ANAYASA MAHKEMESİ NE BİREYSEL BAŞVURU

Transkript

1 ANAYASA MAHKEMESİ NE BİREYSEL BAŞVURU BAŞVURU KAPSAMI BAŞVURU ŞARTLARI BAŞVURU YÖNTEMİ ÖRNEK KARARLAR Av. Onur TATAR

2

3 Kaba gücün yerine merhameti, adaleti, hakkaniyeti biz avukatlar koyduk. İnsanoğluna diğerlerinin hakkına, mülkiyetine, özgürlüğüne saygıyı; vicdan, ifade ve toplanma özgürlüğünü biz avukatlar öğrettik. On Emre giden yolu biz avukatlar hazırladık. Yunanistan da kölelerin, Roma da esirlerin özgürlüğü için biz avukatlar savaştık. İnsan Hak ve Özgürlükleri Bildirgesi ni biz avukatlar yazdık. Köleleri biz avukatlar savunduk. Kölelikten Kurtuluş Bildirgesini yayımlayan biz avukatlarız. Tüm savaşlarda özgürlük için savaşan biz avukatlarız. Irk, renk, sınıf cinsiyet ya da din ayrımı yapmaksızın insanlığın eşitliği için biz avukatlar çalıştık, biz avukatlar çalışıyoruz. Luis Land Amerikalı Avukat 3

4

5 İÇİNDEKİLER Sunuş... 7 Giriş... 9 I- Genel Açıklamalar II- Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuruda Temel Mevzuat III- Bireysel Başvuru Usulü ve Şartları IV- Bireysel Başvuruda Süre V- Bireysel Başvuruların Şekil (Kabul Edilebilirlik) Şartlarının İncelenmesi VI- Bireysel Başvurunun Esastan İncelenmesi VII- Pilot Karar Uygulaması VIII- Bireysel Başvuruda Başvuru Yöntemi, Harç, Yargılama Gideri ve Vekalet Ücreti IX- Bireysel Başvuru Formu XI- Anayasa Mahkemesi nce Verilen Kararlardan Örnekler Avrupa Însan Hakları Mahkemesi nin Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru ile İlgili Kararı A- Şekil Şartlarının İncelenmesi Yönünden Verilen Kararlardan Örnekler Kişi Bakımından Yetkisizlik Zaman Bakımından Yetkisizlik Konu Bakımından Yetkisizlik Yer Bakımından Yetkisizlik XII- İstatistikler XIII- Sonuç ve Değerlendirme

6

7 SUNUŞ Büyük Atatürk ün ifade ve işaret buyurduğu gibi, İnsan hakları uygar yaşamın temelidir. Çağımızın en üst değeridir. İnsan haklarının güvencesi demokrasidir. İnsan haklarının gelişmesi, demokrasinin gelişmesi ile paraleldir. Onurlu, özgür ve eşit bir yaşam; insana yakışır, insana yaraşır bir yaşam hukuk eliyle güçlenir. Yapmış olduğumuz her çalışmanın ana hedeflerinden birisi ülkemizde demokrasinin ve insan haklarının gelişmesidir. Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Yolu insan haklarının hukuk alanında güçlenmesine, mahkeme kararlarının Anayasa ve uluslararası sözleşmelere uygunluğuna yarayacaktır. Bu eserde meslektaşım Av. Onur TATAR, Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Yolu ile ilgili başvuru yöntemini, başvuru şartlarını, örnek kararları, görüş ve önerilerini sizlerle paylaşmıştır. Değerli meslektaşım, Av. Onur TATAR tarafından hazırlanan bu eserin hukuk dünyamıza, Baromuza, tüm Barolara ve meslektaşlarımıza yararlı olacağını umuyorum. Şahsım ve siz değerli meslektaşlarım adına kendisine saygılarımı ve şükranlarımı sunuyorum. Av. Müsellem Görgün Tekirdağ Barosu Önceki Başkanı 7

8

9 GİRİŞ Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru uygulaması 23 Eylül 2012 tarihinde başlayan, hukuk dünyamız için yeni bir müessesedir. Yeni olması bu müessesenin bilinmezliğini ve ne şekilde gelişeceği konusundaki soruları artırmakla birlikte, hukukçuların ve özellikle avukatların bu konuda hazırlıklı olmasını da gerektirmektedir. Bu çalışmanın temel amacı da, özellikle avukatların- meslektaşlarımızın konu hakkında temel bir bilgiye sahip olmalarıdır günlü, 5982 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun un 12 Eylül 2010 tarihinde yapılan referandumla hukuk dünyasına giren bu müessesenin artıları ve eksileri de bu çalışmanın satır aralarında yerini bulacaktır. Ülkemiz, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi önünde aleyhine yapılan başvurular sıralamasında nihayet 1. liği Rusya Federasyonu na devretmiştir. Yeterli olmamakla birlikte önemli olarak kabul edilecek bu gelişmenin ardından yargılamadaki makul süre yönündeki ihlallerin iç hukukta bir komisyon marifetiyle çözülmesi yolunda da önemli bir adım atmıştır. 9

10 Tüm bu gelişmeler, insan hakları ihlalleri alanında tartışmasız liderlikten vazgeçme gayreti olarak görülebilir. Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru, elbette Anayasa Mahkemesi nin kendisine yapılan başvurulara ilişkin vereceği kararlarla şekillenecek; rotasını çizecek; etki düzeyi ancak bu kararların ardından anlaşılacaktır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin 13. maddesinde düzenlenen etkili bir başvuru yol ve yöntemi olup olmadığı da ancak bu şekilde anlaşılacaktır. Bu çalışmanın hazırlanmasında, Dr. Hüseyin Ekinci ve Dr. Musa Sağlam ın 66 Soruda Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru, Türkiye Barolar Birliği nce 2007 yılında yayınlanan Anayasa Metni Önerisi ve Hukuk ve Hayat Derneği nin Bireysel Başvuru Rehberi nden istifade edilmiştir. Bu çalışmanın yayınlanmasını sağlayan değerli meslektaşım, büyüğüm Sayın Av. Müsellem GÖRGÜN e katkı ve destekleri için şükranlarımı sunarım. Av. Onur TATAR Ankara, Haziran

11 I. GENEL AÇIKLAMALAR Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru, bir müessese olarak son derece yenidir. 23 Eylül 2012 tarihi ve sonrasında kesinleşen kararlar bakımından uygulaması olan bu yol, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne yapılan bireysel başvurular öncesi bir iç hukuk yolu olarak ortaya konulmuştur. 23 Eylül 2012 öncesi kesinleşen kararlar yönünden Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne başvurulabilir. Temyiz, başsavcı itirazı, yazılı emirle bozma gibi, olağan ve olağan dışı kanun yollarının dışında, onlardan farklı olarak, Anayasa Mahkemesi bünyesinde oluşturulan daireler vasıtasıyla değerlendirilen bir hak arama yoludur. Bir iç hukuk yolu olması itibariyle mutlak surette tüketilmesi gereken bir yoldur. Tekrarla, Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru yolu ihtiyari bir yol olmayıp; iç hukuk yönünden tüketilmesi zorunlu olan bir yoldur. Bu konuda Hasan Uzun / Türkiye Kararı yol gösterici özellikteki ilk karardır. Kararın sonuç bölümünde Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi; Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru ya nasıl baktığını açıkça değerlendirmektedir. 11

12 12 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Mahkeme, iç hukuk yollarının tüketilmesi kuralının Sözleşme mekanizmasının işletilmesinde vazgeçilmez bir unsur olduğunu yeniden belirtmektedir. AYM önünde yeni olan bireysel başvuru yolunun ana hatlarını ve AYM nin elinde olan kaynakları inceleyen Mahkeme, söz konusu bireysel başvuru yolunun, prensip olarak, Sözleşme bağlamında yapılan şikayetlerin uygun şekilde ortadan kaldırmayacağını söyleyebilmek için elinde herhangi bir unsur bulunmadığı kanaatindedir. Dolayısıyla mağdur olduğunu düşünen bir kişi bu koruma ile ilgili başvuru yollarını kullanmalıdır Somut olayda, yukarıda belirtilenler ve iç hukuktaki yargılamanın 25 Eylül 2012 tarihinde sona erdiği göz önünde bulundurularak; Mahkeme, başvuranın Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuruda bulunması gerektiği kanaatindedir. İç hukuk yolları tüketilmediğinden, somut başvurunun Sözleşme nin 35. maddesinin 1. fıkrası uyarınca kabul edilemez olduğuna karar verilmiştir. Mahkeme, Anayasa Mahkemesi içtihadının, kendi içtihadı ile tutarlılığını inceleme hakkını saklı tuttuğunu belirtmektedir. Sonuç olarak, başvuru yolunun, teoride olduğu gibi pratikte de etkili olduğunu kanıtlamak Davalı Hükümete aittir Mahkeme, mevcut iç hukuk yollarını tüketen başvuranlarca sunulan tüm şikayetler için, ikincillik ilkesinin gerektirdiği üzere, son denetim yetkisini saklı tutmaktadır. Görüldüğü gibi, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bu kararıyla, Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru yolunu bir iç hukuk yolu olarak kabul etmiştir. Ancak, teori dışında, pratikte

13 Genel Açıklamalar bu yolun etkin bir başvuru yolu olup olmadığı nihai değerlendirmesi Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nindir. Şöyle ki; AİHM, Anasaya Mahkemesi ne Bireysel Başvurunun etkin bir iç hukuk yolu olmadığına kanaat getirirse, başvuruların doğrudan kendisine yapılması yönünde bir içtihat oluşturabilir. Ancak Anayasa Mahkemesi nin bugünkü performansı dikkate alındığında böyle bir endişeye gerek yoktur. Bir iç hukuk yolu olması itibariyle mutlak surette tüketilmesi gereken bir yoldur. Temyiz, başsavcı itirazı, yazılı emirle bozma gibi, olağan ve olağan dışı kanun yollarının dışında, onlardan farklı olarak, Anayasa Mahkemesi bünyesinde oluşturulan daireler vasıtasıyla değerlendirilen bir hak arama yoludur. Ülkemiz 1987 yılında kabul ettiği Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne Bireysel Başvuru yolunun ardından geçen 26 yıllık sürede AİHM önünde gerek aleyhine yapılan başvuru sayısı, gerekse ihlal türleri yönünden bir model (! ) ülke dir. AİHM içtihatlarına yön veren ülkemiz, 14 nolu protokolün yürürlüğe girmesi, AİHM önündeki başvuru yoğunluğu, bu yoğunluk nedeniyle oluşan tıkanıklık ve adeta AİHM in ulusal mahkemeleri ve temyiz merciini aratmayan makul süre yi aşan uzunlukta sürelerle karar vermesi karşısında, bir de Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuruyu gündemine alarak adeta AİHM e yapılacak olası başvuruları yargılama ve sonuç alma süreleri dikkate alındığında neredeyse imkansız hale getirmiştir. Kendisinden beklenmedik ölçüde başarılı olan, AİHM, bir uluslar arası hukuk deneyimi ve kurumu olarak, adeta kendi başarısının kurbanı olmuştur. 13

14 14 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Baştan itibaren sıklıkla, ikincil bir başvuru merci olduğunu yineleyen, verdiği kararların tespit niteliğinde olduğunu belirten AİHM, başvuru yoğunluğundan kurtulmanın yolunu, filtraj olarak görmüştür. 14 nolu protokolün yanında, ulusal başvuru mekanizmalarının çeşitlenmesi ve insan hakları uyuşmazlıklarının ulusal makamlar önünde hallini esas alan Mahkeme ve Konsey, makul süre mülkiyet hakkı uyuşmazlıkları yönünden ulusal başvuru mekanizmalarının oluşmasını teşvik ettiği gibi, en nihayetinde esas görevi, TBMM den çıkan yasaların Anayasaya uygunluğunu denetleyen ve Yüce Divan görevi olan Anayasa Mahkemesi ne, bir de daireler eliyle, birey ve devlet arasındaki insan hakları uyuşmazlıklarının çözümünün de gündeme alınmasına ön ayak olmuştur. 40 a yakın ülkede uygulaması olan Bireysel Başvuru yolunun, uygulandığı ülkeler arasında en dikkat çekici olanlar; Almanya, Avusturya, İspanya ve Rusya dır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve eki protokollerin imzacısı olmayan Latin Amerika ülkeleri, Brezilya, Arjantin ve Meksika nın da Bireysel Başvuru yöntemini kabul etmiş olması bu müessesenin bazı ülkelerde sadece AİHM e alternetif bir filtraj müessesesi olarak düşünülmediğinin bir göstergesidir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarının Türkiye de insan hakları standartlarına katkısı tartışmasızdır. Anayasa Mahkemesi nden beklenen de insan hakları standartlarının yükselmesi, gelişmesi yönünde katkı sağlamasıdır. Bu katkının var olup olmadığının anlaşılabilmesi için henüz erkendir. Çalışmanın yayınlandığı tarihe kadar Mahkeme tarafından önüne gelen başvurular yönünden esasa ilişkin bir karar verilmiş değildir. Bu nok-

15 Genel Açıklamalar tada eleştirilerimiz saklı kalmak kaydıyla Anayasa Mahkemesi ne hukuk uygulayıcıları tarafından bir şans verilmelidir. Yeri gelmişken ifade etmek gerekir ki, Türkiye Barolar Birliği tarafından hazırlanan ve 2007 yılında yayınlanmak suretiyle kamuoyu ile paylaşılan hazırlayıcıları arasında, Prof Dr. Rona AYBAY, Prof Dr. Fazıl SAĞLAM, Prof. Dr. Süheyl BATUM gibi hukukçuların da bulunduğu ANAYASA ÖNERİSİ metninin 166. maddesinde ANAYASA MAHKEMESİ NE BİREYSEL BAŞ- VURU YOLU ANAYASA ŞİKAYETİ BAŞVURUSU adı altında düzenlenmiştir. TBB ce hazırlanan bu öneri metninde, mevcut düzenlemeyle farklılıklar olduğu gibi, benzerlikler de mevcuttur. TBB ce hazırlanan metinde, a- Başvuru süresi olarak 30 gün ve herhalde 1 yıl olarak ikili bir düzenleme yapılmıştır. b- Devam eden ihlaller yönünden süre şartı yoktur. c- TBB önerisinin gerekçesinde de, AİHM önünde Türkiye aleyhine yapılan başvuruların azaltılması hedefi zikredilmiştir. d- Almanya ve İspanya örnek gösterilerek, bu ülkelerde, Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuru yolunun kabul edilmesinin ardından AİHM başvurularında ciddi azalmalar olduğu belirtilerek Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvurunun yararları anlatılmıştır. Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru nun temel özeliklerinden en önemlisi Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne Bireysel Başvuru bakımından, AİHS ve eki protokollerde düzenlenen haklar iken, Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru nun haklara ilişkin alanının daha geniş olmasıdır. 15

16 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru bakımından Anayasa da güvence altına alınan tüm temel hak ve özgürlükler başvuru kapsamındadır Anayasası nın 2. kısmında 4 bölüm halinde düzenlenen Temel Hak ve Hürriyetler aşağıda sıralanmıştır. Bu hakların bir veya bir kaçının ihlali halinde Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru imkanı vardır Anayasası 2. Kısım 2. Bölümünde düzenlenen kişinin Hakları (Koruyucu, Olumsuz Statü Hakları): Kişileri topluma ve devlete karşı koruyan hak ve özgürlüklere koruyucu haklar veya olumsuz statü hakları denilmektedir. Bu haklar, Anayasada kişinin hakları ve ödevleri başlığı altında düzenlenmiştir. Bu hakların gerçekleşmesi için devletin bu haklara karışmaması (olumsuz bir tutum içinde olması) gerekir. Anayasamızda Kişinin Hakları bölümünde ele alınan koruyucu haklar (olumsuz statü hakları) şunlardır: Kişi dokunulmazlığı Zorla çalıştırma yasağı Kişi hürriyeti Özel hayatın gizliliği ve korunması Konut dokunulmazlığı Haberleşme hürriyeti Yerleşme ve seyahat hürriyeti Din ve vicdan hürriyeti 16

17 Genel Açıklamalar Düşünce ve kanaat hürriyeti Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti Bilim ve sanat hürriyeti Basın hürriyeti Süreli ve süresiz yayın hakkı Basın araçlarının korunması Kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanma hakkı Düzeltme ve cevap hakkı Dernek kurma hürriyeti Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı Mülkiyet hakkı Hak arama hürriyeti Kanuni hâkim güvencesi Suç ve cezalara ilişkin esaslar İspat hakkı Temel hakların korunması 1982 Anayasasının 2. Kısım 3. Bölümünde düzenlenen Sosyal ve Ekonomik Haklar (İsteme, Olumlu Statü Hakları): Kişilerin toplumdan ve devletten isteyebilecekleri haklara, isteme hakları veya olumlu statü hakları denilmektedir. Bu çeşit haklar Anayasanın sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler başlığı altında yer almaktadır. İsteme hakları devletten olumlu bir dav- 17

18 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru ranış, bir hizmet ve yardım isteme imkânlarını tanıyan haklardır. Devletin bu hakların sağlanması için hareketsiz kalması değil, aksine olumlu faaliyetlerde bulunması, aktif olması gerekir. Anayasamızda Sosyal ve Ekonomik Haklar bölümünde ele alınan isteme hakları (olumlu statü hakları) şunlardır: Ailenin korunması Eğitim ve öğrenim hakkı Kıyılardan yararlanma Toprak mülkiyeti Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması Kamulaştırma Devletleştirme Çalışma ve sözleşme hürriyeti Çalışma hakkı Çalışma şartları ve dinlenme hakkı Sendika kurma hakkı Toplu iş sözleşmesi hakkı Grev hakkı ve lokavt hakkı Ücrette adalet sağlanması Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması Konut hakkı Gençliğin korunması 18

19 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuruda Temel Mevzuat Sporun geliştirilmesi Sosyal güvenlik hakkı Sosyal güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler Yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşları Tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması Sanatın ve sanatçının korunması 1982 Anayasası nın 2. Kısım 4. Bölümünde yer alan Siyasi Haklar (Katılma, Aktif Statü Hakları): Kişinin devlet yönetimine katılmasını sağlayan haklara, katılma hakları ya da Aktif statü hakları denilmektedir. Bu haklar Anayasanın siyasi haklar ve ödevler bölümünde düzenlenmiştir. Katılma haklarından devlete vatandaşlık bağı ile bağlı olan kişiler yararlanmaktadır. Anayasamızda Siyasal Haklar bölümünde ele alınan katılma hakları (aktif statü hakları) şunlardır: Türk vatandaşlığı Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakları Parti kurma, partilere girme ve partilerden çıkma Siyasî partilerin uyacakları esaslar Kamu hizmetlerine girme hakkı Mal bildirimi Dilekçe hakkı Bir kez daha tekrar etmek gerekirse, yukarıda sırasıyla zikre- 19

20 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru dilen bu hakların bir veya birkaçının ihlali gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuruda bulunulabilir. Mahkemeye başvuru birincil değil, ikincil bir kanun yoludur. Esasen AİHM e başvuru da, ikincil bir kanun yolu olarak görülürken Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru mekanizmasının varlığı ile AİHM in yerini Anayasa Mahkemesi alacaktır. Esasen, Anayasa Mahkemesi nin temel hak ve hürriyetlerle ilgili vereceği kararlar, ilk derece mahkemeleri ve temyiz mercii yönünden yol gösterici olacaktır. Beklenen ilk derece mahkemeleri ve temyiz mercii uygulama ve kararlarının insan hakları standartlarına uygun olmasıdır. Mahkemenin vereceği kararlar, niteliği itibariyle bir bozma ya da onama kararı olmayıp, esasen bir tespit kararı olacaktır. Burada AİHM in fonksiyonunu, Anayasa Mahkemesi üstlenmektedir. 20

21 II. ANAYASA MAHKEMESİ NE BİREYSEL BAŞVURUDA TEMEL MEVZUAT Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru bakımdan aşağıdaki düzenlemeler yol göstericidir Anayasası nın Anayasa Mahkemesi nin görev ve yetkilerini düzenleyen, 5982 sayılı Kanunun 18. maddesi ile değişik 148. maddesi ve çalışma ve yargılama usulünü düzenleyen 5982 sayılı Kanunun 19. maddesi ile değişik 149. maddesi MADDE 148- (Değişik: 12/9/ /18 md.) Anayasa Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler ve bireysel başvuruları karara bağlar. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler. Ancak, olağanüstü hallerde, sıkıyönetim ve savaş hallerinde çıkarılan kanun hükmünde kararnamelerin şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla, Anayasa Mahkemesinde dava açılamaz. Kanunların şekil bakımından denetlenmesi, son oylamanın, öngörülen çoğunlukla yapılıp yapılmadığı; Anayasa değişikliklerinde ise, teklif ve oylama çoğunluğuna ve ivedilikle görüşüle- 21

22 22 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru meyeceği şartına uyulup uyulmadığı hususları ile sınırlıdır. Şekil bakımından denetleme, Cumhurbaşkanınca veya Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin beşte biri tarafından istenebilir. Kanunun yayımlandığı tarihten itibaren on gün geçtikten sonra, şekil bozukluğuna dayalı iptal davası açılamaz; def i yoluyla da ileri sürülemez. (Ek fıkra: 12/9/ /18 md.) Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş olması şarttır. (Ek fıkra: 12/9/ /18 md.) Bireysel başvuruda, kanun yolunda gözetilmesi gereken hususlarda inceleme yapılamaz. (Ek fıkra: 12/9/ /18 md.) Bireysel başvuruya ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir. (Değişik: 12/9/ /18 md.) Anayasa Mahkemesi Cumhurbaşkanını, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını, Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcıvekilini, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar. (Ek fıkra: 12/9/ /18 md.) Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanları ile Jandarma Genel Komutanı da görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divanda yargılanırlar.

23 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuruda Temel Mevzuat Yüce Divanda, savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet Başsavcıvekili yapar. (Değişik: 12/9/ /18 md.) Yüce Divan kararlarına karşı yeniden inceleme başvurusu yapılabilir. Genel Kurulun yeniden inceleme sonucunda verdiği kararlar kesindir. Anayasa Mahkemesi, Anayasa ile verilen diğer görevleri de yerine getirir. MADDE 149- (Değişik: 12/9/ /19 md.) Anayasa Mahkemesi, iki bölüm ve Genel Kurul halinde çalışır. Bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanının veya Başkanın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az oniki üye ile toplanır. Bölümler ve Genel Kurul, kararlarını salt çoğunlukla alır. Bireysel başvuruların kabul edilebilirlik incelemesi için komisyonlar oluşturulabilir. Siyasî partilere ilişkin dava ve başvurulara, iptal ve itiraz davaları ile Yüce Divan sıfatıyla yürütülecek yargılamalara Genel Kurulca bakılır, bireysel başvurular ise bölümlerce karara bağlanır. Anayasa değişikliğinde iptale, siyasî partilerin kapatılmasına ya da Devlet yardımından yoksun bırakılmasına karar verilebilmesi için toplantıya katılan üyelerin üçte iki oy çokluğu şarttır. Şekil bozukluğuna dayalı iptal davaları Anayasa Mahkemesince öncelikle incelenip karara bağlanır. Anayasa Mahkemesinin kuruluşu, Genel Kurul ve bölümlerin yargılama usulleri, Başkan, başkanvekilleri ve üyelerin disiplin işleri kanunla; Mahkemenin çalışma esasları, bölüm ve komisyonların oluşumu ve işbölümü kendi yapacağı İçtüzükle düzenlenir. 23

24 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Anayasa Mahkemesi Yüce Divan sıfatıyla baktığı davalar dışında kalan işleri dosya üzerinde inceler. Ancak, bireysel başvurularda duruşma yapılmasına karar verilebilir. Mahkeme ayrıca, gerekli gördüğü hallerde sözlü açıklamalarını dinlemek üzere ilgilileri ve konu üzerinde bilgisi olanları çağırabilir ve siyasî partilerin kapatılmasına ilişkin davalarda, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısından sonra kapatılması istenen siyasî partinin genel başkanlığının veya tayin edeceği bir vekilin savunmasını dinler Anayasası nın 148. ve 149. maddeleri dışında, 6216 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan tarihli Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Yargılama Usulleri Hakkındaki Kanun un 45. ve 51. maddeleri arasında Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu ayrıntılı düzenleme Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru nun temelini oluşturmaktadır. Yöntem olarak bahse konu Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Yargılama Usulleri Hakkındaki Kanun un 45. ve 51. maddelerinden her birisinin altına BOLD karakterle ayrıntılı olarak gerekli açıklama yapılacaktır. 24 Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Yargılama Usulleri Hakkındaki Kanun Bireysel Başvuru Bireysel başvuru hakkı MADDE 45- (1) Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve buna ek Türkiye nin taraf olduğu protokoller kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir.

25 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuruda Temel Mevzuat 45. maddenin 1. fıkrasında, Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuruyu herkes in yapacağı ifade edilmiştir. Herkes tabirinden ne anlaşılmalıdır? Öncelikle gerçek kişiler bireysel başvuru imkanından yararlanabilir. Gerçek kişiler denilince sadece T.C. yurttaşları değil, TC devletinin egemenlik sahasında bulunan T.C. Anayasası nda güvence altına alınmış temel hak ve hürriyetleri ihlal edilen yabancılar da bu haktan yararlanabilecektir. Ancak hemen 46. maddenin 3. fıkrasında yabancıların yapacağı başvurular bakımından bir sınırlama getirilmiştir. Sadece T.C. vatandaşlarına tanınan haklar yönünden yabancıların başvuru yapabilmesi imkanı ortadan kaldırılmıştır. Örneğin seçme ve seçilme hakkı sadece TC vatandaşlarına tanınan bir hak olması itibariyle yabancıların başvuru yapabileceği haklardan birisi değildir. Örneğin tercüman yardımından yararlanmadığı iddiası ile adil yargılanma hakkının ihlal edildiğini ileri süren T.C. Mahkemelerinde yargılanan bir yabancı elbette bu iddia ile Mahkemeye başvuruda bulunabilecektir. Ülkesine ya da üçüncü bir ülkeye iadesi halinde, Anayasa ile teminat altına alınan yaşam hakkının ihlal edileceğini ileri süren bir yabancı da Mahkemeye başvurabilecektir. Haberleşme özgürlüğü, seyahat özgürlüğü gibi özgürlüklerinin ihlal edildiği iddiası ile de yabancı kişiler bireysel başvuruda bulunabilir. (2) İhlale neden olduğu ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal için kanunda öngörülmüş idari ve yargısal başvuru yollarının tamamının bireysel başvuru yapılmadan önce tüketilmiş olması gerekir. 25

26 26 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuru yönünden kamu gücünün her türlü eylem ve işlemi konu edilebilir. Bu husus Anayasa nın 125. maddesinde düzenlenen idarenin her türlü eylem ve işleminin yargı konusu edilebileceğine ilişkin düzenlemesi ile uyumludur. AİHM e başvuru bakımından iki önemli şarttan ikinci olan iç hukuk yollarının tüketilmiş olması şartı nın bir benzeri Anayasa Mahkemesi ne yapılacak bireysel başvuru bakımından da öngörülmüştür. Kamu gücünün her türlü eylem ve işlemi bakımından tüm idari ve yargısal yolların tüketilmiş olması şartı söz konusudur. Bu düzenleme şu şekilde anlaşılmalıdır. Örneğin bir ceza yargılamasında, olağan kanun yolu olan temyiz başvurusunun Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuru öncesi kullanılması zorunlu iken, bir olağan üstü kanun yolu olan yazılı emirle bozma yolunun kullanılması zorunlu değildir. Özellikle vekille takip edilen başvurular yönünden Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuru süresinin kısalığı da dikkate alınarak, kanun yollarının en iyi ve titiz şekilde takip edilmesi zorunlu hale gelmiştir. AİHM e başvuru bakımından Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvurunun tüketilmesi zorunlu bir yol olup olmadığı ise, Anayasa Mahkemesi nin bireysel başvurular konusundaki başarısı ile doğrudan orantılı olacaktır. Unutulmamalıdır ki; etkili başvuruyu düzenleyen AİHS in 13. maddesi halen yürürlüktedir. (3) Yasama işlemleri ile düzenleyici idari işlemler aleyhine doğrudan bireysel başvuru yapılamayacağı gibi Anayasa Mahke-

27 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuruda Temel Mevzuat mesi kararları ile Anayasanın yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler de bireysel başvurunun konusu olamaz. Kanun, iç tüzük, KHK, tüzük ve yönetmelik gibi, yasama işlemleri ile idarenin düzenleyici işlemleri Anayasa Mahkemesi ne yapılacak bireysel başvuruya konu edilemez. Anayasa Mahkemesi kararları ile Anayasa nın yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler aleyhine bireysel başvuruda bulunulamaması başvuru konularını- alanlarını kısmen sınırlayan düzenlemelerdir. Şöyle ki, Anayasa Mahkemesi nin Yüce Divan sıfatıyla yapacağı, yani ceza mahkemesi görevi üstleneceği yargılamalar da bireysel başvuru kapsamından çıkarılmıştır. Oysa, Anayasa Mahkemesi bireysel başvuru gibi iddialı bir alanda görev yaparken, Yüce Divan görevini Yargıtay a bırakmış olsaydı Yüce Divan da yapılan yargılamalar yönünden de Anayasa Mahkemesi ne başvurulabilirdi. Yüce Divan sıfatıyla yapılan yargılamaların bu kapsamdan çıkarılması isabetli değildir. Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler, Yüksek Askeri Şura nın (YAŞ) terfii işlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma işlemleri, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun meslekten çıkarma cezasına ilişkin olanlar dışındaki kararları gibi Anayasa nın açıkça yargı denetimi dışında bıraktığı işlemler de bireysel başvuru yoluyla Anayasa Mahkemesi önüne getirilmesi imkânı olmayan işlemlerdir. Yüksek Askeri Şura kararlarına değinmişken, Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvurunun henüz kabul edilmediği dönemde, AİHM e yapılan YAŞ kararıyla ordudan ihraç edilen bir 27

28 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru askerin yaptığı başvuruda AİHM, Kalaç/ Türkiye kararıyla, YAŞ kararlarına karşı yargı yolunun Anayasa ile kapalı olması durumunu Türkiye aleyhine bir ihlal sebebi saymadığını hatırlatmak gerekir. Siyasi partilerin kapatılmasına ya da mali denetimlerine ilişkin kararlar da bireysel başvuru kapsamının dışındadır. Özellikle TBKP ile başlayan Refah Partisi, Fazilet Partisi, DEP, HEP, HADEP, Barış Partisi gibi partilerle devam eden Türkiye hukuk tarihi bakımından önem ve özellik gösteren siyasi parti kapatma davalarının Anayasa Mahkemesi ne yapılacak başvuru kapsamında olmaması isabetlidir. Kanunla bireysel başvuru kapsamında yer almayan siyasi parti kapatma davaları yönünden AİHM yolu açıktır. AİHS in maddeleri kapsamında yapılacak başvurular doğrudan AİHM e yapılabilir. Bireysel başvuru hakkına sahip olanlar MADDE 46- (1) Bireysel başvuru ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir. Maddede, ceza yargılamasında davaya katılma benzeri bir düzenleme yapılarak güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan ihlal edilen- etkilenen kişilerin başvuru yapabileceği düzenlenmiştir. Yasa koyucu, idari yargının başvurucular yönünden genişletici yorumlarına karşın Anayasa Mahkemesi ne yapılacak bireysel başvurular yönünden idari yargı mekanizmasından farklı olduğunu bu düzenlemeyle ortaya koymuştur. Haklı olarak bireysel 28

29 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuruda Temel Mevzuat başvuru nun, güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan ihlal edilenetkilenen birey le sınırlı tutulmasını kabul etmiştir. (2) Kamu tüzel kişileri bireysel başvuru yapamaz. Özel hukuk tüzel kişileri sadece tüzel kişiliğe ait haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle bireysel başvuruda bulunabilir. Kamu tüzel kişilerinin bireysel başvuru yapamaması düzenlemesi ise tartışmalı bir düzenlemedir. Şöyle ki; Kamu tüzel kişisi; tamamıyla kamu yararlarının gerçekleşmesi için çalışan ve kamu erki kullanan, yasa ile veya yasanın verdiği yetki ile kurulan tüzel kişiliğe sahip kamu idare ve kurumlarıdır. Kamu tüzel kişiler, Anayasa nın 123. maddesine göre, kanunla ve kanunun açıkça verdiği yetkiye dayalı olarak kurulur. Kamu tüzel kişilerinin iki temel özelliğinden söz edebiliriz. İlki, tüzel kişiliğin yasama organı tarafından yasayla ya da yasanın açıkça verdiği yetkiye dayanarak idare tarafından idari işlemle kurulmuş olması ve diğeri, tüzel kişiliğin kamu gücü ve ayrıcalıkları ile donatılmış olmasıdır. Kamu tüzel kişisinin varlığı açısından bu iki özellik birlikte düşünülmelidir. Sahip oldukları bu nitelikleriyle de ilişkili olarak kamu tüzel kişilerinin kamu hizmeti yürütmeleri, kamu yararına yönelik faaliyet göstermeleri, kamusal rejime tabi olmaları gibi diğer bazı özelliklerinden de söz edebiliriz. Kamu örgütlenmesinde çok sayıda ve çok farklı türde kamu tüzel kişisi yer almaktadır. Kamu idarelerinin diğer türünü, il özel idaresi, belediye ve köy gibi yer yönünden yerinden yönetim kuruluşları oluşturmaktadır. Anayasa nın 126. maddesinin son fıkrasında düzenlenen birden çok ili içine alan merkezi idare teşkilatları ya da büyükşehir belediyeleri de birer kamu idaresi olarak kabul edilmektedir. 29

30 30 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Çalışmanın en sonunda tam metni de yayınlanan, Anayasa Mahkemesi nce başvuru numarası ile kayda alınan, 12/02/2013 tarihli, Ballıdere Belediyesi nce yapılan başvuru red gerekçesinde Mahkeme, Başvurucu, 6360 sayılı Kanun un geçici 2. maddesinin (1) numaralı fıkrası uyarınca Türkiye İstatistik Kurumu tarafından tespit edilen 2011 yılı Adrese Dayalı Nüfus Sayım sonuçlarına göre nüfusu in altında kaldığından Amasya İli, Taşova İlçesi, Ballıdere Belediyesinin tüzel kişiliğinin ilk mahalli idareler genel seçiminden geçerli olmak üzere kaldırılarak köye dönüştürülmesi nedeniyle beldelerinde ikamet eden kişilerin yerel yönetim haklarının ellerinden alındığını belirterek, Anayasa nın 127. maddesindeki yerel yönetim ilkesi nin ihlal edildiğini ileri sürmüştür. Anayasa nın 148. maddesinin üçüncü fıkrası şöyledir: Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş olması şarttır sayılı Kanun un Bireysel başvuru hakkına sahip olanlar kenar başlıklı 46. maddesinin (2) numaralı fıkrasının birinci cümlesi şöyledir: Kamu tüzel kişileri bireysel başvuru yapamaz. Anayasa nın 148. maddesinin üçüncü ve 6216 sayılı Kanun un 45. maddesinin (1) numaralı fıkraları uyarınca, Anayasa da güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve buna ek Türkiye nin taraf olduğu protokoller kap-

31 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuruda Temel Mevzuat samındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiğini iddia eden herkese Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yapma hakkı tanınmıştır. Dolayısıyla medeni haklara sahip gerçek ve tüzel kişiler bireysel başvuru yönünden dava ehliyetine sahiptir sayılı Kanun un 46. maddesinin (1) numaralı fıkrasında, bireysel başvurunun ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabileceği kurala bağlanmış, buna karşılık aynı maddenin (2) numaralı fıkrasının birinci cümlesinde ise kamu tüzel kişilerinin bireysel başvuru yapamayacakları belirtilmiştir. Anılan (2) numaralı fıkrada belirtilen kamu tüzel kişisi kavramı içine, merkezi idare birimleri yanında, mahalli idareler de girmektedir. Bu açıdan mahalli idareler üzerindeki vesayet denetiminin geniş veya dar olmasının ya da ilgili idarenin tarafı bulunduğu hukuki ilişkinin niteliğinin bir önemi yoktur. Anayasa nın 127. maddesinin birinci ve beşinci fıkraları uyarınca belediye, belde sakinlerinin mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere oluşturulan, kuruluş esasları kanunla düzenlenen ve merkezi idarenin idari vesayet denetimi altında bulunan kamu tüzel kişiliğine sahip bir mahalli idare birimidir sayılı Kanun a göre ise karar organları seçimle işbaşına gelen belediye; yönetmelik çıkarma, yasak koyup uygulama, ceza verme, vergi, resim, harç, katkı ve katılma payı tarh, tahakkuk ve tahsil etme gibi kamu gücü ayrıcalıkları ve yetkileriyle donatılmıştır. Bireysel başvuru, kamu gücünün kullanılmasından kaynaklanan hak ihlallerine karşı tanınan bir yol olduğundan kamu tüzel kişilerine bireysel başvuru hakkı tanınmaması, bu anayasal kurumun hukuki niteliğinden kaynaklanmaktadır. 31

32 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Anayasa nın 127. maddesinin birinci fıkrası uyarınca karar organları seçimle işbaşına gelen ve kamu tüzel kişiliğini haiz mahalli idare birimi olan belediyeye, kamu tüzel kişilerinin bireysel başvuru yapamayacaklarını hükme bağlayan 6216 sayılı Kanun un 46. maddesinin (2) numaralı fıkrası uyarınca bireysel başvuru yapma hakkı tanınmamıştır. Somut olayda başvuru, kamu tüzel kişisi olan Ballıdere Belediyesi ni temsilen yapılmıştır. Oysa başvurucunun kamu tüzel kişisi olması nedeniyle bireysel başvuru ehliyeti bulunmamaktadır. Açıklanan nedenlerle kamu tüzel kişisi olan başvurucunun bireysel başvuru ehliyeti bulunmadığı anlaşıldığından, başvurunun diğer kabul edilebilirlik şartları yönünden incelenmeksizin kişi yönünden yetkisizlik nedeniyle kabul edilemez olduğuna karar verilmesi gerekir. Başvurunun, kişi yönünden yetkisizlik nedeniyle KABUL EDİLEMEZ OLDUĞUNA, yargılama giderlerinin başvurucu üzerinde bırakılmasına, 12/2/2013 tarihinde OY BİRLİĞİYLE karar verildi. denilmiştir. Anayasa Mahkemesi ilk kararlarından 2012/22 sayılı, Çankırı İli, Orta İlçesi Büğdüz Köyü Muhtarlığı nca yapılan başvuruda, yine aynı şekilde KİŞİ YÖNÜNDEN YETKİSİZLİK kararı vermiştir. Anlaşıldığı gibi, sadece belediyeler değil; köy tüzel kişiliği de kamu tüzel kişisi olarak Mahkemece kabul edilmiş ve köy tüzel kişiliğince yapılan başvuruda kişi yönünden yetkisizlik kararı verilmiştir. Kamu tüzel kişiliği kavramının kapsamının tartışıldığı bir ortamda hemen akla, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluş- 32

33 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuruda Temel Mevzuat ları gelmektedir. TMMOB, Türk Tabipler Birliği, Türkiye Barolar Birliği ve Barolar ın hukuki durumu ne olacaktır? Bu kurumlarca yapılacak başvurular yönünden de kişi yönünden yetkisizlik kararı mı verilecektir? Duraksamaksızın bu sorunun cevabı verilirse; EVET. Bir yandan serbest meslek olarak kabul edilen ama öte taraftan kamusal nitelikte kabul edilen avukatlık mesleğinin meslek örgütü olan Barolar ve TBB, gerek Anayasa Mahkemesi, gerekse AİHM önünde kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşu olmaları itibariyle başvurucu olamazlar. AİHS in 34. maddesi ile Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanun un 46.maddesinin 2. fıkrası bu duruma engeldir. AİHM de, TMMOB Metalurji Mühendisleri Odası nca yapılmış böyle bir başvuruyu kişi yönünden yetkisizlik kararı ile neticelendirmiştir. (3) Yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru yapamaz. Yukarıda da ifade edildiği gibi, yaşama hakkı, işkence yasağı, kişi özgürlük ve güvenlik hakkı, adli yargılanma hakkı, özel yaşam hakkı, haberleşme özgürlüğü, düşünce ve ifade özgürlüğü, din ve vicdan özgürlüğü gibi hak ve özgürlükler yönünden elbette yabancılar da Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuruda bulunabilir. Örneğin seçme ve seçilme hakkı, sadece Türk vatandaşlarınca yapılabilecek meslekler yönünden çalışma hürriyetine aykırılık iddiası ile yabancılar tarafından bireysel başvuru yapılamaz. 33

34

35 III. BİREYSEL BAŞVURU USULÜ VE ŞARTLARI Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvurular, bizzat Mahkemeye yapılabileceği gibi, herhangi bir il ya da ilçe adliyesinde bulunan Mahkemeler aracılığı ile de yapılabilir. Burada başvuruyu kayda almakla görevli mahkeme Asliye Hukuk Mahkemeleridir. Mahkemelerin görevi başvurunun kayda alınmasından ve Anayasa Mahkemesi ne gönderilmesinden ibarettir. Yurtdışı temsilcilikler de başvuruların kayda alınması bakımından görevlendirilmiştir. Bu düzenleme isabetli bir düzenlemedir. Bireysel başvurular harca tabidir. AİHM e yapılan başvurulardan farklı olarak Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuruların harca tabi olması son derece eleştiriye açıktır. Hukuk yargılamasında, yargısal başvuru yollarındaki her aşamanın belli bir miktar harca bağlandığı ülkemizde insan hakları alanında yapılacak bir başvurunun da harca tabi olması isabetsizdir. Başvurunun harca tabi kılınmasından beklenen temel amaç, başvuru sayısını sınırlamaktır. Harç burada filtraj görevi görmektedir. 35

36 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanun un 47. maddesinde, başvuru dilekçesi ve dilekçe içeriğinde nelerin yer alması gerektiği anlatılmıştır. Öncelikle tıpkı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne yapılan bireysel başvurularda olduğu gibi, Anayasa Mahkemesi ne yapılan bireysel başvurularda da matbu bir dilekçe uygulaması vardır. Bu dilekçenin kanunda belirtildiği şekilde doldurulmaması başvurunun şeklen reddi sonucunu doğuracaktır. Dilekçe formatına ve başvurunun ne şekilde yapılabileceğine adresinden ulaşılabilir. Mahkemece bireysel başvurular bakımında oluşturulan web sitesi son derece işlevseldir. Başvuru dilekçesinde neler yer almalıdır? a- Başvurucunun ve varsa temsilcisinin kimlik ve adres bilgilerinin, b- İşlem, eylem ya da ihmal nedeniyle ihlal edildiği ileri sürülen hak ve özgürlüğün ve dayanılan Anayasa hükümlerinin, c- İhlal gerekçelerinin, d- Başvuru yollarının tüketilmesine ilişkin aşamaların, e- Başvuru yollarının tüketildiği, başvuru yolu öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarih ile f- Varsa uğranılan zararın belirtilmesi gerekir. g- Başvuru dilekçesine, dayanılan deliller ile ihlale neden olduğu ileri sürülen işlem veya kararların aslı ya da örneğinin ve harcın ödendiğine dair belgenin eklenmesi şarttır. Başvuru dilekçesinin bir örneği kitabın son bölümünde yer almaktadır. Şimdi sırasıyla, formun ne şekilde doldurulacağına ilişkin açıklamalara geçelim. 36

37 Bireysel Başvuru Usulü ve Şartları a- Başvuru bizzat, ( gerçek kişi ya da tüzel kişi ise tüzel kişiliğe ait hakların ihlal edildiği gerekçesiyle ) yapılabilir. Yasa burada temsilci tarafından başvuru yapılabileceğini öngörmektedir. Temsilci marifetiyle AİHM önünde başvuru yapılabilmektedir. AİHM önünde yapılacak başvurular bakımından temsilcinin mesleğinin önemi yoktur. Çünkü AİHM, uluslar arası nitelikte, sınırları, milliyeti olmayan bir yargı organıdır. Hakimleri değişik ülkelerin yurttaşlarından oluşmaktadır. Oysa Anayasa Mahkemesi ulusal bir mahkemedir. Kanun bu yönüyle eleştiriye açıktır. Mahkeme önünde başvurucu temsilcisi mutlaka ve münhasıran avukat olmalıdır. Kanunun bu eksikliğini Anayasa Mahkemesi İç Tüzüğü gidermiş; başvurucunun temsilcisini KANUNİ TEMSİLCİ olarak ifade etmiştir. Ancak kanunda kullanılan temsilci tabirinin kanuni temsilci olarak düzeltilmesi ve hatta, kanuni temsilci dışında yapılacak başvurularda mutlaka avukatla başvuru- temsil zorunluluğunun getirilmesi isabetli olacaktır. b- Başvuruya konu icrai veya ihmali eylem veya işlemin meydana getirdiği ihlalin Anayasanın hangi hüküm veya hükümlerini ihlal ettiğinin belirtilmesi gerekir. Başvuruya ilişkin Anayasanın birden fazla hükmünün ihlal edildiği iddiası varsa bunlar ayrıntılı olarak ifade edilmelidir. Başvurunun ihlal gerekçelerinin başvurudan sonra genişletilmesi mümkün değildir. Ayrıca, başvuruda baz alınacak ana metin TC Anayasası dır. Bunun yanında, Anayasa nın 90. maddesi son fıkrası uyarınca, temel hak ve hürriyetler alanında uluslar arası sözleşmelerle, 37

38 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru ulusal mevzuat hükümlerinin çatıştığı ya da çeliştiği durumlarda uluslar arası sözleşme hükümlerine üstünlük tanınması nedeniyle, bu hallerde uluslararası sözleşme hükümleri dikkate alınacaktır. c- İhlal gerekçelerinin ayrıntılı olarak, kronolojik bir sırayla izahı gerekmektedir. d- Başvuru öncesi tüketilen tüm yolların, ne şekilde tüketildiğinin, tarihleri ile izahı gerekmektedir. Bu kararların bir örneğinin mutlaka başvuruya eklenmesi gerekmektedir. e- Başvuru yolu öngörülmeyen haller bakımından ihlalin öğrenildiği tarihin belirtilmesi gerekmektedir. f- Varsa uğranılan zarar belirtilmelidir. Burada zarar kavramı sadece maddi zararla sınırlı olmayıp, manevi zararda bu kapsamdadır. g- Başvuruya dayanak deliller de başvuruya eklenmelidir. Bunun yanında, başvuru yollarına ilişkin harçların ödendiğini gösterir makbuzların da eklenmesinin istenmesi Mahkemenin harç konusunda ne kadar hassas olduğunun bir diğer göstergesidir. 38

39 IV- BİREYSEL BAŞVURUDA SÜRE Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne yapılan bireysel başvurularda öncelikli şartın iç hukuk yollarının tüketilmesi ve iç hukuk yollarının tüketilmesinin ardından 6 aylık süre içerisinde başvuru yapılması zorunluluğu şekli şartlar arasındadır. AİHM e başvuru bakımından öngörülen 6 aylık süre hak düşürücü bir süredir. Anayasa Mahkemesi ne yapılacak bireysel başvurular bakımından ise, Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanun un 47. maddesinin 5. fıkrası uyarınca, başvuru yollarının tüketildiği tarihten; başvuru yolu öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarihten itibaren otuz gün içinde yapılması gerekir. denilmektedir. Başvuru süresi idari eylem ve işlemlere karşı idari yargıda öngörülen 60 günlük süreden dahi kısadır. Sürenin en azından 60 gün olması başvurucular bakımından yararlı olabilirdi. Başvurucunun başvurma kararı ve başvuru hazırlığı süresi ve şekil şartlarının katılığı dikkate alındığında 30 günlük süre eleştiriye açık kısalıkta bir süredir. 39

40 40 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Kanun koyucu başvuru süresinin haklı bir mazeret sebebiyle kaçırılması ihtimali de dikkate alarak maddenin devamında, Haklı bir mazereti nedeniyle süresi içinde başvuramayanlar, mazeretin kalktığı tarihten itibaren on beş gün içinde ve mazeretlerini belgeleyen delillerle birlikte başvurabilirler. Mahkeme, öncelikle başvurucunun mazeretinin geçerli görülüp görülmediğini inceleyerek talebi kabul veya reddeder. şeklinde bir düzenleme getirmiştir. Kanun koyucu HAKLI mazeret halinde, 15 günlük ek bir başvuru süresi daha öngörmüştür. Ancak dikkat edilmelidir ki; 15 günlük ek sürenin başlangıcı 30. günün sonu değil, mazeretin ortadan kalktığı tarihtir. Süresinde yapılan başvurular bakımından kanun koyucu Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanun un 47. maddesi 6. fıkrasında..başvuru evrakında herhangi bir eksiklik bulunması hâlinde, Mahkeme yazı işleri tarafından eksikliğin giderilmesi için başvurucu veya varsa vekiline on beş günü geçmemek üzere bir süre verilir ve geçerli bir mazereti olmaksızın bu sürede eksikliğin tamamlanmaması durumunda başvurunun reddine karar verileceği bildirilir. şeklinde bir düzenlemeye gitmiştir. Eksikliğin başvurucu veya vekilince 15 günlük ek sürede giderilmemesi hali başvurunun reddi ile sonuçlanacaktır. Bu düzenlemede Mahkemeye başvuruda şekil şartlarının ne ölçüde katı olduğunun bir diğer göstergesidir. Bireysel başvuru dili, Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanun da düzenlenmek yerine, Anayasa Mahkemesi İç Tüzüğü nde düzenlenmiştir. Başvuru dili resmi dil olan TÜRKÇE dir. Başvurucunun başvurusunu bizzat yaptığı ve

41 Bireysel Başvuru Usulü ve Şartları başvurucunun yabancı olduğu hallede ne olacağı hususu ise düşünülmemiştir. Bu gibi hallerde başvurucuya ait tüm belgelerin ve başvuru formunun tercümeli şekilde Mahkemeye sunulması gerekir. Mahkemenin bir yabancı tarafından yapılan başvuruda duruşmayı gerekli gördüğü hallerde başvurucunun tercüman yardımından yararlanması AİHS in 6. maddesinin gereğidir. Bu konunun düzenlenmemiş olması, açık bırakılması, ileride bu konuda tartışmalar yaşanmasına sebep olacaktır. Başvurularda adli yardım istenmesi mümkündür. Anayasa Mahkemesi İç Tüzüğü ne göre, adli yardım taleplerini komisyon ve bölümler değerlendirecektir. 41

42

43 V- BİREYSEL BAŞVURULARIN ŞEKİL (KABUL EDİLEBİLİRLİK) ŞARTLARININ İNCELENMESİ Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanun un 48.maddesi uyarınca, başvurular yukarıda zikredilen ve kanunun maddelerinde düzenlenen başvuru şartlarını taşımalıdır. Yani, a- Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvuru öncesi tüketilmesi gereken tüm yargı yolları tüketilmelidir. b- 30 günlük süre şartına uyulmalıdır. c- Başvuru ekindeki tüm belgeler eksiksiz olmalıdır. d- Başvuru öncesi yargısal yollara ilişkin harçlar eksiksiz olarak yatırılmalıdır. e- Bizatihi bireysel başvuru harcı da ikmal edilmelidir. Başvurunun şekil yönünden incelemesini Anayasa Mahkemesi bünyesinde oluşturulacak komisyonlar yapacaktır. Kabul edilmezlik kararları OYBİRLİĞİ ile verilir. OYBİRLİĞİ ile kabul edilmezlik kararı verilmeyen dosyalar incelenmek üzere bölümlere havale edilir. 43

44 44 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Mahkeme bünyesinde oluşturulan komisyonlarca OYBİRLİ- Ğİ İLE verilen KABUL EDİLMEZLİK KARARLARI KESİNDİR. Kesin kararlara karşı başkaca bir başvuru mercii yoktur. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin 14 nolu protokolü ile değişik metninden farklı olarak Anayasa Mahkemesi nde şekil incelemeleri TEK YARGIÇ yerine, KOMİSYONLAR marifetiyle incelenmektedir. Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvurularda benimsenen sistem KOMİSYON- KOMİTE SİSTEMİDİR. Anayasa Mahkemesi 14 nolu protokol öncesi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin 11 nolu protokolle değişik sistemini benimsemiştir. Anayasa Mahkemesi ne yapılacak bireysel başvuruların şekil yönünden incelenmesinde asıl tartışma yaratacak olan düzenleme ise, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin 14 nolu protokolü ile değişik metnine getirilen ve kanun koyucu tarafından Anayasa Mahkemesi ne bireysel başvurular için de benimsenen düzenlemedir. Anayasa Mahkemesi nin Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanun un 48. maddesinin 2. fıkrasında, Mahkeme, Anayasanın uygulanması ve yorumlanması veya temel hakların kapsamının ve sınırlarının belirlenmesi açısından önem taşımayan ve başvurucunun önemli bir zarara uğramadığı başvurular ile açıkça dayanaktan yoksun başvuruların kabul edilemezliğine karar verebilir. denilmektedir. Benzer bir düzenleme AİHS nin AİHM e yapılacak başvuruların kabul edilebilirlik şartlarını düzenleyen 35. maddesin 3. fıkrasında da mevcuttur.

45 Bireysel Başvuruların Şekil (Kabul Edilebilirlik) Şartlarının İncelenmesi AİHS 35/3 maddesi :Asağıdaki hallerde Mahkeme, 34. madde uyarınca sunulan bireysel başvuruları kabul edilemez bulur: a) Başvurunun konu bakımından Sözleşme veya Protokollerinin hükümleriyle bağdaşmaması, dayanaktan açıkça yoksun veya bireysel başvuru hakkının kötüye kullanılması niteliğinde olması, veya b) Başvurucunun önemli bir zarar görmemiş olması; meğer ki Sözleşme ve Protokolleri ile güvence altına alınan insan haklarına saygı ilkesi başvurunun esastan incelenmesini gerektirsin. Ancak ulusal bir mahkeme tarafından gereği gibi incelenmemiş hiçbir dava bu gerekçe ile reddedilemez. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin 14 nolu protokolü ile değiştirilen metnin temel amacı başvuru yığılmasını engellemek, esasen insan hakları hukuku alanında bir içtihat mahkemesi olarak tasarlanan Mahkemenin yeniden eski işlevine dönmesini sağlamaktır. Kanun koyucu Anayasa Mahkemesi ne yapılacak bireysel başvurular yönünden benzer ve aşamalı filtreler getirerek, Anayasa Mahkemesi nde kurulan komisyonların yapılacak başvurular yönünden içtihat Mahkemesi fonksiyonunu üstlenmesini hedeflemektedir. AİHS de Açıkça bir dezavantaja maruz kalma ya da esaslı bir zarar görmemiş olma şeklinde açıklanan bu yeni kriterler ( benzer ifadelerle-anayasanın uygulanması ve yorumlanması veya temel hakların kapsamının ve sınırlarının belirlenmesi açısından önem taşımayan ve başvurucunun önemli bir zarara uğramadığı başvurular ile açıkça dayanaktan yoksun başvurular), başvuru- 45

46 Anayasa Mahkemesi ne Bireysel Başvuru nun son derece takdir yetkisini genişleten adeta Sözleşme ve ek protokollerle ( ya da anayasa ile korunan temel hak ve hürriyetler yönünden) korunan hakların ihlalinin tespitinde derecelendirme yapmakta ve bir takım ihlalleri daha ciddi görmekte, bir takım ihlalleri ise esaslı görmeme noktasında son derece kritik bir takdir yetkisine sahip olmaktadır. Bu yeni ölçütler, özellikle insan hakları alanında çalışan sivil toplum kuruluşları ve insan hakları hukukçularının ciddi eleştirilerine maruz kalmaktadır. Bu iki ölçüt son derece muğlaktır. Gerek AİHM in, gerekse Anayasa Mahkemesi nin içtihatlarıyla içi doldurulacak ve açıklık kazanacak bu iki ölçütün uygulaması bakımından zamana ihtiyaç vardır. 46

47 VI- BİREYSEL BAŞVURUNUN ESASTAN İNCELENMESİ Bireysel başvuruların şekil yönünden kabul edilebilir bulunması halinde, esastan incelemesi bölümler eliyle yapılır. Şekil yönünden kabul edilebilir bulunan başvuruların bir örneği Adalet Bakanlığı na gönderilir. AİHM e yapılan başvurular bakımından ağırlıklı olarak Dışişleri Bakanlığı önemli bir işlev üstlenmişken, Anayasa Mahkemesi ne yapılan başvurularda savunma işlevini Adalet Bakanlığı üstlenmiştir. ( madde 49/3 ) Mahkemenin delil araştırma yetkisi olduğu gibi, incelemesini dosya üzerinden yapabileceği gibi gerek görürse duruşmalı inceleme de yapabilir. ( madde 49/4 ) Mahkeme tanık dinleme, keşif yapabilme veya başvuru konusu ile ilgili dinlemeyi gerekli gördüğü uzmanları dinleyebilir. Bu işlemlerin yapılması için Mahkeme Başkanı nca bireysel başvuru raportörleri görevlendirilebilir. Başvuruya ilişkin bilgi veya belgelerin toplanması gereken kurumlarla yazışmaları da bireysel başvuru raportörleri yaparlar. Başvurucu ihlal iddiasına dayanak gösterdiği üçüncü fıkradaki belgelere herhangi bir nedenle erişememesi hâlinde bunun gerekçelerini belirtir. Mahkeme gerekli gördüğü takdirde bu bilgi ve belgeleri de re sen bireysel başvuru raportörleri marifetiyle toplar. 47