen Alkol 48 Tablo: 18 Türkiye Pancar Şekeri Satış-Stok Durumu 49 Tablo: 19 Türkşeker in Şeker Satışları 50 Tablo: 20 Türkşeker in Kotalar İtibariyle Stokları 51 Tablo: 21 Yıllar İtibariyle İthalat 52 Tablo: 22 DİİB ye Kayden Satışlardan Doğan ve Türkşeker Bünyesinden Karşılanan Görev Zararı 54 Tablo: 23 Pancar Şekeri Kristal Şeker Satış Fiyatları 55 Tablo: 24 NBŞ Satış Fiyatları 56

4 3 Sayfa No Grafik: 1 Dünya Pancar ve Kamış Şekeri Üretimi 6 Grafik: /14 Tahminlerine Göre Tüketimde İlk 10 Ülke 11 Grafik: 3 Son 10 Yıllık Beyaz Şeker ve Ham Şeker Fiyat Seyri 14 G R A F İ K L E R Grafik: 4 Üretim-Tüketim- Fiyat Dengesi 14 Grafik: /14 Tahminlerine Göre İhracatta İlk 10 Ülke 16 Grafik: /14 Tahminlerine İthalatta İlk 10 Ülke 17 Grafik: 7 Arz Talep Durumu 33 Grafik: 8 Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler Üretiminde Ş.Pancarı Payı 36 Grafik: 9 Pancar Üretimi 37 Grafik: 10 Çiftçi Sayıları-Pancar Verimi 37 Grafik: 11 Pancar Üretimi-Çiftçi Sayısı 38 Grafik: 12 Şeker Üretimi 43 Grafik: 13 Pancar Şekeri Üretiminde Türkşeker in Payı 44 Grafik: 14 Kampanya Süreleri 45

5 4 KISALTMALAR VE TERİMLER AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri A KOTASI Yurtiçi talebe göre üretilen şeker B KOTASI Güvenlik payı için bulundurulacak şeker BKK Bakanlar Kurulu Kararı BM Birleşmiş Milletler BŞE Beyaz Şeker Eşdeğeri C ŞEKERİ A ve B kotaları dışında üretilen ihraç amaçlı şeker DİİB Dahilde İşleme İzin Belgesi DTÖ Dünya Ticaret Örgütü FAO Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü GÜ Gelişmiş Ülke GYÜ Gelişme Yolundaki Ülke HFCS High Fructose Corn Syrup (Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu) ISO Uluslararası Şeker Örgütü KHK Kanun Hükmünde Kararname NAFTA The North American Free Trade Agreement (Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaşması) NBŞ Nişasta Bazlı Şeker OECD Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü ÖİB Özelleştirme İdaresi Başkanlığı ÖYK Özelleştirme Yüksek Kurulu PAZARLAMA YILI 1 Eylül - 31 Ağustos TAKVİM YILI 1 Ocak 31 Aralık TAPDK Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurumu TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu TŞFAŞ Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. YPK Yüksek Planlama Kurulu Türk Lirası $ Amerikan Doları AB para birimi (Euro)

6 Dünya da son yıllarda yaşanan çeşitli gelişmeler tarım sektörünü doğrudan veya dolaylı olarak önemli ölçüde etkilemiştir. Sıkça yaşanmaya başlayan iklim hareketlerindeki oynaklık ve son yıllarda artan gıda fiyatları ile beraber ortaya çıkan gıda krizleri sadece tarım sektörünü değil, dünya ekonomilerini de ciddi boyutlarda etkiler olmuştur. Yapılan öngörüler 2050 yılına kadar sadece dünya nüfusunun doyurulabilmesi için tarımsal üretimin % 70 oranında artması, gelişmekte olan ülkelerde ise bu oranın % 100 seviyesine çıkması gerektiğini belirtmektedir. Tarım sektörü, gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun tüm ülkelerin ekonomik hayatlarında önemli bir yere sahiptir. İnsanların beslenmesi için gerekli gıda maddesi ve hammadde üreten bu sektörün ikame kaynağı bulunmamaktadır. Sektör toplam istihdam içerisinde de önemli bir yere sahiptir. Tarımda üretkenliğin artırılması ile sektörün temel hedefleri arasında yer alan çiftçi gelirinin artması, yoksulluğun azaltılması ve kırsal kalkınmanın sağlanması ulaşılamaz hedefler değildir. Türkiye de tarım sektöründe ve gıda zincirinde yer alan hem küçük çiftçilerin hem de kurumsallaşmış şirketlerin gelirlerinin artması ülke içindeki sosyal refahın da önemli ölçüde artması demek olacaktır. Dünyada gelirlerin artması ve ticaretin büyümesiyle birlikte kişi başına düşen tüketim artmaktadır. Bu yüzden tarım üretiminin önümüzdeki on yıl içinde düzenli olarak, ancak önceki yıllardan daha yavaş bir oranda artması beklenmektedir. Türkiye, coğrafi konumu, iklim olanakları, çoğunluğu genç olan 75 milyon üzerindeki nüfusu, artan alım gücü ve genişleyen iç pazarı sayesinde pek çok ülkeye kıyasla oldukça avantajlı bir konumdadır. Özellikle gelişen üretim teknolojileri ve iklim avantajları sayesinde ülkemiz pek çok tarımsal ürünü yıl boyu belirli standartlarda üretebilme ve bu ürünleri pazarlayabilme potansiyeline sahiptir. Şeker çok çeşitli ürünlerden üretilebilmekte olup, dünya şeker arzı büyük oranda şeker kamışı ve şeker pancarından sağlanmaktadır. Dünya şeker borsa fiyatlarını ise, dünyada üretilen şekerin yaklaşık % 80 inini oluşturan ve ticarete hakim pozisyonda olan düşük maliyetli kamış şekeri belirlemektedir. Ülkemizde ve Avrupa da iklim şartları nedeniyle daha ucuz bir hammadde olan kamış yerine stratejik bir ürün olan şeker pancarı üretilmektedir. Ülkemizde pancar şekerinin ihraç pazarlarında kamış şekeri ile rekabet şansı bulunmaması nedeniyle, ticaret amacıyla değil ama kendi kendine yeterlilik amaçlanarak üretilmektedir.

7 turkseker.gov.tr Ülkemizde tarım ve sanayi entegrasyonuna en güzel örneklerden biri olan şeker sektörü, kuruluşundan bu yana köklü değişimler geçirmiş ve kalkınma yolunda sağladığı çok yönlü katkılarıyla ülkemiz için önemli konumunu sürdürmektedir. Sektör, kalkınma için seçilecek sektörlerde aranan en temel özellik olan ileri ve geri bağlantılara sahiptir. Yalnız şeker üretmek için tarımsal hammadde (şeker pancarı) kullanmakla kalmaz, aynı zamanda ürettiği yan ürünler de hayvancılık, alkol ve maya sektörü için önemli bir girdi kaynağıdır. Teknik ve ekonomik boyutta yaşanan hızlı gelişmelerin, ülkelerin sanayisine ve tarımına etkileri sonucunda rekabet ön plana çıkmıştır. Şeker neredeyse tüm ülkeler için yaşamsal önemini sürdürmekte olup, iki önemli hammaddeden üretilmekle birlikte, teknolojik gelişmeler sonucu, muadili konumunda olan yapay tatlandırıcılarla da rekabet etmek zorunda kalmıştır. Şeker Sektöründe; Dünyadaki gelişmeler göz ardı edilemeyeceğinden, şekerin yerli bir sanayi ürünü olmasının ötesinde küresel bir ürün olarak değerlendirilmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Pancardan şeker üreten ve dünyanın önde gelen şeker üreticisi konumunda olan, ortak tarım politikası ekseninde şekillenen bir şeker sektörüne sahip AB gibi siyasi ve ekonomik oluşumlar bile, uluslararası taahhütleri göz ardı edebilecek konumda değillerdir. Gelişmekte olan ülkemiz, coğrafi sebeplerle maliyet açısından oldukça pahalı olan pancardan şeker üretmektedir. Yarattığı katma değer ve sağladığı istihdam ile siyasi rant malzemesi yapılmaya müsait yapısı nedeniyle uzun yıllar istikrar sağlanamayan Ülkemiz Şeker Sektöründe; 4634 sayılı Şeker Kanunu ve diğer düzenlemeler sayesinde, son yıllarda üretim ve stok dengesi kurulmuştur. Pancar şekeri üreticilerinin, doğal rekabet gücüne sahip kamış üreticileriyle rekabeti mümkün olmamakla birlikte; gelecekte yaşanabilecek ithalat baskılarından korunmanın ve sürdürülebilirliğin temel şartı; sosyal sorumluluk ve çevre bilinci çerçevesinde, verimli bir yapının oluşturulmasıdır. Özelleştirme süreci içerisinde olan Türkşeker, mevcut durum itibariyle sektörün % 50 sini temsil eden, sanayinin tek kamu kuruluşudur. Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Bağlı Ortaklıklarının 2014 yılına ait Genel Yatırım ve Finansman Programının ait ilke ve hedefleri 30/09/2013 tarih, 2013/5503 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tespit edilmiş olup, 2014 Yılı Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve 2

8 turkseker.gov.tr Esasların Belirlenmesine Dair Tebliğ 17/12/2013 tarih sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. İlgili Tebliğin Kurumsal verilerin yayımlanması başlıklı 18 inci maddesi gereğince Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin 2013 yılı Sektör Raporu hazırlanmıştır. Dünya ve Türkiye Şeker Sektörü takip edilerek Türkşeker in sektör içindeki yerinin analiz edilebilmesi ve sektörel politikaların geliştirilmesine yardımcı olabilmesi amacıyla hazırlanan raporda; Dünya da ve Türkiye de sektörün durumu, Türkiye Şeker Sektörünün Tarihsel Gelişimi, Sektörün bütününde gösterilen faaliyetler ile Türkşeker in gösterdiği faaliyetler, Özelleştirme, Pazardaki etkinlik ve rekabet Teşekkülün içinde bulunduğu darboğazlar ele alınmış, faaliyetler genellikle rakam ve grafiklerle yıllar itibariyle mukayeseli olarak verilmiştir. İki bölümden oluşan raporun birinci bölümünde dünya şeker durumunun genel bir perspektifi çizilmiş, ikinci bölümde ise Türkiye Şeker Sanayi ve Türkşeker detayları ile incelenmiştir Yılı Sektör Raporu nun ilgilenenlere yararlı olacağı temennisiyle. Dr. BÜLENT ÜZÜMCÜ Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Genel Müdür V. 3

9 4 ÜRETİM 2013/14 dünya şeker üretim miktarının, 2012/13 döneminden sonra tarihte ikinci en yüksek seviyesine ulaşması beklenmektedir. 2012/13 dönemine göre üretim; Hindistan da 1,509 milyon ton, Brezilya da 1,270 milyon ton, AB de 1,085 milyon ton, Ukrayna da 1,070 milyon ton ve Meksika da 0,850 milyon ton düşerken, Tayland da rekor seviyede üretim gerçekleşerek önceki döneme göre 1,237 milyon ton ve Pakistan da 0,575 milyon ton artış gerçekleştiği gibi, Çin üretiminde de 400 bin tonluk artış beklenmektedir. Dünyada 2013/14 pazarlama yılı itibariyle şekerin % 81,6 sı kamıştan, % 18,4 ü pancardan üretilmiş olup, dünya kamış ve pancar şekeri üretimi yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo: 1- Dünya Şeker Üretimi (Milyon Ton, Beyaz Değer) ORTALAMA 1970 ler 1980 ler lar 2000 ler 2011/ / /14 Dünya Üretimi 75,3 93,7 108,9 134,0 160,7 169,5 166,6 Pancardan 30,0 34,9 34,4 31,9 36,7 33,1 30,6 Kamıştan 45,4 58,8 74,5 105,7 124,0 136,3 136,0 Kamış Şekerinin Payı, % 60,2 62,8 68,4 76,8 77,2 80,5 81,6 Kaynak: ISO World Sugar Market, May Küresel şeker tüketiminin (2,516 milyon ton luk bilinmeyen net ticareti de içerecek şekilde) ham değer olarak 181,347 milyon ton a (beyaz değer olarak 166,839 milyon ton) ulaşması beklenmektedir. 2012/13 te üretim-tüketim arasındaki fark üretim lehine artmaya devam etmiş ve 9,8 milyon ton fazlalık ortaya çıkmıştır. 2013/14 te ise bir önceki döneme göre bu fazlalık miktarının azalarak 4,2 milyon tona düşeceği tahmin edilmektedir (World Sugar Balances, February 2014).

10 5 Üretim fazlalığının olduğu yılda tahmin edilebileceği gibi, sezonun bu döneminde önemli bir ticaret fazlalığı (dünya ihracat imkanı ile ithalat talebi arasındaki fark) tahmin edilmektedir. 2013/14 dönemi ihracat miktarının ham değer olarak 57,328 milyon ton (52,742 milyon ton beyaz şeker eşdeğeri) ihracat ile ithalat arasında ki farkın ise ihracat lehine olmak üzere 3 milyon 496 bin ton olması beklenmektedir. İthalat talebinin önceki dönemde tahmin edilen 55,642 milyon tondan 53,832 milyon ton a düşmesi beklenmektedir. 2013/2014 sezonu için dünya dengesinin önceki sezona kıyasla, tahmin edilen küresel üretim fazlalığındaki önemli azalmaya rağmen, piyasadaki üretim fazlalığında üç önemli unsur ortaya çıkmaktadır: Tahmin edilen dünya üretimi tüketimden fazladır; ihracat imkanı ithalat talebini aşmaktadır ve stok/kullanım oranı yüksektir. Yıldan yıla üretim yüzdelerindeki pay şeker kamışı lehine artmaktadır. Önde gelen kamış şekeri üreticileri Brezilya, Hindistan, Çin ve Tayland olup, bu ülkelerin üretimleri ve arz-talep dengeleri doğrudan dünya şeker piyasalarını etkilemektedir yılında Brezilya 36,892 milyon ton ile dünya şeker üretiminin yaklaşık % 22 sini karşılarken, ürettiği bu şekerin 23,5 milyon ton unu ihraç ederek dünya şeker ticaretinin % 45 ini karşılayan en büyük şeker ihracatçısı konumundadır. 2013/14 sezonu için Şubat ayı ISO tahminlerine göre beyaz şeker cinsinden olmak üzere; 166,839 milyon ton luk üretim beklentisine karşılık 162,963 milyon ton tüketim beklenmekte olup, arz/tüketim dengesinde yaklaşık 3,88 milyon ton kadar üretim fazlası beklenmektedir. ISO nun Şubat ayı raporuna göre 2012/ /2014 Dünya şeker dengesi aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo: 2- Dünya Şeker Dengesi, Milyon Ton (Beyaz değer) 2013/ /13 Değişim Üretim 166,84 168,35-0,90 Tüketim 162,96 159,27 2,27 Fazla/Açık 3,88 9,08-134,27 İthalat 49,05 51,19-4,01 İhracat 52,74 53,37-1,09 Kapanış Stoku 68,74 68,08 0,88 Stok/Tüketim, % 42,18 42,74 Kaynak: ISO World Sugar Balances,Şubat 2014.

11 6 Dünyada 2013/14 pazarlama yılı itibariyle şekerin % 82 si kamıştan, % 18 i pancardan üretilmiş olup, dünya şeker borsa fiyatlarını, ticarete hâkim pozisyonda olan düşük maliyetli kamış şekeri belirlemektedir. Kamış ve pancardan elde edilen şekerler arasında kalite bakımından bir farklılık bulunmamaktadır. Ancak, sadece tropik ve alt tropik bölgelerde yetiştirilebilen şeker kamışının şeker pancarına kıyasla daha düşük maliyetle üretilmesi, işleme maliyetlerinin düşüklüğü gibi nedenlerle pancar şekeri maliyetine göre kamıştan elde edilen şekerin maliyeti daha düşük olmaktadır. Üzerinde bulunulan coğrafya gereği ülkemizde olduğu gibi Avrupa Birliği, Rusya, Ukrayna gibi ülkeler şekeri pancardan; ABD, Japonya, Çin gibi ülkeler hem pancardan hem kamıştan; Brezilya, Hindistan, Meksika, Pakistan, Tayland, Avustralya başta olmak üzere birçok ülke kamıştan üretmektedir. Grafik: 1- Dünya Pancar ve Kamış Şekeri Üretimi

12 7 Büyük açık veren iki yıldan (2008/ /10) sonra dünya şeker piyasası, art arda dört yıldır üretim fazlası vermiş ve bu fazlalık 2012/13 te 9,08 milyon tona ulaşmıştır. Bir önceki yıla göre üretimin azalması ve tüketimin artmasının etkisiyle bu farkın 2013/14 sezonunda azalarak 3,88 milyon ton civarında olması beklenmektedir. Dolayısıyla, devam eden üretim fazlalığı, dünya şeker fiyatlarını baskı altına almaya devam etmektedir. Dünya şeker üretiminde söz sahibi ülkelerin 2013/14 döneminde bir önceki döneme göre üretim artış/azalışları ham şeker cinsinden şöyle gerçekleşmiştir. Azalanlar Milyon Ton Artanlar Hindistan -1,509 Tayland +1,237 Brezilya -1,270 Pakistan +0,575 AB -1,085 Çin +0,400 Ukrayna -1,070 Meksika -0,850 Kaynak: ISO World Sugar Market, May AB şeker üretiminin, 2013/14 dönemine gore 1,085 milyon ton düşmesi beklenmektedir. Üretimin önceki döneme göre yaklaşık % 6,16 oranında düşerek ham şeker cinsinden 16,535 milyon (beyaz şeker cinsinden 15,212 milyon ton) olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Önde gelen şeker analistlerinin şu ana kadar yayımladıkları 2012/13 dünya şeker üretim ve tüketim tahminleri aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

13 8 Tablo: /14 Dünya Şeker Üretim-Tüketim Tahminleri (Milyon Ton, Ham değer) Production Consumption Surplus/deficit Kingsman (b)# 23-May USDA (c) 18-Jun *** ABARES (b) 18-Jun ISO (b) 20-Aug Czarnikow (c) 5-Sep **** Kingsman (b)# 12-Sep ABARES (b) 15-Sep F.O. Licht (b) 01-Nov *** ISO (b) 14-Nov USDA (c) 25-Nov *** Kingsman (b)# 9-Dec ABARES (b) 10-Dec Kingsman (b)# 7-Feb ISO (b) 21-Feb F.O. Licht (b) 25-Feb *** ABARES (b) 4-Mar ISO (b) 9-May Kaynak: ISO World Sugar Market, May * 0,5 milyon ton kayıt dışı dahil edilmiştir. ** Nisan/Mart *** Kayıtdışı hariç **** 1 milyon ton kayıt dışı dahil edilmiştir # Ekim/Eylül Dünyanın en büyük şeker üreticisi Brezilya olup, beyaz şeker cinsinden olmak üzere; 2009/10 da 40,878 milyon tonluk rekor seviyede üretim ile dünya üretiminin dörtte birini karşılıyorken, üretim, olumsuz hava koşullarının yanı sıra kamışın yenilenmesi faaliyetleri sebebiyle 2010/11 ve 2011/12 de azalmış ancak 2012/13 te yaklaşık 40,895 milyon tona yükselterek 2009/10 daki üretim miktarını da yakalamıştır. 2013/14 te ise bir önceki döneme göre önemli bir değişiklik gerçekleşmeyerek 40,1 milyon ton düzeyinde gerçekleşmesi beklenmektedir.

14 9 Hindistan da ise 2012/13 şeker üretimi, bir önceki döneme göre 1 milyon ton civarında azalarak yaklaşık 27,3 milyon tona düşmüştür. 2013/14 te Hindistan ın üretim miktarının azalmaya devam ederek yaklaşık 26,5 milyon tona düşmesi beklenmektedir. Dünyanın dördüncü büyük üreticisi olan Çin de ise 2012/13 te üretim geçen yıla gore yaklaşık 1,7 milyon ton artarak 14,2 milyon tona ulaşmış olup, 2013/14 te üretim miktarının değişmesi beklenmemektedir. Tayland da, 2011/12 de 10,670 milyon ton rekor şeker üretimi yapılırken, 2012/13 de şeker üretim miktarı 670 bin ton azalmıştır. 2013/14 te ise üretim miktarının yeni bir rekor seviyesine ulaşarak 11 milyon tonu geçmesi beklenmektedir. Dünyanın en büyük 10 üretici ülke sıralaması ve ürettikleri şeker miktarı aşağıda verilmiştir. DÜNYANIN EN BÜYÜK 10 ŞEKER (SAKAROZ) ÜRETİCİSİ (2013/14) (Milyon Ton, Beyaz Değer) Ülke Üretim BREZİLYA 36,9 HİNDİSTAN 24,4 AB 15,2 ÇİN 13,1 TAYLAND 10,4 ABD 7,3 MEKSİKA 6,0 RUSYA 4,2 AVUSTRALYA 4,0 Kaynak: ISO World Sugar Balances, February 2014 Ülkemiz, dünya pancar şekeri üretiminde 2012/13 döneminde % 6 lık pay ile Rusya, ABD, Almanya, Fransa ve Ukrayna nın ardından 6 ncı sırada yer almıştır. 2013/14 te ise Ukrayna nın pancar ekim alanlarının daralması nedeniyle şeker üretim miktarının büyük miktarda azalacak olması ve ülkemizdeki üretim miktarının neredeyse aynı kalacak olması nedeniyle ülkemizin, dünya pancar şekeri üretiminde 5inci sıraya yükselmesi beklenmektedir.

15 10 TÜKETİM Ülkelerin kalkınma hızı arttıkça kişi başına şeker tüketimi de artmaktadır. Londra Şeker Haftası nda açıklanan bir rapora göre global şeker tüketiminin 20 yıl sonra, 257 milyon tona çıkması, Asya nın dünya şeker tüketimindeki payının yüzde 40 tan yüzde 49 a yükselmesi beklendiği ifade edilmektedir. Uzun dönemde ortalama büyüme oranı, hem iç pazarda, hem de Dünya da fiyatların makul seviyelerde tutulmasıyla yükseltilebilir. EN BÜYÜK ŞEKER TÜKETİCİSİ ÜLKELER ve TÜRKİYE, 2013/2014 (BŞE) Tüketim (Milyon Ton) Kişi Başına Tüketim (Kg/yıl) Hindistan 23,7 19 AB 18,8 34 Çin 15,0 11 Brezilya 12,5 57 ABD 10,0 31 Endonezya 5,5 22 Rusya 5,4 39 Meksika 4,7 38 Pakistan 4,7 22 Mısır 3,0 36 Türkiye* 2,3 25 Kaynak: F.O. Licht 1. World Sugar Balances, February 2014 *Ülkemizde kişi başı tüketim, yurtiçi satış miktarı üzerinden hesaplanmıştır. F.O. Licht in yaptığı hesaplamaya göre ise, diğer ülkelerin ihraç edilen şekerli mamullerinde kullanılan şeker miktarları da tüketim hesaplamalarına dahil edilmektedir.

16 11 Dünya ortalamasının üzerinde olan tüketim artış oranları; Uzak Doğu Okyanusya ve Hindistan bölgelerinde daha yüksektir. Bu bölgeler Dünya tüketiminin yaklaşık % 40 ına sahiptir. Her bölge global şeker kullanımının toplam artışının dörte birinden daha fazlası için sorumludur. Uzak Doğu ve Okyanusya için tüketimin % 3,1 oranında artması beklenirken; Hindistan da yıllık büyümenin % 2,2 olması beklenmektedir. Orta Doğu ve Kuzey Afrika da da 2013/14 de şeker kullanımında % 2, 9 oranında artış beklenmektedir. Uluslararası Şeker Örgütünün Kasım ayı raporuna göre tüketimde ilk 10 sırayı paylaşan ülkeler sırasıyla aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. Grafik: /14 tahminlerine göre tüketimde ilk10 ülke. Kaynak: ISO World Sugar Balances,February Dünyanın en büyük şeker tüketicisi Hindistan dır. Nüfus artış hızı ve kişi başına gelir, tüketimi belirleyen en önemli unsurlardır. Genel bir ifadeyle gelişmiş ülkelerde kişi başına şeker tüketimi durağan seyretmekte, gelişmekte olan ülkelerde ve şeker ekonomisi güçlü ülkelerde artmaktadır. Uluslararası Şeker Örgütünün Şubat ayı raporuna göre; 2013/14 dönemi tüketiminin önceki yıla göre %2,3 oranında artarak ham değer cinsinden 177 milyon 134 bin ton (beyaz şeker cinsinden 162 milyon 963 bin ton) olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Dünya toplam tüketimi içerisinde 2,516 milyon ton (2,315 milyon ton beyaz değer) bilinmeyen ticaret dahildir. 10 yıllık ortalamalara gore dünya tüketimi ortalama % 2,33 oranında büyümektedir.

17 12 FİYATLAR Dünya şeker fiyatlarının oluşumunda başlıca belirleyici, arz/talep durumu olmakla beraber, spekülasyon, petrol ve emtia fiyatları, enerji politikaları, navlun bedelleri, döviz kuru değişimleri, faiz oranları, ticaret politikaları ve tercih anlaşmaları, enflasyon, politik ve finansal çalkantılar, ülkelerin ekonomik durumları gibi dış faktörler de fiyatlar üzerinde giderek artan ölçüde rol oynamaktadır. Üretilen şekerin talebin altında olması stokların azalmasına, dolayısıyla da fiyatların artmasına, tersi ise fiyatların düşmesine sebep olmaktadır. 2008/09 ve 2009/10 dönemlerinde dünya şeker dengesinde arka arkaya ortaya çıkan açık nedeniyle, 2010 yılının son aylarında yükselmeye başlayan fiyatlar 2011 Temmuz ayında gün bazında 876 $/ton ile tarihi rekor kırmış, ancak bu tarihten sonra fiyatların yükselişine tepki olarak artan ekim alanları ve olumlu hava koşulları sebebiyle yükselen üretim ile birlikte 2012 yılı boyunca düşme eğilimine devam etmiş ve 2012 yılının sonunda 520 $/ton seviyelerine kadar inmiştir. Dünya şeker piyasasında 2011/12 de oluşan şeker arz fazlalığının 2012/13 te daha da artmış olması ve 2013/14 te devam edecek olması sebebiyle dünya şeker fiyatları üzerindeki baskının devam etmesi beklenmektedir.

18 13 Son 10 yıllık beyaz şeker ve ham şeker fiyatları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo: 4- Beyaz Şeker Borsa Fiyatları (US $/Ton) YIL BEYAZ DEĞİŞİM HAM DEĞİŞİM Beyaz-Ham ŞEKER % ŞEKER % Şeker Dünyada şeker fiyatları artışına etki eden temel faktörler; etanol tüketimindeki değişim, hasat problemleri ve iklim koşullarıdır. Dünya şekerinin büyük bir kısmı Brezilya, Hindistan, Çin, Meksika ve Tayland gibi tropikal bölgelerdeki şeker kamışından üretilmektedir. Brezilya şeker ihracatları sofralık şekeri ve etanolü içermektedir. Dolayısıyla petrol fiyatlarındaki değişim ve Brezilya üretimlerindeki şeker-etanol kaymaları da fiyatları büyük ölçüde etkilemektedir.

19 dönemi beyaz şeker borsa fiyatları aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. Grafik: 3- Son 10 yıllık beyaz şeker ve ham şeker fiyat seyri. Tüm diğer emtialar gibi, şeker fiyatları da dünya genelindeki şeker arz ve talebinden etkilenmektedir. Talep, fiyatları değiştirebilirken fiyatta arzı değiştirebilmekte olup, şeker fiyatlarındaki artışlar bundan yararlanmak isteyen üreticilerin daha çok alanda üretim yapmaları sonucunu doğurmakta, bu da üretim fazlası oluşturarak fiyatları düşürebilmektedir. Şeker miktarında fazlalık olunca fiyatlar düşerken şeker pancarı ya da kamışı üretiminde ya da hasadındaki sorunların yarattığı arz darlığı durumlarında ise şeker fiyatları artmaktadır. Grafik: 4- Üretim, Tüketim, Fiyat Dengesi

20 15 TİCARET Önde gelen kamış şekeri üreticileri Brezilya, Hindistan, Çin ve Tayland olup, bu ülkelerin üretimleri ve arz-talep dengeleri doğrudan dünya şeker piyasalarını etkilemektedir yılında Brezilya beyaz şeker eş değeri olarak 36,892 milyon ton ile dünya şeker üretiminin yaklaşık % 22 sini karşılarken, ürettiği bu şekerin 23,5 milyon ton unu ihraç ederek dünya şeker ihracatının % 44,5 ini karşılayan en büyük şeker ihracatçısı konumundadır. İHRACAT İhraç edilebilirlik, 2013/14 te bir önceki döneme göre % 1,2 düzeyinde düşerek beyaz şeker cinsinden 52,742 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Brezilya, Taylan, Avusturalya ve Meksika tarafından yüksek ihracat yapılmıştır. Brezilya ihracatının rekor seviyelerin altında kalmasına rağmen, dünyada söz sahibi ihracatçı ülkelerdendir. Brezilya, 2013/14 döneminde ihracatının bir önceki döneme göre yaklaşık % 10 düşmesine rağmen liderliğini korumuştur. Dünyanın ikinci büyük ihracatçı ülkesi olan Tayland da ihraç edilebilirliğin milyon tona yükseleceği tahmin edilmektedir. 2013/14 te ihraç edilebilirliğin Avusturalya da da az bir iktar da olsa artacağı ve üçüncü ihracatçı ülke olacağı tahmin edilmektedir.

21 16 Grafik: /14 Tahminlerine göre ihracatta ilk 10 ülke. Kaynak: ISO World Sugar Balances,Şubat, İTHALAT Dünyada üretilen şekerin yaklaşık % 30 u ticarete konu olmaktadır. ISO nun Şubat ayı verilerine göre ithalatta, AB, Endonezya ve ABD çok yakın ithalat rakamları ile ilk üçte yer almaktadırlar. Birleşik Arap Emirlikleri, Cezayir ve Kore takip eden ülkelerdir. Uluslararası Şeker Örgütü nün tahminlerine göre ithalat talebinin üçüncü kez düşmesi beklenmektedir. 2012/13 döneminde, ithalat talebinin ham şeker cinsinden 52,374 milyon tondan 48,241 milyon tona düşmesi beklenmektedir. Söz konusu dönemde ithalatçı ülkelerin üretimlerindeki büyüme yanlızca 125 bin olarak beklenirken, tüketimlerindeki büyümenin 1,917 milyon ton oması beklenmektedir. Ancak üretim-tüketim arasındaki bu denli büyük açığa rağmen ilave ithalat talebi öngörülmemektedir. 2011/12 döneminde ithalatın hatırı sayılır bir oranı stoklardan karşılanmıştır. Sonuç olarak; 2012/13 döneminde ithalatçı ülkelerin kendi kendine yeterliliğinin azalmasına rağmen ithalat talebinde azalma beklenmektedir.

22 /13 ithalat haritasındaki temel değişiklik, önceki dönem ile karşılaştırıldığında Çin in ithalat rakamlarındaki azalmadır. Bir diğer belirgin fark ise Meksika ve ABD nin ithalat taleplerindeki küçülme olarak söylenebilir. ISO nun tahminlerine göre üç büyük ithalatçı ülkenin (AB, Endonezya, ABD) talebinin 9,5 milyon ton olması beklenmektedir. Son 10 yıla kadar Rusya ithalatçı ülkeler arasında lider iken 2012/13 döneminde en büyük ithalatçı 10 ülke arasına girmesi beklenmemektedir. Grafik: /13 tahminlerine göre ithalatta ilk 10 ülke.

23 18 AB Tarım Bakanları; 2005 Haziran ayında hazırlanan Avrupa Komisyonu Reform Önerisinden hareketle, Şeker İçin Ortak Piyasa Düzeninde kapsamlı bir reform yapılması üzerinde siyasi bir karara vardılar. Reform, AB Şeker sektörünün sürdürülebilirliğini uzun dönemde garanti altına almak üzere rekabetçi gücünü ve pazar odaklılığını artıracak, Dünya Ticaret Örgütünün mevcut müzakere turlarında pazarlık gücünü kuvvetlendirecektir. 40 yıldır önemli bir değişikliğe uğramayan Şeker Rejimi Reformunun getirdiği sistemin temel hedefleri: Ortak Tarım Politikası reformu ile uyumlu bir şeker sektörü oluşturmak Piyasa dengelerini sürdürülebilir kılmak Piyasa odaklılığını güçlendirerek daha açık ve rekabetçi bir piyasa yaratmak En rekabetçi üye ülkelerde, mevcut koşullarda ciddi tehdit altında kalması öngörülen üretim faaliyetlerinin ve istihdamın devamlılığını sağlamak En az rekabetçi üye ülkelerin üretimden vazgeçerek yeniden yapılanmaları için onlara daha cazip koşullar sunmak Bu ülkelerde halen kota dahilinde bulunan üretim kapasitesini daha rekabetçi, daha piyasa odaklı sektörlere kaydırmak Ürünleri daha sağlıklı, daha kaliteli hale getirmek DTÖ de AB nin müzakereci konumunu güçlendirmek Sektörü gerek üçüncü ülkelerle yapılan, gerek uluslararası ticaret kurallarına uyumlu kılmak Çiftçiler ve üreticiler için daha dinamik bir girişimcilik ortamı yaratmak şeklinde özetlenebilir. Bu amaçlar doğrultusunda hazırlanan Reform önerileri; kota ve fiyat düzenlemeleri, telafi edici tedbirler ve yeniden yapılandırma olmak üzere dört ana başlıkta değerlendirilebilir.

24 19 Bu reform kapsamında AB, 2006/ /10 pazarlama yılları arasındaki 4 yılda kademeli olarak, beyaz şeker referans fiyatını % 36 düşürerek 631,9 /tondan 404,4 /tona ve pancar minimum fiyatı ise % 40 düşürerek 43,63 /tondan 26,29 /tona indirmiştir. Reformun diğer önemli bir unsuru olan ve yine 2006/ /10 dönemini kapsayan dört yıllık gönüllü yeniden yapılandırma ile yüksek maliyetli üretim tesislerinin kapatılarak kotalarının iptal edilmesi sonucunda, AB toplam şeker, izoglukoz ve inülin şurubu kotasının 6 milyon ton düşürülmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda kotasından vazgeçen işletmelere, vazgeçilen kotanın tonu başına yeniden yapılandırma yardımı ile çeşitlendirme yardımı verilmiş, bu uygulama sonucunda da toplam kotalarda 5,8 milyon ton düşüş sağlanmıştır. Yeniden yapılandırma programı kapsamında Bulgaristan, İrlanda, Letonya, Portekiz (anakara) ve Slovenya pancar şekeri üretiminden; Fransa, Hollanda, İngiltere, Yunanistan, Romanya ve Finlandiya ise izoglukoz üretiminden çekilmişlerdir. Şeker reformu sonucunda AB, şekerde net ihracatçı konumdan net ithalatçı konuma geçmiştir. Bu çerçevede; reform öncesinin son pazarlama yılı olan 2005/06 döneminde 5,2 milyon ton (beyaz şeker) net ihracat yapan AB, reformun dördüncü yılı olan 2009/10 döneminde 522 bin ton net ithalat yapmıştır. 2012/13 te net ithalat 2,6 milyon ton ve tüketim 18,4 milyon ton olarak gerçekleşmiş olup, 2013/14 te ise net ithalatın 3,2 milyon ton, tüketimin 18,8 milyon ton olması beklenmektedir. Öte yandan AB, işlenmiş ürünler içerisindeki şeker ihracatı hariç olmak üzere, doğrudan şeker ihracatındaki sübvansiyonları 2008/09 pazarlama yılı itibariyle kaldırmıştır şeker reformuna ilişkin yapılan tartışmalar sonucunda,26 Haziran 2013 tarihli AB basın duyurusunda, AB Komisyonu, AB Konseyi ve AB Parlamentosu Ortak Tarım Politikasında yeni bir reform yapma konusunda uzlaşmaya varıldığı belirtilmiştir. AB, sektörün şeker piyasasında gerçekleştirilmesi planlanan değişimlere uyum sağlayabilmesi için ilave süre tanıyacak şekilde 2014/15 pazarlama yılında sona erecek olan 2006 şeker reformunun yürürlük süresini 30 Eylül 2017 tarihine kadar uzatma ve bu tarihten sonra kotaları kaldırma kararı almış ve nitekim 17 Aralık 2013 tarihinde yayımlanan 1308/2013 Avrupa Birliği (AB) Komisyonu, Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyi arasında yaklaşık iki yıl süren müzakerelerden sonra, 26 Haziran 2013 tarihinde Ortak Tarım Politikası (OTP) reformu üzerinde politik bir anlaşmaya varılmış olup, bu reform, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi tarafından onaylanarak resmen 1 Ocak 2014 tarihi itibarıyla yürürlüğe girmiştir. AB şeker piyasası ile ilgili olarak AB Komisyonu basın bildirisinde ise Şeker kotalarının, 2017 itibarıyla kaldırılacağı ve şeker sektörü düzenlemesinin, sözleşmeler ve şeker sektöründeki her türlü anlaşmaların zorunlu hale getirilmesi esasına göre güçlendirileceği ifadesine yer verilmiştir.

25 20 AB, 30 Eylül 2017 tarihine kadar yürürlükte olacak olan yeni 1308/2013 sayılı tüzük ve 1 Temmuz 2013 tarihi itibariyle Hırvatistan ın AB ye üye olması ile birlikte, Hırvatistan a ton beyaz şeker kotası tahsis ederek AB toplam beyaz şeker kotasını ,2 tona, kota kapsamındaki izoglukoz üretim miktarını da kuru bazda ,8 tona yükselmiştir. AB de izoglikoz kotasının toplam şeker kotasına oranı % 5,32 olmuştur. Bir önceki yıla göre kota miktarları incelendiğinde Macaristan ın kota kapsamındaki izoglukoz üretiminin yaklaşık ton artarak tona yükseldiği görülmektedir. Tablo: 5- AB Şeker Kotaları (Ton) Üye Ülkeler Şeker İzoglikoz (Kuru Madde Bazında) Toplam Almanya , , ,9 Avusturya , ,4 Belçika , , ,2 Bulgaristan 0 000, , ,0 Çek Cumhuriyeti , ,3 Danimarka , ,0 Finlandiya , ,0 Fransa (Anakara) , ,2 Fransa (Denizaşırı) , ,1 Hırvatistan , Hollanda , ,0 İngiltere , ,0 İrlanda 0 000, ,0 İspanya , , ,4 İsveç , ,0 İtalya , , ,5 Letonya 0 000, ,0 Litvanya , ,0 Macaristan , , ,8 Polonya , , ,5 Portekiz (Anakara) 0 000, , ,0 Portekiz (Azor Adaları) 9 953, ,0 Romanya , ,8 Slovakya , , ,0 Slovenya 0 000, ,0 Yunanistan , ,0 TOPLAM , , ,0 Kaynak: 17 Aralık 2013 tarihli ve 1308/2013 sayılı Parlamento ve Konsey Tüzüğü (*) İnülin şurubu kotası, 2006/07 pazarlama yılından itibaren tahsis edilmemektedir.

26 21 AB Şeker Üretimi: 2012/13 döneminde beyaz şeker eş değeri olarak 16,2 milyon ton olarak gerçekleşen AB şeker üretiminin 2013/14 döneminde % 6,2 düzeyinde düşerek 15,2 milyon tona olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Başta en büyük üç şeker üreticisinin (Fransa, Almanya ve Polonya) bulunduğu orta bölgedeki olumsuz iklim koşulları sebebiyle, AB nin 2013/14 beyaz şeker üretiminin, bir yıl öncesine göre 1 milyon ton kadar düşeceği öngörülmektedir. Bu üretim seviyesi, 13,5 milyon tonluk AB kotasının üzerinde, ancak 18,8 milyon tonluk toplam tüketimin altındadır. AB Şeker Bilançosu /14 AB şeker üretiminin 2013/14 yılında bir önceki yıla göre % 6 düşerek 15,2 milyon ton olarak gerçekleşeceği tahmin etmektedir. AB ülkelerinin ithalatlarının 4,5 milyon ton, ihracat miktarının ise 1,2 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Geçtiğimiz kampanya dönemine ait olan rakamlardan hareketle 2013/14 yılı için üretim ve ithalat tahminleri yapıldığında toplam kullanılabilir şeker rakamı beyaz şeker cinsinden olmak üzere yaklaşık 18,5 milyon ton civarında görünmektedir. Tablo: 6- AB-27 Şeker Dengesi (Bin Ton-Beyaz Değer) 2013/ / / / / /09 Üretim Tüketim İthalat İhracat Kaynak : ISO World Sugar Balances, Şubat AB de 2006 yılında uygulamaya konulan Şeker Reformunun temel araçlarından olan Yeniden Yapılandırma Planı kapsamında, hedeflenen düzeye yakın bir miktarda tüm şeker türlerinde toplam 5,8 milyon ton kotadan vazgeçilmesi sağlanmıştır.

27 22 Uluslararası ticaret sistemini liberalleştirmeyi amaçlayan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çerçevesinde 2001 yılında başlatılmış yeni bir tur olan Doha Kalkınma Gündemi görüşmeleri halen devam etmektedir. Gündem; tarım, sanayi, hizmetler, fikri mülkiyet hakları, çevre gibi oldukça geniş konuları kapsamakta, bir başka ifadeyle uluslararası ticaretin her alanına ilişkin müzakereleri içermektedir. Müzakerelerin kilit konusu kabul edilen tarımda, bir yandan ticareti bozucu destek mekanizmalarının ortadan kaldırılarak rekabetçi piyasa koşullarının oluşturulması, diğer yandan yeni pazara giriş açılımlarının gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. Doha Müzakere Turu, DTÖ üyelerinin 2/3 ünü oluşturan gelişmekte olan ülkelerin, bir blok halinde hareket ederek süreçte belirleyici hale geldiği ilk çok taraflı müzakere turu olma özelliğini taşımaktadır. Dünya Ticaret Örgütü Direktörü, 2008 yılı sonunda, Doha Round da gündeme getirilip konuşulan ticari konuların netlik kazandığını açıklamıştır. Buna göre; Ticareti bozucu iç desteklerde, en fazla destekten en fazla kesinti yapılacağı, Pazara giriş konusunda; tarife indirimlerinin dört band üzerinden gerçekleştirileceği, en yüksek tarifelerin uygulandığı bantta en fazla indirim yapılacağı, söz konusu indirimlerin eşit aralıklarla GÜ ler için 5 yılda, GYÜ ler için 10 yılda tamamlanacağı ve GYÜ lere, gelişmiş ülke indirimlerinin 2/3 ünü uygulayacağı, İhracat sübvansiyonlarına ilişkin indirim formülleriyle ilgili olarak; GÜ ler için bütçe ve miktar bazlı sübvansiyonların 2013 sonuna kadar kademeli olarak, GYÜ ler için ise miktar ve bütçe bazlı sübvansiyonların 2016 yılı sonuna kadar eşit dilimler halinde azaltılarak sıfırlanması öngörülmektedir. Sektörel anlaşmalar konusundaki fikir ayrılıkları, ticari mallar ve tarım ürünleri güvenlik mekanizması üzerinde liberalleşmeyi kaçınılmaz hale getirmiştir. Özel Güvenlik Mekanizması, gelişmekte olan ülkelerdeki çiftçileri, ithalatta oluşabilecek risklerden ve ani fiyat düşüşlerinden korumaktadır. Direktör, aynı zamanda 2009 yılında izlenecek tarım politikasının temel bakış açısını da açıklamıştır. Teknolojideki en son gelişmeler tartışılmıştır. Tarım ve tarım dışı ürünlerde pazara giriş konusundaki çok taraflı müzakereler şimdi belirsiz bir gelecekle yüz yüzedir.

28 23 DTÖ nün kurulmasını müteakip gümrük tarifelerinin aşamalı olarak indirilmesi, mal ve hizmet ticaretinin önündeki çeşitli engellerin kaldırılması, sermayenin uluslararası alanda dolaşımının hızlanması, doğrudan yabancı yatırımları çekme yönündeki çabaların artması, iklim değişikliği ve emisyon ticareti gibi hususlar gündeme gelmektedir. Dünya Ticaret Örgütünün 2001 yılından bu yana uygulamaya çalıştığı serbest ticaret ve küresel ekonomi uygulamaları için süregelen müzakereler ülkelerin çıkar çatışmaları yüzünden bir türlü sonlandırılamamaktadır. Pancardan şeker üreten ülkelerde, bir yandan ucuz kamış şekeri ithalatını engellemek için gümrük duvarlarının olması, diğer yandan da bu ülkelerin yüksek desteklerle ihracatçı konuma gelmesi; büyük çoğunluğu az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerden oluşan şeker kamışı üretiminin yapıldığı ülkelerin, dünya ticaretinde var olabilmelerini zora sokmaktadır. Bu durum DTÖ nün ticaretin serbestleştirilmesi hedeflerine de ters bir durum oluşturmaktadır. Bu eğilimler, gerekli yapısal dönüşümleri gerçekleştirebilen ülkeler açısından bir fırsat olarak değerlendirilebilecekken, yapısal dönüşüm kapasitesine sahip olmayan veya dönüşümü zamanında gerçekleştiremeyen ülkeler açısından bu süreç bir tehdit olarak karşımıza çıkmaktadır.

29 24 Dünya'da kalorili tatlandırıcılar, sakaroz ve nişasta bazlı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Sakaroz kökenliler pancar ve kamıştan, nişasta kökenliler mısır, buğday, patates gibi hammaddelerden üretilmektedir. Dünyada sadece mısırdan üretilen nişasta kökenli tüm şuruplara, glukoz dahil mısır şurubu, fruktoz içeren şuruplara HFCS (high fructose corn syrup - yüksek fruktozlu mısır şurubu) denilmektedir. Nişasta kökenli fruktoz içeren şuruplardan yaklaşık % 42 fruktoz, % 53 glukoz içerenler HFCS -42; yaklaşık % 55 fruktoz, % 41 glukoz içerenler HFCS -55 olarak adlandırılmaktadır. Bunlardan HFCS -55, pancardan elde edilen sakarozun ikamesi olarak kabul edilmektedir dönemi dünya HFCS (High Fructose Corn Syrup) miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo : 7- Dünya HFCS Üretimi (Milyon Ton, Kuru Ağırlık) ÜLKE ABD 8,4 8,5 8,4 8,2 7,7 8,2 8,2 8,3 KANADA 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 MEKSİKA 0,3 0,5 0,4 0,4 0,2 0,5 0,6 0,4 KUZEY AMERİKA TOPLAMI 9,1 9,4 9,3 9,1 8,4 9,2 9,3 9,04 ÇİN 0,2 0,3 0,6 0,5 0,9 1,1 1,3 1,7 JAPONYA 0,9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,9 0,9 0,9 GÜNEY KORE 0,,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,3 0,3 TAYVAN 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 DİĞER(ASYA/OKYANUSYA) 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 ASYA/OKYANUSYA TOP. 1,7 1,8 2,1 2,0 2,3 2,6 2,9 3,2 AB-27 0,5 0,6 0,7 0,8 0,7 0,7 0,8 0,7 DİĞER(AVRUPA) 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 AVRUPA TOPLAMI 0,8 1,0 1,1 1,0 1,0 1,0 1,0 0,9 ARJANTİN 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,4 DİĞER(L.AMERİKA/ AFRİKA) 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,05 LAT. AMERİKA / AF. TOP. 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 DÜNYA TOPLAMI 12,0 12,5 12,8 12,6 12,1 13,3 13,6 13,6 Kaynak: LMC Sugar & Sweeteners Quarterly Report Q4, 2013.

30 25 Şeker Fabrikaları, Türkiye Cumhuriyeti nin ilk sanayi işletmelerindendir. Şeker fabrikası kurma çalışmaları ilk defa, Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker) adında bir çiftçi tarafından Uşak ta başlatılmıştır. 6 Kasım 1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temeli atılmıştır. Uşak'ta Şeker Fabrikası kurma çalışmaları devam ederken 22 Aralık 1925 tarihinde Alpulu Şeker Fabrikasının temeli atılarak onbir ayda fabrikanın montajı bitirilmiş ve 26 Kasım 1926 tarihinde fabrika işletmeye açılarak ilk Türk şekerini üretmiştir. Uşak Şeker Fabrikası ise 17 Aralık 1926 tarihinde işletmeye açılmıştır yılına kadar ülkemizin şeker ihtiyacı bu iki fabrikanın üretimi ile kısmen karşılanmıştır. Bu iki fabrika ile pancar tarımında ve şeker fabrikası işletmesinde elde edilen tecrübelerin de yardımıyla 05/12/1933 tarihinde Eskişehir Şeker Fabrikası, 19/10/1934 tarihinde Turhal Şeker Fabrikası işletmeye açılmıştır. Ayrı şirketler halinde kurulan Alpullu, Uşak, Eskişehir ve Turhal Şeker Fabrikaları; tarımsal, teknik ve idari çalışmaların koordine edilmesi, sermaye kaynaklarının birleştirilmesi, şeker politikasının tek elden yürütülmesi amacıyla 6 Temmuz 1935 tarihinde, üç milli bankamızın eşit paylarla ortak oldukları tek bir şirket çatısı altında toplanarak, 22 milyon sermayeli Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurulmuştur. Şeker üretim faaliyetleri 1950 yılına kadar zaman zaman tevsi edilen dört şeker fabrikası ile yürütülmüştür. Her yıl artan şeker ihtiyacının tamamen yerli üretimle karşılanabilmesi için 1951 yılında hazırlanan "Şeker Sanayii'nin Tevsi Programı" ile yeni şeker fabrikaları kurulması dönemine girilmiştir. Diğer taraftan da pancar ekicilerinin teşkilatlandırılması amacı ile tarım kesiminde toplumsal dayanışmanın bir örneği olan kooperatifleşme hareketi başlatılmıştır. 20

31 yıllarını kapsayan dönemde toplam onbir yeni şeker fabrikası inşa edilerek, 1956 yılında fabrika sayısı onbeşe ulaşmıştır yılında Ankara Şeker Fabrikası ve 1963 yılında da Kastamonu Şeker Fabrikası, sanayiimizin geliştirilen bir makina fabrikası ile iki atölyede % 65'i imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Ülkemizin nüfus artışına paralel olarak artan şeker ihtiyacını temin etmek amacıyla yeni şeker fabrikaları kurulması öngörülerek 1977'de Afyon, 1982'de Muş ve Ilgın, 1983'de Bor, 1984'de Ağrı ve 1985 yılında da Elbistan Şeker Fabrikalarının % 95'e varan makina ve tesisleri mevcut beş makina fabrikasında imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Daha sonra sırasıyla 1989 yılında Erciş, Ereğli ve Çarşamba Şeker Fabrikaları, 1991 yılında Çorum, 1993 yılnda Kars, 1998 yılında Yozgat ve 2001 yılında ise Kırşehir Şeker Fabrikaları işletmeye açılmıştır. Son olarak ta özel statülü Çumra, Boğazlıyan ve Aksaray şeker fabrikalarının işletmeye alınmasıyla halihazırda pancardan şeker üreten fabrika sayısı toplam 33 e ulaşmıştır. Sınırlı Sorumlu Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği (Pankobirlik) ne bağlı bulunan özel statülü Amasya, Kayseri, Konya Şeker Fabrikaları, kuruluş tarihlerinden itibaren 1990'lı yılların başına kadar, kendi Yönetim Kurullarında alınan kararlarla, sevk ve idareleri ile finansman işleri (mali, idari, teknik, ticari, zirai ve hukuki) Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. tarafından yürütülmüştür. T.Ş.F.A.Ş.'ye verdikleri tedvir yetkilerini Amasya Şeker Fabrikası 1991'de, Kayseri ve Konya Şeker Fabrikaları ise 1992 yılında Yönetim Kurulları'nın kararları ile kaldırmışlardır.

32 27 SEKTÖRDE FAALİYET GÖSTEREN ŞİRKETLER Türkiye de sakaroz kökenli ve nişasta kökenli olmak üzere iki tür şeker üretimi bulunmaktadır. Sakaroz kökenli olarak pancar şekeri üretimi yapılırken, nişasta kökenli olarak glukoz şurubu, izoglukoz, (yüksek fruktozlu mısır şurupları-hfcs) ve kristal fruktoz üretimi yapılmaktadır. Pancar Şekeri ve nişasta kökenli şeker (NBŞ) üreten şirketler aşağıda verilmiştir. Tablo : 8- Şeker Üreten Şirketler TÜRKŞEKER ( 25 fabrika ) KAMU PANCAR Konya Şeker Fabrikası A.Ş.(2 fab.) Pankobirlik ŞEKERİ Konya Şeker Fabrikası - Çumra Şeker kası Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. (2 fab.) Pankobirlik ÜRETEN ŞİRKETLER Kayseri Şeker Fabrikası - Boğazlıyan Şeker Fabrikası Amasya Şeker Fabrikası Pankobirlik Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. Pankobirlik Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. ÖZEL Keskinkılıç Gıda San. ve Tic. A.Ş. ÖZEL Amylum Nişasta San. ve Tic. A.Ş. Cargill Tarım ve Gıda San. Tic. A.Ş. PNS Pendik Nişasta Sanayi A.Ş. Sunar Mısır Entegre Tesis. San.Tic Tat Nişasta San. ve Tic. A.Ş. NİŞASTA BAZLI ŞEKER ÜRETEN ŞİRKETLER

33 28 Türkiye de şeker sektörü bünyesinde; yedi adet pancar şekeri üreticisi ve beş adet nişasta bazlı şeker üreticisi olmak üzere birbirine rakip oniki şirket faaliyet göstermektedir. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TÜRKŞEKER); Sektörde 25 Şeker Fabrikasının yanı sıra 4 Alkol, 5 Makina, 1 Elektromekanik Aygıtlar, 1 Tohum İşleme Fabrikası ve 1 Şeker Enstitüsü ile 87 yıldır ülkemizin önde gelen kuruluşlarındandır. Özelleştirme Yüksek Kurulu nun (ÖYK) tarih ve 2000/92 sayılı kararı ile özelleştirme kapsamına alınmıştır. Amasya Şeker Fabrikası A.Ş., Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. ve Konya Şeker Fabrikası A.Ş. Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği ( Pankobirlik ) bünyesinde özel şirket statüsündedir. Pankobirlik; pancar ekicileri kooperatifi ile Türkşeker in ortak teşebbüsleriyle, pancar tarımının gelişmesi ve birim kooperatiflerin ekonomik ve teknik noksanlıklarını gidererek haklarının korunması amacıyla kurulmuş bir üst birliktir. Daha önceleri Türkşeker in Bağlı Ortaklığı statüsünde olan Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. ve Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. deki Türkşeker e ait kamu hisseleri özelleştirme programına alınmıştır. Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş yılında Torunlar Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş. ye, Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. ise S.S. Adapazarı Pancar Ekicileri Kooperatifi ne satılmıştır. Keskinkılıç Gıda San. ve Tic. A.Ş. ise kuruluşundan buyana özel statüdedir. Hammadde olarak mısır kullanan nişasta bazlı tatlandırıcılar doğrudan tüketilmemekte, daha çok şekerli ürünler sanayiinde girdi olarak kullanılmaktadır. Bu tatlandırıcıların başlıca kullanım alanları şekerlemeler, şekerli ve unlu ürünler, geleneksel tatlılar, dondurma, helva, reçel ve marmelat, alkollü ve alkolsüz içeceklerdir. 23

34 29 Ülkemiz ekonomisinin ağırlıklı olarak tarıma dayalı olması nedeniyle; Yurtiçi şeker ihtiyacının, yurtiçi kaynaklardan karşılanması, Sektörde rakip durumda olan ürünlerin birbirleri ile denge içerisinde; istikrarlı olarak ve bir program dahilinde üretilmeleri, Yeterli düzeyde üretimin sürdürülebilirliği büyük önem taşımaktadır. Türkiye nin gıda tüketimine yönelik şeker ihtiyacı, şeker pancarından üretilen beyaz şeker ve nişastadan üretilen glukoz ve izoglukoz ile karşılanmakta olup, ülkemiz şeker sektörü, 1925 yılından bu yana, özel mevzuat hükümlerine göre düzenlenmektedir. Türkiye de şeker rejimini düzenleyen 22 Haziran 1956 tarihli ve 6747 sayılı Şeker Kanunu nun birçok maddesinin işlerliğini yitirmesi Sektörde yeni bir hukuki altyapı oluşturulması ihtiyacını gündeme getirmiştir. Bu nedenle 1996 yılından itibaren şeker rejiminin yeniden düzenlenmesine yönelik çalışmalar başlatılmış ve 19 Nisan 2001 tarihinde halen uygulanmakta olan 4634 sayılı Şeker Kanunu yürürlüğe girmiştir Sayılı Şeker Kanunu nun İlkeleri : Şeker üretiminde istikrarın Sektörün iç piyasada Avrupa Birliği Özelleştirmeye olanak sağlanması ve korunması rekabet kurallarına göre düzenlemeleri, Dünya sağlayacak hukuki alt yönlendirilmesi Ticaret Örgütü ve diğer yapının hazırlanması uluslararası taahhütlere uyum sağlanması Türkiye'de Şeker Sektörü; 2002/2003 pazarlama yılından bu yana, 4634 sayılı Şeker Kanunu ve bu Kanuna dayalı olarak çıkarılan Yönetmelikler çerçevesinde düzenlenmektedir.

35 sayılı Kanun ile uygulamada meydana gelen başlıca değişiklikler; şeker üretim ve arzında kota uygulanması, pancar ve şeker fiyatlarındaki serbesti sistemi ve Kanun kapsamındaki konularda sektörü düzenlemek ve denetlemekle Şeker Kurulu nun yetkilendirilmesidir. Söz konusu Kanunun ve ilgili diğer mevzuatın uygulanmasını sağlamak; uygulamayı denetlemek ve sonuçlandırmak; Kanun ile verilen yetkiler çerçevesinde düzenlemeler yapmak ve Ülkemizin şeker sektörüne ilişkin diğer görevleri yerine getirmek üzere; bir Kamu Tüzel Kişiliği olan T.C. Şeker Kurumu oluşturulmuştur. Kurum, 7 üyeden oluşan Şeker Kurulu ve hizmet birimlerinden oluşmaktadır. Kurumun ilişkili olduğu bakanlık T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı dır. Kurum, Şeker Kurulu Kurul tarafından yönetilmektedir. Bu itibarla, Kanuna ve ilgili mevzuata aykırı herhangi bir uygulamaya ve bundan kaynaklanacak mağduriyete meydan vermemek üzere tüm işlemler Şeker Kurumu tarafından yürütülmektedir. Şeker Kurulu aynı zamanda tatlandırıcı politikalarının yönetiminden de sorumludur. Üretimin kotalar aracılığıyla planlanmasını hükme bağlayan 4634 sayılı Şeker Kanunu uyarınca; yurtiçi şeker talebi doğrultusunda şeker kotaların Kanun kapsamında yer alan tüm Şirketlere tahsisi görevi Şeker Kuruluna aittir. Bu kapsamda Şeker Kurumu; sektördeki tüm gelişmeleri takip edip değerlendirerek, ilgili bütün kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde, ülke ve sektör menfaatlerini gözeterek, politika ve stratejiler belirleyip, uygulanmasını sağlamakta ve sektörde faaliyet gösteren şirketlerin şeker üretim ve arzına yönelik faaliyetlerini yönlendirmektedir. Kapasite artırımı ve yeni fabrika kurulabilmesi, Kurul tarafından kota tahsis edilmesini gerektirmektedir. Bir başka deyişle Şirketlerin, Kuruldan izin ve kota temin etmeksizin kapasite artırım amaçlı yatırımlar yapmaları engellenmiştir sayılı Şeker Kanunu ve ilgili yönetmeliklere göre; Pancar fiyatı; Şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler ile üretici ve/veya üretici temsilcileri arasında, pancar ekiminden önce, yıllık enflasyon oranı, üretici maliyetlerindeki artış, dünya pancar fiyatları ve alternatif ürün paritesi dikkate alınarak C şekeri karşılığı C pancarı fiyatları, C şekerinin ihracatından oluşacak fiyata göre Şeker satış fiyatları; şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler tarafından serbestçe belirlenmektedir. Şekerin üreticiden tüketiciye istikrarlı bir fiyattan ulaşmasını ve şeker arzının spekülatif amaçlı girişimlerden korunarak düzenliliğini sağlamak üzere depolama prim ve kesinti sistemi oluşturulmuştur. 25

36 31 ŞEKER KANUNU TASARISI 4634 sayılı Şeker Kanununun yürürlüğe girdiği tarihten bugüne Dünyada ve Türkiye de şeker sektörünü doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu değişiklerden bazıları; 4634 sayılı Şeker Kanununun yürürlüğe girmesinden önce Bakanlar Kurulundan kuruluş izni almış 3 adet özel pancar şekeri üreten fabrikanın işletmeye alınmaları, özelleştirme kapsamında olan Türkşeker in Özelleştirme Programına alınarak özelleştirme çalışmalarına hız verilmesi, kota temin edilmeksizin şeker üretim tesisi kurarak doğrudan ya da şekerli ürünler içinde pazara arzı yönünde girişimlerin ortaya çıkması, Dahilde İşleme Rejimi uygulamalarında şekere ilişkin yapılan değişikler, Avrupa Birliği nde şeker reformuna ilişkin gelişmeler şeklinde özetlenebilir. Diğer taraftan 4634 sayılı Şeker Kanunu ile ilk defa uygulamaya konulan düzenlemeler, sektörde köklü değişimlere ve bu değişimlere bağlı olarak madde hükümlerinde bazı değişikliklerin ve ilave düzenlemelerin yapılmasını gerekli kılmıştır. Bu gelişmeler doğrultusunda; 2013 yılı programında Şeker Sektöründe kurumsal düzenleme tamamlanacak, kota yönetimi ve denetimi etkinleştirilecektir ifadesine yer verilmiş, yani kota yönetimi ve denetiminin etkinleştirilmesi için AB politikalarındaki değişimleri de gözeten mevzuat düzenlemelerinin sonuçlandırılması planlanmıştır. Bu doğrultuda Şeker Kurumu tarafından Şeker Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı Taslağı üzerinde çalışmalara başlanmış ve yapılan çalışmalarda Kanunun tüm maddelerinde değişiklik gerektiği görülmüştür. Bunun üzerine çerçeve kanundan ziyade, yeni müstakil Şeker Kanunu Tasarısı taslağı hazırlanmış, 22 Şubat 2013 tarihinde Bakanlar Kurulu nda imzaya açılmıştır. 1/763 Esas Numarası ile 08/04/2013 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı na gönderilen Şeker Kanunu Tasarısı, Esas Komisyon olarak Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabii Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu nda, tali komisyonlar olarak da, Adalet Komisyonu, Plan ve Bütçe Komisyonu ile Tarım, Orman ve Köyişleri Komisyonu nda görüşülecektir.

37 32 Üretim planlaması; Coğrafi konumu nedeniyle pancardan şeker üreten ülkemiz şeker fiyatlarının dünya fiyatlarına göre yüksek olması, Dünya Ticaret Örgütü ne taahhütlerimiz kapsamında şeker ihracatına sübvansiyon uygulanamaması ve pancardan şeker üretiminin göz ardı edilemeyecek boyutta yarattığı katma değer nedenleriyle, yıllık yurtiçi şeker ihtiyacı ve güvenlik stoku esasına göre yapılmaktadır. Mevcut Kanun kapsamında faaliyet gösteren tüm şeker şirketleri, Şeker Kurulunca kendilerine tahsis edilen kotalar paralelinde üretim programı yapmaktadırlar. Pancar şekeri ve NBŞ kotaları aşağıda verilmiştir. Tablo : 9- Pancar Şekeri ve NBŞ Kotaları (Bin Ton) Pancar Şekeri NBŞ Kotası NBŞ Kota Toplam Pazarlama Yılı Kotası (A+B) (A) Artışı % * Kota 2004/ / / / / / / / / / ** / ** *Bakanlar Kurulu Kararı (BKK) ile NBŞ kotasında yapılan artış oranı. **BKK ile henüz artış yapılmamıştır. (Kaynak Şeker Kurumu)

38 33 Ülkemiz şeker sektöründe, dönemsel olarak değişen ithalatçı ve ihracatçı konumu ile istikrarsız bir üretim seyri izlenmiştir. Özellikle 1990 lı yıllarda üretim miktarında meydana gelen istikrarsızlıklar sektörü kimi zaman ithalat riski, kimi zaman da stok sorunu ile karşı karşıya bırakmıştır. Grafik: 7- Arz-Talep Temel amacı kendi kendine yeterlilik olan 4634 sayılı Şeker Kanunu ile Türkiye de şeker talebini karşılayacak düzeyde üretim planlaması yapılmaktadır. Ülke toplam tatlandırıcı talebi ile toplam pancar şekeri üretim miktarları değerlendirildiğinde, 2007/08 pazarlama yılında yaşanan kuraklık ve bazı yıllarda Türkşeker in kotasının bir kısmını stoklarından karşılaması dışında, 2002/2003 pazarlama yılından itibaren fiilen uygulanmakta olan 4634 Sayılı Şeker Kanunu ile üretimde istikrarın sağlandığı görülmektedir. Ülkemizde pancar üretimi, Şeker Kurulu tarafından her yıl belirlenen şeker kotalarına bağlı olarak, Şirketler tarafından programlanmaktadır. Şeker üretiminde ve dolayısıyla pancar üretiminde kota uygulaması ülke kaynaklarının optimum düzeyde verimli ve etkin kullanımını sağlamaktadır.

39 sayılı Şeker Kanunu uyarınca çıkarılan Hammadde ve Şeker Fiyatları Yönetmeliğinin Hammadde Teminine ilişkin 4 üncü maddesi ile hammadde teminine ilişkin hükümler belirlenmiştir. Söz konusu yönetmelik hükümleri 16/05/2009 tarihinde yapılan değişiklikle yeniden düzenlenmiştir. Yönetmelik hükümlerine göre; Kurul tarafından tespit edilerek Şirketlere tahsis edilen şeker kotalarının garantisi için gerekli hammaddenin temini amacıyla, şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler ile üreticiler ve/veya temsilcileri arasında Sözleşme düzenlenir. Kurul tarafından tespit edilerek şirketlere veya fabrikalara tahsis edilen pancar şekeri kotalarını üretim/arz garantisi için gerekli olan şeker pancarı, yine Kurulca belirlenen pancar ekim alanlarından, üreticiler ve/veya temsilcileri ile şirketler veya fabrikalar arasında sözleşme düzenlenmesi suretiyle temin edilir. Şirketler, kendilerine tahsis edilen pancar şekeri kotalarını karşılamak üzere sözleşme yapmadan önce; üreticiler ile bu üreticilere tahsis edilecek A ve B kotası şeker pancarı kota miktarının tespitine ilişkin esasları belirleyerek kuruma bildirirler. Sözleşmede hammadde fiyatları ve miktarı, üretim şartları, münavebe, tohum, ekim ve mücadele, teslim ve alım şartları, fire tespiti, hammadde taşımaları, tarımsal destekler, yan ürünler, bedel ödemeleri, teknik ve cezai şartlar ile anlaşmazlıkların çözümüne ilişkin hususlar yer alır. Ayrıca, Hammadde ve Şeker Fiyatları Yönetmeliği nde 16/05/2009 tarihinde yapılan değişiklikle yurtiçine arz edilecek olan NBŞ üretiminde yerli mısır kullanılması şartı getirilmiştir. Ülkemizde şeker fabrikalarının kurulmasının ana hedefi; ülkemizin şeker ihtiyacının karşılanması yanında, tarımı ve dolayısıyla çiftçiyi kalkındırmaktır. Şeker pancarı tarımı ülkemizin sosyal ve ekonomik yaşantısında da çok önemli rol oynamıştır. Şeker pancarı tarımının gelişmesi sonucu dünyada şeker üretimi önemli derecede artmıştır. Diğer taraftan şeker pancarı yalnız sanayi ham maddesi değil, aynı zamanda besi hayvancılığında çok kıymetli gıda olan yaprak, baş ve posa ile bir yem bitkisidir. Bu ürünün gelişmesi, et ve süt üretiminin artmasına, böylece artan gıda kalitesi ile daha yüksek hayat standardının oluşmasına ön ayak olmuştur.

40 35 Üretilen pancar; taşımacılık, tarım alet ve makinaları başta olmak üzere birçok sanayinin gelişmesine, gübre, ilaç gibi girdilerin kullanımı ile endüstriyel sektöre önemli katkılar sağlamaktadır. Ayrıca, şeker pancarı tarımı; ekim yapılan alana eşdeğer bir orman alanına kıyasla 3 kat daha fazla oksijen 27 yarattığından, tüm canlılar için hayati önem arz eden bir oksijen kaynağı olmakta, kendinden sonra ekilecek ürünlerde verim artışı sağlamakta, alternatiflerine göre daha fazla istihdam imkanı yaratmaktadır. Çiftçiye mekanizasyonu, gübreyi ve tarım ilacını kullanmayı öğreten şeker pancarı tarımı, çiftçiyi köye ve tarlaya bağlayarak ailenin bütün fertlerine iş imkânı sağlamakta, göçün önlenmesinde, bölgelerarası gelişmişlik farkının azaltılmasında ve kırsal kesimin kalkınmasında önemli bir rol oynamaktadır. Pancar bir münavebe bitkisi olup, 2001 yılından bu yana aynı alana dört yılda bir ekilmektedir. (Erciş, Kars ve Muş Şeker Fabrikalarında üç yılda bir ekilmektedir.) Yurdumuzda şeker pancarı her yıl üreticilerle yapılan Şeker Pancarı Üretim Sözleşmesi esaslarına uygun olarak yapılmaktadır. Şeker pancarı tarımı ülkemizde Güneydoğu Anadolu Bölgesi dışındaki altı bölgede yapılmaktadır. Sözleşmeli üretimin ilk örneklerinden biri olup, tarımın sanayiye entegre olmasını sağlamış ve gıda sanayinin temel taşını oluşturmuştur. Pancar tarımında maliyetleri düşürmek ve üretici gelirlerini yükseltmek amacıyla, Türkşeker, kuruluşundan itibaren verim ve kaliteyi artırma çalışmalarına önem vermiştir. Bu amaçla, pancar ekim alanlarında modern tarım tekniklerinin uygulanması için yapılan çalışmalar yoğunlaştırılmış, toprak işleme, kaliteli tohum kullanma, gübreleme, sulama ve mekanizasyon tedbirleri ile verim ve kalitenin artırılması, buna karşılık üretim masraflarının azaltılarak üretici gelirlerinin artırılmasında büyük mesafeler kaydedilmiştir. Şeker Sanayi, şeker pancarını yetiştiren büyük çiftçi kitlesi ile güçlü bir ilişki kurmuştur. Şeker pancarının yetiştirilmesinde çiftçiye gerekli olan tarım aletleri, gübre, çeşitli malzeme ve nakdi yardımlar yapılırken, çiftçinin eğitilmesi ve kültürünün artırılmasına da çalışılmıştır. Şeker pancarı üretimi, ilgili Kanun ve Yönetmelik hükümleri doğrultusunda; Şeker Kurulu tarafından tespit edilerek şirketlere tahsis edilen pancar şekeri kotalarının üretim garantisi için yine Kurulca belirlenen pancar ekim alanlarından, üreticiler ve/veya temsilcileri ile şirketler veya fabrikalar arasında sözleşme düzenlenmesi suretiyle kotalı olarak yapılmaktadır.

41 36 TÜİK verilerine göre; 2012 yılında Türkiye sınırları içinde toplam 154 milyon 630 bin dekar alanda tahıllar ve bitkisel ürünlerin ekimi yapılmış, bu grubun içerisinde şeker pancarı, toplam ekim alanının % 2 sini, üretim miktarının % 17 sini oluşturmaktadır. Grafik:8- Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler Üretiminde Şeker Pancarının Payı Şeker üretim kotası paralelinde gerçekleştirilen pancar üretimi ve ilgili diğer bilgiler aşağıda verilmiştir. Tablo : 10- Türkiye'de Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları * Pancar Eken Ürün Üretilen Taban Fiyat Çiftçi Taşıyan Alan Pancar Verim (A Kotası) Yıllar Adet Bin Da Bin Ton Ton/Da TL/Ton ** ,289 98, ,524 99, ,464 92, ,154 96, , , , , , , , , , , , ,000 (*) Kaynak: Şeker Kurumu (**)Ağırlıklı ortalama.

42 yılında yaşanan aşırı kuraklık sonucu ülke genelinde su kaynaklarında önemli ölçüde azalmalar meydana gelmiş, hatta bazı bölgelerde su kaynakları tamamen kurumuştur. Bunun sonucunda diğer tarımsal ürünlerde olduğu gibi şeker pancarı veriminde de önemli oranlarda düşmeler meydana gelmiştir yılından itibaren pancar tarımı için oldukça verimli bir dönem olmuş, dekara pancar verimi rekor düzeylere ulaşmıştır. Grafik: 9- Pancar Üretimi Grafik: 10- Türkiye de Çiftçi Sayıları Pancar Verimi

43 38 Kanunun temel amacı kendi kendine yeterlilik olduğundan, 2002 yılından buyana pancar üretiminin azalması doğaldır. Ancak, bir yandan yeni kurulan özel şeker fabrikaları, diğer yandan geçmiş yıllardan devreden stoklar nedeniyle, 2002 yılında toplam pancar üretiminde Türkşeker in payı % 70 iken, son yıllarda % olarak gerçekleşmiştir. Gerek Türkiye genelinde, gerek Türkşeker genelinde, pancar eken çiftçi sayısında yaklaşık % 78 oranında azalma görülmektedir. Çiftçi sayısındaki bu düşüşün en önemli nedenleri, planlı tarıma yönelik çalışmalar kapsamında; 2002 yılından itibaren çiftçi kayıt sistemine geçilmesi, Ziraat Odasına kayıt zorunluluğunun getirilmesi Kotalı üretimin uygulanması nedenleriyle aile bireylerinin tek tek çiftçi sayılmayıp, toplu olarak kayıt altına alınmasından kaynaklanmaktadır. Grafik: 11- Pancar Üretimi- Çiftçi Sayısı (Türkiye) Türkşeker tarafından Türkiye genelinde 2013 yılında; 55 ilde, 2 bin 644 köyde, 85 bin 700 çiftçi tarafından pancar tarımı yapılmıştır.

44 39 Tablo:11- Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TÜRKŞEKER) nin Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları Yıllar Pancar Eken Çiftçi Adet Ürün Taşıyan Alan Bin Da Üretilen Pancar Bin Ton Verim Ton/Da Taban Fiyat (A Kotası) TL/Ton ,177 98, ,327 99, ,253 89, ,952 95, , , , , , , , , , , , ,00 31 Pancar üreticilerinin uzun vadede düzenli gelir temin etmeleri, şeker fabrikalarının optimum düzeyde çalıştırılmasını sağlayabilecek düzeyde hammadde teminine bağlıdır. Türkşeker tarafından bu hususa özel hassasiyet gösterilmekte, üretici maliyetlerinde; pancar üretim giderleri, tarla kirası, gübre bedeli, işçilik, çeki gücü, tohum bedeli, mibzer kirası gibi masraf unsurları ayrı ayrı değerlendirilmektedir yılında üretici tarafından teslimi taahhüt edilen % 16 polar şeker ihtiva eden, net bir ton A kotası şeker pancarı baz alım kesin fiyatı 31 Ekim 2013 tarihinde 144 TL olarak tespit edilmiştir yılı ürünü için toplam 1 milyar 437 milyon TL pancar bedeli tahakkuk etmiş, bu miktarın 658 milyon TL si ayni ve nakdi avans olarak yani toplam bedelin yaklaşık % 46 sı önceden ödenmiştir. Bakiye pancar bedeli ödemelerine 31 Aralık 2013 tarihinde başlanmış ve 10 Mart 2013 tarihi itibariyle tamamı ödenmiştir yılında çiftçinin brüt geliri, bir önceki yıla göre hektar başına % 13,69 oranında, pancar teslim eden üretici başına ise % 28 oranında artmıştır.

45 yılında A kotası şeker pancarı baz alım kesin fiyatı 144 TL/ton olarak belirlenmekle birlikte, fiili alım fiyatı 155,9 TL/ton olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca, firesi düşülmüş net bir ton C pancarının alım fiyatı 80,-TL olarak tespit edilmiştir yılı ürünü şeker pancarının ortalama fiili alım fiyatı 154,80 TL/ton olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu Kanun ve ilgili yönetmelikler doğrultusunda, 144,- TL/ton olarak açıklanan 2013 yılı ürünü şeker pancarı kesin fiyatının aynı zamanda, 2014 yılı avans fiyat olarak açıklanması, kesin fiyatın ise sektörde ve ülkede oluşacak gelişmelere bağlı olarak 2014 yılı Ekim ayı sonuna kadar belirlenmesi uygun görülmüştür. Türkiye genelinde uygulanan ortalama pancar alım fiyatları ile Türkşeker in uyguladığı fiyatlar arasında büyük farklılık bulunmamaktadır. ŞEKER ÜRETİMİ Türkiye de halihazırda; 3 milyon 151 bin tonu pancar şekeri, 990 bin tonu nişasta bazlı şeker olmak üzere toplam 4 milyon 141 bin ton şeker üretim kapasitesi mevcuttur. Pancardan şeker üreten şirketlerin toplam günlük pancar işleme kapasitesi ise 155 bin 550 ton dur. 2006/2007 pazarlama yılından itibaren pancar şekeri üretimine tahsis edilen kota ile gerçekleşen üretim miktarları Türkşeker ve Özel Fabrikalar itibariyle aşağıdaki tabloda verilmiştir.

46 41 Tablo : 12- Kota - Üretim İlişkisi (Pancar Şekeri A Kotası) Paz. Yılı Kota Bin Ton Türkşeker Özel Fabrikalar Genel Toplam Üretim Bin Ton Kota Kullanım Oranı, % Kota Bin Ton Üretim Bin Ton Üretim/ Kota, % Kota Bin Ton Üretim Bin Ton 2006/ / / / Üretim/ Kota, % 2010/ / / / / (P) (P) Program. Kanunun fiilen uygulanmaya başladığı 2002/03 pazarlama yılından itibaren Türkiye genelinde işlenen pancar, üretilen şeker ile bazı teknik değerler aşağıda verilmiştir.

47 42 Tablo : 13- Türkiye'de Yıllar itibariyle Pancar Şekeri Üretimi Yıllar Kampanya Süresi Gün İşlenen Pancar Bin Ton Üretilen Şeker Bin Ton Polar Şeker Varlığı % 2004/ , / , / , / , / , / , / , / , / , / ,32 Kaynak : Şeker Kurumu 4634 sayılı Şeker Kanunu nun yürürlüğe girmesinden önce Bakanlar Kurulu Kararı ile şeker fabrikası kurma izni alan 3 özel şeker fabrikasından Çumra Şeker Fabrikası 2004/2005 pazarlama yılında, Boğazlıyan ve Aksaray fabrikaları 2006/2007 pazarlama yılında üretim faaliyetlerine başlamışlardır. Bu durum; Sektördeki diğer şirketlerle birlikte Türkşeker in kota ve üretim miktarlarında daralmaya, kampanya sürelerinin kısalmasına neden olmuştur. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin şeker üretim politikası; öncelikle yurt içi tüketimini karşılayacak seviyede, standartlara uygun kalitede, asgari maliyet ve azami katma değer yaratacak şekilde üretim yapmaktır. Tablo : 14- Türkşeker in Yıllar itibariyle Şeker Üretimi

48 43 Yıllar Kampanya Süresi Gün İşlenen Pancar Ton Üretilen Şeker Ton Pancardaki Şeker Varlığı % 2004/ , / , /07* , / , / , / , / , / , / , / ,06 (*) 2006/07 kampanyasında Bor, Ereğli, Ilgın Şeker Fabrikaları Sümerholding bünyesinde (Özelleştirme programına alınması nedeniyle) olduğundan Türkşeker 22 fabrika toplamıdır. Üç fabrikanın 2006/07 kampanyası toplam üretimi 254 bin 210 tondur. Grafik: 12- Şeker Üretimi, Bin Ton (*) 2006/07 kampanyasında Bor, Ereğli, Ilgın Fabrikalarının ton şeker üretimi Türkşeker e dahildir. 35

49 44 Türkşeker 2 milyon 36 bin ton şeker üretim kapasitesi ile; pancardan şeker üreten şirketler içerisinde % 65, toplam tatlandırıcı kapasitesi içinde % 49 paya sahip olup, günlük pancar işleme kapasitesi 104 bin 550 ton dur. 2002/2003 pazarlama yılında Türkiye toplam pancar şekeri üretiminin % 74 ü Türkşeker tarafından üretilirken; bu oran toplam pancar üretimine paralel olarak son yıllarda % 54 e kadar gerilemiştir. Grafik: 13- Pancar Şekeri Üretiminde Türkşeker in Payı, % Şeker fabrikalarında kapasite kullanım oranları ve kampanya süreleri verimliliği doğrudan etkileyen önemli kriterlerdir. Şeker fabrikalarının optimum kampanya süreleri bölgelere göre 85 ile 130 gün arasında değişmektedir /2014 üretim döneminde; Türkiye ortalaması olarak kampanya süresi 94 güne, Türkşeker in ise 91 güne yükselmiştir. Türkşeker fabrikalarından Alpulu, Çarşamba ve Susurluk fabrikalarında pancar yetersizliği nedeniyle üretim yapılmamış, Ağrı fabrikasında 23,5 gün, Kars fabrikasında 9,5 gün sürerken, Eskişehir de 123, Ilgın da 125, Ereğli de 135 gün sürmüştür. Türkşeker e ait; Ağrı, Alpullu, Çarşamba, Kars ve Susurluk Fabrikalarının bulunduğu bölge özelliklerine bağlı olarak; pancardaki polar şeker varlığının düşük olması sonucu fiili pancar alım fiyatının taban fiyatın altında gerçekleşmesi, alternatif ürün deseninin zenginliği ve üreticilerin bu ürünlerden pancara göre daha yüksek gelir elde etmeleri, diğer tarımsal ürünlere verilen desteklerin artması, kiralama suretiyle pancar ekecek üreticiler için tarla kiralarının yüksek olması ve genç nüfusun köyden şehirlere göç etmesi nedeniyle pancar üretiminde çalışacak iş gücünün azalması gibi sebeplerle pancar üretimi her geçen yıl önemli oranda azalmakta ve fabrikaların kampanya süreleri giderek kısalmaktadır.

50 45 Grafik: 14- Kampanya Süreleri, Gün Şeker Kanunu kapsamında kota tahsisi yapılan 5 şirkete ait yıllık nişasta bazlı şeker üretim kapasitesi yaklaşık 990 bin tondur. Bunun dışında kota hakkı bulunmayan ve kota tahsis edilmeyen, sadece yurt dışına ihraç edilmek üzere nişasta bazlı şeker üretim faaliyetinde bulunabilen şirketler de bulunmaktadır sayılı Şeker Kanunu kapsamında yer alan kotalı Şirketlerin A kotası ve C şekeri üretim miktarları toplamı aşağıda tabloda verilmiştir. Tablo : 15- Nişasta Bazlı Şeker Üretimi (Bin Ton)* NBŞ Üretimi* 2005/ / / / / / / / Kaynak : Şeker Kurumu (Kotasız Şirketlerin üretimleri dahil değildir)