DETECTIVE NOVELS OF AHMET MİTHAT. Thesis Submitted to the. Institute for Graduate Studies. in partial satisfaction of the requirements for degree of

Transkript

1 DETECTIVE NOVELS OF AHMET MİTHAT Thesis Submitted to the Institute for Graduate Studies in partial satisfaction of the requirements for degree of Master of Arts in Turkish Language and Literature by Canan Çamcı Boğaziçi University 2006

2 The thesis of Canan Çamcı has been approved by Prof. Dr. Nüket Esen (Thesis advisor) Doç. Dr. Nur Gürani Arslan Yard. Doç. Dr. Halim Kara September 2006 ii

3 ABSTRACT Detective Novels of Ahmet Mithat by Canan Çamcı In this thesis four novels by Ahmet Mithat are examined in their social dimensions. Along with the social dimensions of Ahmet Mithat s novels, in their background, these questions are investigated: To what extent do these novels fit the rules of the detective novel? Do they provide anything new for this genre? Indeed, it was observed that without abandoning his views as a novelist, but at the same time using the particular characteristics of detective novels Ahmet Mithat wrote novels that essentially criticized the system and were similar to modern detective novels. These novels by Ahmet Mithat are of importance for the detective novel genre because his understanding of justice and punishment, within the context of Islamic epistemology, reflects the society of his time. Key words: Detective novel, critisizm of the system, punishment. iii

4 KISA ÖZET Ahmet Mithat ın Polisiye Romanları Canan Çamcı Bu çalışmada, Ahmet Mithat ın dört polisiye romanı toplumsal boyutlarıyla incelenmiştir. Bu romanların klasik polisiye kurallarına ne kadar bağlı kaldığı sorunsalı ile birlikte polisiyeye yeni bir şey katıp katmadığı, Ahmet Mithat ın bu romanlarının arka planındaki toplumsal boyutlarıyla beraber irdelenmiştir. Sonuçta Ahmet Mithat ın kendi romancılık anlayışından ödün vermeden, ama polisiyenin de belli başlı karakteristiklerini kullanarak, temelinde düzen eleştirisi olan ve modern dönem polisiyelerine daha çok benzeyen romanlar yazdığı görülmüştür. Sahip olduğu İslami görüş çerçevesinde, Ahmet Mithat ın bu romanların sonunda ortaya koyduğu ceza anlayışının da toplumu yansıtması açısından polisiye roman için önemli olduğu sonucuna varılmıştır. Anahtar kelimeler: polisiye roman, düzen eleştirisi, ceza iv

5 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ Ahmet Mithat ın Romanlarının Genel Karakteristikleri... 1 Okur... 2 Gerçeklik... 7 Toplumsal Değerler Polisiye Romanın Karakteristik Özellikleri İlk Polisiye Roman Olan Esrar-ı Cinayat Hakkında Görüşler Ahmet Mithat ın Polisiye Romanlarının Özetleri Esrar-ı Cinayat Hayret Haydut Montari Altın Aşıkları AHMET MİTHAT IN POLİSİYE ROMANLARI Esrar-ı Cinayat Hayret Haydut Montari Altın Aşıkları SONUÇ KAYNAKÇA v

6 ÖNSÖZ Aydınlanma ürünü bir tür olan polisiye romanın batıda ortaya çıkışı bizdekinden oldukça farklı aşamalardan geçerek gerçekleşmiştir. Rasyonalizmin analitik düşünme yeteneği, burjuvazinin yükselişi, suç oranlarındaki artışlar, basın özgürlüğüyle beraber suçun yaygın olarak herkes tarafından kolayca öğrenilmesi gibi etkenler bu türü kendiliğinden ortaya çıkardığı gibi, kendi okuyucu kitlesini de kolayca oluşturmuş ve polisiye romanı popüler bir tür haline getirmiştir. Türk dilinde polisiye romanın ortaya çıkışı ilk defa 1881 yılında Ponson de Terrail in Paris Faciaları adlı polisiye romanının çevirisiyle başlar. Bundan iki yıl sonra 1883 te Ahmet Mithat, Emile Gaboriau dan Orcival Cinayeti ni tercüme eder te Ahmet Mithat bu tercümeden etkilenerek Türkçe deki ilk polisiye roman olan Esrar-ı Cinayat ını yazar. Ahmet Mithat bu romandan sonra cinayeti ya da suç olayını merkeze alarak bir dedektif ve onun soruşturması etrafında geliştiğini gördüğümüz Hayret (1885), Haydut Montari (1888) ve Altın Aşıkları (1898) olmak üzere üç polisiye roman daha yazar. Bu tezde tercümelerin dışında, batıda olduğu gibi toplumsal bir hazırlık safhası geçirilmeden yazılan Ahmet Mithat ın bu dört polisiye romanı, toplumsal boyutlarıyla incelenecektir. Bu bağlamda, söz konusu romanların klasik polisiye kurallarına ne kadar bağlı kaldığı sorunsalı ile birlikte polisiyeye yeni bir şey katıp katmadığı, Ahmet Mithat ın bu romanlarının arka planındaki toplumsal boyutlarıyla beraber irdelenecektir. Neredeyse Türk edebiyatındaki her türe öncü olan Ahmet Mithat ın, kendi romancılık geleneğini bozmadan polisiye türe de öncülük yapmış olması, bahsettiğim romanlarında yerli unsurları ustalıkla kullanması bu konuyu seçmemde temel etken vi

7 olmuştur. Ahmet Mithat ın diğer romanlarında olduğu gibi bu romanların bir kısmının konusunun da yurt dışında geçtiğini göz önünde bulundurarak burada sözünü ettiğim yerli unsurlar kavramını, romanın konusu hangi coğrafyada geçiyorsa oraya ait adetler, davranışlar ve insan ilişkileri olarak ele aldım. Bunun yanı sıra, tür olarak polisiyeyi seçmem de bu roman türüne karşı öteden beri duyduğum ilgiden kaynaklandı. Türk edebiyatında üzerinde fazla düşünülmeye gerek duyulmamış olan, toplumsal bir olgu ve edebi tür olan polisiye roman konusunda araştırma bazında eksikliği bir dereceye kadar doldurmak bu tezle ulaşılması amaçlanan başka bir hedeftir. Ahmet Mithat romanlarının hemen hepsinde gördüğümüz bazı karakteristik özellikler vardır. Bu özelliklerin Ahmet Mithat ın incelediğimiz polisiye romanlarına ne kadar yansıdığı ve bu yansımanın polisiye romanın özüne ne şekilde etki yaptığını görmek için, tezimin giriş bölümüne öncelikle bu karakteristik özelliklerin açıklamasını yaparak başladım. Ahmet Mithat ın Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar, Yeryüzünde Bir Melek, Felatun Bey ile Rakım Efendi, Dürdane Hanım ve Müşahedat adlı romanlarını esas alarak yaptığım bu açıklama çerçevesinde ilk önce, Ahmet Mithat ın okur oluşturma çabası içinde biçimlenen metinsel kimliğinin belki de en önemli parçası olan okur ; yazar-okur ya da anlatıcı-yazar ve muhatabı çerçevesinde incelenmiştir. Ardından, okuru etkileyebilme ve anlatılanlara inandırma ekseninde şekillenen gerçeklik kavramı üzerinde durulmuş ve son olarak da Ahmet Mithat ın İslami inanış ve düşünce yapısı ile şekillenmiş bir ahlaki söylemle çevrili bilgi verme/eğitme çabası toplumsal değerler başlığı altında incelenmiştir. Giriş kısmında daha sonra polisiye romanın karakteristik özellikleri açıklanmıştır. Bu bölümde suç türü, suçlu, mekan, dedektif ve kurban gibi polisiye romanda bulunan belli başlı kavramlara değinildikten sonra, sanat ve popüler vii

8 kültürün bir ürünü olarak formülleşmiş hikayeler üzerine çalışma yapan ve romanları incelerken görüşlerini temel aldığım John G. Cawelti nin klasik dedektif hikayesi ve bu hikayelerin alt türleri olara kabul edilen police procedural tale (polisiye süreç hikayesi) ve hard-boiled (kara roman) türleri hakkındaki görüşleri açıklanmıştır. Ardından Türkçe deki ilk polisiye roman olan Esrar-ı Cinayat hakkındaki görüşlere değinilerek, bunların ulaştığı ortak noktalar tespit edilmiştir. Giriş kısmının sonunda Ahmet Mithat ın tezde inceleyeceğimiz dört romanın ayrıntılı özetleri kronolojik sırayla verilmiştir. Tezin ikinci bölümü Ahmet Mithat ın polisiye romanlarının incelenmesine ayrılmıştır. Ahmet Mithat ın Esrar-ı Cinayat, Hayret, Haydut Montari ve Altın Aşıkları adlı polisiye romanları yukarıda bahsettiğim bilgiler ışığında ele alınmış ve Ahmet Mithat ın kendi romancılık anlayışı gereği kullandığı yapıyla, polisiye roman yapısının birleşmesinin sonucunda ortaya çıkan özelliklerin temelde nereye vardığının tespiti yapılmaya çalışılmıştır. Sonuç bölümünde, Ahmet Mithat ın incelediğimiz dört romanında da polisiyenin yapısı içinde iyi işlemeyen adalet sistemine vurgu yaparak düzen eleştirisi yaptığı görülmüştür. Bu çerçevede, klasik polisiyede gördüğümüz ceza anlayışının dışına çıkan Ahmet Mithat ın, diğer romanlarında olduğu gibi polisiyede de sahip olduğu İslami düşünce ve dünya görüşünün etkisiyle ilahi adalet kavramı etrafında yeni bir ceza anlayışı oluşturduğu sonucuna varılmıştır. Sonuç bölümünün ardından kaynakça gelmektedir. Tezimde polisiye roman, dedektif romanı ve cinai roman kavramlarını aynı göstergenin gösterenleri olarak kullandım. Tezin yazımında Türk Dil Kurumunun 2005 yılında basılan Yazım Kılavuzu esas alınmıştır. viii

9 Bu tezin oluşumunda yardımlarını ve desteğini esirgemeyen değerli hocam/danışmanım Prof. Dr. Nüket Esen e ve her aşamada yanımda olan aileme ve dostlarıma gönülden teşekkür ederim. ix

10 1. GİRİŞ Ahmet Mithat ın Romanlarının Genel Karakteristikleri yılları arasında yaşamış olan Ahmet Mithat, Türk romanının ortaya çıkışında ve gelişmesinde en önemli isimlerden biri olmuştur. Roman, hikaye ve tiyatro gibi nesir türlerinin dışında, düşünceye dayanan tarih, coğrafya, felsefe, din, ekonomi, askerlik hatta görgü kuralları gibi değişik alanlarda ve çok sayıda eser vermesi ve döneminde kendi etrafında çok sayıda okuyucu kitlesi toplamasıyla Tanzimat dönemi romancıları arasında ayrı ve farklı bir yere sahiptir. İlk hikayesi 1870 te yayınlanan Ahmet Mithat ın 1912 deki vefatına kadar çok sayıda eser vermesinin yanı sıra, asıl dikkati çeken özelliği, eserlerinde çeşitli anlatım tekniklerini ve anlatım özelliklerini, kendi dönemine göre düşündüğümüzde, neredeyse ustalıkla diyebileceğimiz bir biçimde kullanmasıdır. 1 Tanzimat döneminin diğer yazarları olan Şemsettin Sami, Nabizade Nazım, Namık Kemal ve Recaizade Ekrem roman türünü batıdan aldıkları şekliyle kullanmışlar, bize ait değerleri toplumun yapısına uygun bir biçimde bu kalıbın içine yerleştirmişlerdir. Buna rağmen Ahmet Mithat, romanın malzemesiyle oynayarak yerli unsurları, toplumun değer yargılarıyla çatışmayacak bir biçimde geleneksel anlatı tekniğimizle yoğurarak, çeşitli anlatım tekniklerini kullanarak bu anlatı türünün genel yapısını sarsmıştır. Bunu yaparken İslami düşünce ve dünya görüşünün çizdiği sınırlar içinde, topluma vermek isteği değerleri işlemiş, bu çerçevede çoğunlukla, konuları yabancı ülkelerde geçen romanlar yazmıştır. Böylece, toplumdan gelecek herhangi bir 1 Ahmet Mithat, Karı Koca Masalı ve Ahmet Mithat Bibliyografyası. Hazırlayan ve Çevriyazı: Nüket Esen (İstanbul: Kaf Yayınları, Kasım 1999), ss

11 baskının önünü almış, tepki almadan bir çok yeni konulardan bahsederek okuyucusunu bilgilendirmiştir. Aslında bu, Tanzimat döneminde, çağın gereği toplumun sahip olduğu yapıyı sarsıntıya uğratmadan, farklı düşünceleri kabul ettirmek yolunda atılan oldukça önemli bir adımdır. Bu sayede Ahmet Mithat, farklı toplumların kültürlerine ait bilgileri hem okuyucuyu sıkmadan vermiş hem de tepki almadan romanda bir kırılma meydana getirmiştir. Görüldüğü gibi, çok çeşitli konulara olan merakı ve kişiliğinin asıl göze çarpan özelliği olan çalışma hırsı sayesinde, yaşadığı dönemde ihtiyaç olduğuna inandığı pek çok konuda okuyucusunu eğlendirerek eğitme amacını güden Ahmet Mithat ın, bunu yaparken çeşitli anlatım tekniklerini ve özelliklerini kullanması da kaçınılmazdır. Tezimin bu bölümünde, ilk önce Ahmet Mithat ın okur oluşturma çabası içinde biçimlenen metinsel kimliğinin belki de en önemli parçası olan okur ; yazar-okur ya da anlatıcı-yazar ve muhatabı çerçevesinde incelenecektir. İkinci olarak, okuru etkileyebilme ve anlatılanlara inandırma ekseninde şekillenen gerçeklik kavramı üzerinde durulacaktır. Son olarak, Ahmet Mithat ın İslami inanış ve düşünce yapısı ile şekillenmiş bir ahlaki söylemle çevrili bilgi verme/eğitme çabası toplumsal değerler başlığı altında incelenecektir. 2 Okur Ahmet Mithat ın eserlerini, okur kavramını göz önünde bulundurarak incelediğimizde, yazarın okur yaratma çabası içinde olduğunu görürüz. Berna Moran, anlatıcının kişiliği ve okur karşısındaki tutumunun Ahmet Mithat ın bütün 2 İncelememize konu olacak başlıklar Ahmet Mithat ın aşağıda künyesi verilen eserleri esas alınarak incelenecektir: Ahmet Mithat, Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar. Haz. Ali Şükrü Çoruk (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000); Ahmet Mithat, Yeryüzünde Bir Melek. Haz. Nuri Sağlam (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000); Ahmet Mithat, Felatun Bey ile Rakım Efendi. Haz. Necat Birinci (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000); Ahmet Mithat, Dürdane Hanım. Haz. M.Fatih Andı ( Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000); Ahmet Mithat, Müşahedat. Haz. Necat Birinci ( Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000) 2

12 yapıtlarının ortak özelliği olduğunu söyler. 3 Ahmet Mithat romanlarını yazarken geleneksel hikayeciliğimizden gelen meddah ağzını kullanır. Yeri geldiğinde olayların akışını kesip araya girerek okuyucuya seslenir veya ona sorular sorar. Böylece bir sohbet havası oluşturarak okuyucuyla olan bağını güçlendirir. Aslında Tanzimat romanında anlatıma sürekli müdahale eden eğitici ve yorumlayıcı bir yazar sesi daima mevcuttur, 4 ancak Ahmet Mithat ın okur u önceleyerek onunla sıcak bir diyaloğa girmesi, kendisiyle eşit konuma getirmek amacıyla daima araya girerek okurunu bilgilendirmesi, onun romanına başka bir özellik kazandırır. Berna Moran ın tespitiyle Ahmet Mithat ın anlatıcısı, kendi yarattığı bir kişi olarak romanlarında önemli bir konuma sahiptir. Ahmet Mithat ın anlatıcı olarak karşımıza çıkardığı kişi neredeyse hemen her konuda bilgi sahibi olan, batı uygarlığını tanıyan, çalışkanlığa önem veren, babacan ve aynı zamanda saygı uyandıran oldukça sevimli bir tiptir. Bu anlatıcı, okur oluşturma çabası içinde daima okuru göz önünde bulundurarak, bazen ona sorular sorduğu gibi bazen de okurun sorması gerektiğine inandığı soruları kurguladığı okura sordurtarak dönemi için oldukça dikkat çekici bir şekilde okurun bilgi eksikliklerini gidermeye çalışır. Böylece olması gerektiğini düşündüğü okurun kişiliğini de çizmiş olur. 5 Ahmet Mithat ın 1874 te yazdığı Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar adlı romanında anlatıcı, bir gece İskenderiye de Murad Bey adında birinin harem-serayına bir uşağın elinde mektupla girdiğini söyler. Ardından Bu Murad Bey kimdir bilir misiniz? 6 diyerek muhatabının dikkatini çekmeye çalışır. Karşısında olmasını 3 Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış I (İstanbul: İletişim Yayınları, 2000), s Jale Parla, Babalar ve Oğullar:Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri (İstanbul: İletişim Yayınları, 1993), s Moran, ss Ahmet Mithat, Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar, s

13 istediği okurun aklından geçmesi gerektiğine veya merak etmesi gerektiğine inandığı soruyu kendisi sorar. Bu adam hakkında romanın kurgusu içinde, gerektiği kadar bilgi verdikten sonra Ahval-i tarihiyyesini ziyade merak edenler Cevdet Paşa Tarihi ne müracaat edebilirler. Eğer Fransız tarihlerine müracaat olunursa mir-i müşarünileyhin, Napolyon gibi bir cenk tilkisine karşı nasıl kurt masalları göstermiş olduğu dahi görülür. 7 diyerek okurunu çeşitli kaynaklara yönlendirir. Bunu yaparken bir yandan muhatabını okuması gerektiğini düşündüğü kitaplara yönlendirirken, diğer yandan da onları, böyle ciddi tarih kitapları okuyabilecek seviyede gördüğü için, onurlandırır. Bu sayede anlatıcı-yazarın muhatabı gözünde saygınlığı ve değeri daha çok artmış olur. Diğer bir deyişle, Ahmet Mithat ta okuru eğitme anlayışı öne çıksa da, bu anlayışın etkisiyle okuru sıradan ve cahil görme ya da ona tepeden bakma gibi bir tavır söz konusu değildir. Aslında, Ahmet Mithat ın okuyucuya olan bu tavrının da okur oluşturma çabası içinde bilinçli bir yeri vardır. Hace-i Evvel unvanıyla tanınan Ahmet Mithat, muhatabını yüceltmenin eğitimde etkili bir yöntem olduğu inancıyla hareket eder. Yeryüzünde Bir Melek adlı romanda anlatıcı-yazar, Raziye ve Şefik karakterlerini, isimlerinin konuluşuna varıncaya kadar uzun uzun anlattıktan sonra muhatabına: Şu iki çocuk hakkındaki izahatımız biraz tatvili mucip olduysa da karilerimizin şöyle güzel böyle latif gibi yalnız sözden ibaret olan tavsiflerle iktifa edemeyerek en adi bahsi bile fikr-i hikmetle telakki eylediklerini terakkiyyat-ı asriyyenin icabıyla hükmeylediğimizden, tafsilat-ı mezkureyi mucib-i tasdi addedemeyiz. 8 diyerek onu entelektüel bir boyuta çeker. Muhatabının veya kurguladığı okurun iyi bir okuyucu olduğunu ima ederek, gerçekte ona, okuduğu metinde araması gereken anlatım 7 A.g.e. 8 Ahmet Mithat, Yeryüzünde Bir Melek, s

14 tarzının kendi yazdığı biçimde olması gerektiğini anlatmaya çalışır. Böylece, okuruna yönelik bu tarz hitapları ve konuşma edasıyla, muhatabını kendi istediği şekilde yönlendirerek, yazınsal bir metinde nelere dikkat etmek gerektiğini hissettirmeden öğretir. Ahmet Mithat ın romanlarında muhatabın varlığı yazarın biz, sen, Evet efendim! gibi kelimelerle başlayan cümlelerinde açıkça hissedilir. Bu cümlelerle kendisine seslenilen okur, anlatıcı yazarın tavsiye ve telkinleriyle anlatılan konuya karşı tavrını alır. Felatun Bey ile Rakım Efendi romanının birinci bölümünde Felatun Bey i tanıtan yazar, Felatun Bey in pederi Mustafa Meraki Efendi hakkında da bilgi verir. Bu durumu lüzumsuz bulacak okuyucularını bilgilendirmek/bilinçlendirmek maksadıyla Felatun Bey i güzelce tanımak için kendisinin menşeini görmek elbet lazımdır. Böyle bir menşeden neşet eden zatın hal ve tavrı daha kolay anlaşılabilir. 9 açıklamasını okuyucusu için yapar. Bu sayede okuyucu, okuma-yazma edimine ortak edilmiş olur. Yine aynı romanın başka bir yerinde, Rakım ile Jozefino nun buluştuklarını ve onun Rakım dan aşıkane bir buse aldıktan sonra bir saat kadar söyleştiklerini ve daha sonra da Rakım ın oradan ayrıldığını söyleyip tekrar okuruna seslenir: İhtimal ki erbab-ı mütalaadan bazıları vak a-i mezkur üzerinden mürur eden bir saat müddette nasıl sohbet edilmiş olduğunu sorarlar. Lakin hikaye usulünde mesailin şu cihetleri söylenmez, yazılmaz da. O cihetler ferasetle teyakkun edilir. 10 Burada Ahmet Mithat ın kendi düşünce sistemine göre roman yazma usulünü okuruna benimsetmeye çalıştığını görürüz. Diğer bir deyişle, Ahmet Mithat burada okuruna bir romanda neleri araması gerektiği hakkında ipuçları vermektedir. Aynı bölümde okurunun Rakım ın ahlakına dair ettiği/ettiğini varsaydığı itirazlara da yine 9 Ahmet Mithat, Felatun Bey ile Rakım Efendi, s A.g.e., s

15 kendi üslubunca yanıtlar verir. Bu noktada Ahmet Mithat ın yalnız pasif bir şekilde okuyan değil, aynı zaman merak eden, soran ya da yeri geldiğinde itiraz eden bir okuyucu beklentisi içinde olduğu da açıkça görülür. Ahmet Mithat ın Dürdane Hanım romanının birinci kısmı tamamen okur düşünülerek yazılmıştır. Kitabın bu ilk kısmında yazar, okuyucusu için romanın bir kısmının geçtiği Galata semti hakkında ayrıntılı bilgi verir. Galata da geceleri neler yapıldığı, kimlerin oralarda vakit geçirdiği, meyhanelerin nerelerde bulunduğu, oraların ne vakitler ve kimler için tehlikeli olabileceği gibi çok çeşitli konulardan bahsederek okuyucuyu romanı anlamaya hazır hale getirir. Bir ara Beyoğlu ndan bahsetmek gerektiğinde okuyucuya, bundan önce yazmış olduğu Henüz On Yedi Yaşında adlı romanında Beyoğlu hakkında ayrıntılı malumat verdiğini söyleyerek Galata ve Beyoğlu semtlerini bazı yönlerden karşılaştırır. 11 Böylece Ahmet Mithat bir yandan okuyucusunu bilgilendirip kitabını anlamaya hazır hale getirirken, diğer yandan muhatabının kitap okuyan biri olduğunu hissettirerek onu, başka bir kitabını okuması için yönlendirir. Ahmet Mithat ın okuruyla en içli dışlı olduğu romanı Müşahedat tır diyebiliriz. Bu romanda artık o, etiyle kemiyle yazar ve gazeteci olan, yaşayan Ahmet Mithat tır. Romana, Malum a, bu muharrir-i aciz Beykozlu dur. Yaz kış, akşam sabah Beykoz dan İstanbul a gelir gider. 12 cümleleriyle başlar. Ardından kendisi de romanın kişilerinden olduğu için, biraz kendisinden bahseder. Bu romanda okuru o kadar fazla önemser ki, artık onu, kitabının yazılış sürecine dahil eder. Beykoz vapurunun hallerini ve gelip giderken orada gözüne takılanları anlattıktan sonra, gazeteci ve yazar olarak bu tür manzaralardan korunmanın ne kadar imkansız 11 Ahmet Mithat, Dürdane Hanım, ss Ahmet Mithat, Müşahedat, s. 9. 6

16 olduğunu anlatabilmek için okuruna Şimdi siz olunuz da, o gün sahayif-i münazarat üzerinde icra edeceğiniz manevrayı veyahut zihninizdeki romana takacağınız kulpu düşünebiliniz. 13 diyerek, muhatabına bir süreliğine de olsa kendi yerine geçme fırsatı tanır. Böylece, onu sadece okuyan değil aynı zamanda yazabilecek olan biri konuma getirir. Görüldüğü gibi, Ahmet Mithat okurunu yalnızca okuyan ve yazan bir kişi olarak tanımlamakla kalmaz. Zaman zaman yazısında anlattığı durumlara kurguladığı okuru adına çeşitli itirazlarda bulunarak onları eleştirebilen/düşünebilen biri olarak da gösterir. Aslında bunu sadece okurunu öncelemek adına yapmaz. Bu, onun için bir çeşit kendini haklı gösterme tekniğidir. Bunu yaparak okuyucudan gelebilecek muhtemel itirazlara, okuyucuyu maniple ederek, önceden cevap vermiş olur. Ahmet Mithat ın okuyucuyla sohbet eder gibi meydana getirdiği yazar-okur ya da anlatıcıyazar ve muhatabı arasındaki bu ilişki, okur yaratma çabası bağlamında hemen her romanında aynı şekilde karşımıza çıkar. Gerçeklik Ahmet Mithat ın eserlerinin diğer bir ortak özelliği de sürekli olarak eserlerine konu olan vakaların ya da anlattıklarının gerçek olduğuna vurgu yapmasıdır. Bu olaylara, ya bizzat görerek kendi şahit olmuştur ya da onları birinden işitmiştir. Öte yandan, onun eserlerine konu olan olayların illa gerçekleşmiş olması da gerekmez. Gerçekleşebilme ihtimali olan olaylar da Ahmet Mithat a göre inandırıcı bir nitelik taşır. Tam bu noktada, onun gerçeklik kavramına bakışının inandırıcı olabilme ve okuru etkileyebilme çerçevesinde şekillendiğini söyleyebiliriz. Böylece okurunu konuya daha çok çekebilecek, vermek istediği mesajı daha kolay verecektir. Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar adlı eserin önsözünde şöyle der: 13 A.g.e., s

17 Sözü bitirmeden evvel şunu da söyleyeyim ki bu hikaye sırf hayal nev inden de değildir. Derununda mezkur esamiden bazıları tarihçe o kadar büyük ehemmiyet almışlardır ki yalnız onların sergüzeşt-i hallerini doğrudan doğruya kaleme almak büyük bir roman yazmış olmak demektir. 14 Ahmet Mithat, okur merkezli düşünen ve okurun anlayacağı biçimde yazan bir yazardır. Dönemi göz önünde bulundurduğumuzda, bu açıklamanın pek de sıradan bir durum olmadığını görürüz. Tanzimat dönemi okuru roman okumaya daha yeni yeni alışan, kurgu ve gerçek ayrımını da yapacak seviyede olmayan bir okurdur. Bu dönemde okurun ilgisi ancak gerçek olduğuna inandığı olaylara kayacaktır. Okur, gerçek yaşamda görmediği, bilmediği olayları roman vasıtasıyla öğrenmek isteyecektir. Ahmet Mithat bu önsözünde okuru, romanın gerçekliğine hazırlar. Ardından romanın içinde kesin tarihler ve yer adları vererek bu duyguyu güçlendirir. Yazar, roman kişilerinden biri olan Pavlos hakkında bilgi verdikten sonra, bu adamın yaşadığı çağda çok önemli bir kişi olduğunu söyleyerek, gerçek hayat ta yaşayan gerçek bir kişi olduğunu vurgulamak için, okura bir açıklama yapar: Hem hikaye muharrirleri sırf hayal ile iştigal ettiklerine nazaran Pavlos hakkında verdiğimiz malumatı hayal zannetmemeli. Yukarıda dahi dediğimiz veçhile bu zatın ismi İspanya ve Fransa ve Fas tarihinde mezkur olup Osmanlı tarihlerinde dahi mezkur olmak lazım gelirken, tarihlerimizdeki hadsiz, nihayetsiz noksan sebebiyle zikri unutulmuştur. 15 Ahmet Mithat gerçeklik hissini kuvvetlendirmek ve okurunu kendisine inandırabilmek maksadıyla, sık sık böyle tarih kitaplarına gönderme yapar. Ona göre, tarih gerçeklerden bahseder. Anlattıkları da tarih kitaplarında yazdığına göre, onun da gerçeklerden bahsettiği böylece açığa çıkmış olur. Böylece muhatabında okuma isteği uyandırarak, hikaye yoluyla vereceği öğütleri geçerli kılarak inandırıcılığı arttırmış olur. Aynı zamanda bunu yaparken tarih kitaplarımızdaki nihayetsiz noksan lardan bahsetmesi dönemi için oldukça ciddi bir eleştiridir. 14 Ahmet Mithat, Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar, s A.g.e., ss

18 Ahmet Mithat ın, romanlarında gerçeklik hissini vermek için kullandığı yöntemlerden biri de gözlem tekniğidir. Ayrıntılara çok dikkat eden Ahmet Mithat, eserlerinde zaman zaman gerçekmiş gibi yaparak okuyucuyu anlattıklarına daha çok inandırır. Yeryüzünde Bir Melek adlı romanında bir ara anlatıcı-yazarın araya girerek, muhatabına Hişt! Susalım! Şefik ile Raziye söyleşmeye başladılar. Onları dinleyelim. 16 demesi okuyucuya gerçek sanma hissini vermesi açısından dikkate değerdir. Bu sayede Ahmet Mithat, okuyucu ile aynı konuma gelerek, olaylara onunla birlikte şahit olur. Öte yandan, Ahmet Mithat ın eserlerinde olayları anlatırken araya girerek doğruyu söylediğini açıkça vurgulaması da anlatım tekniği açısından ilginç bir özelliktir. Örneğin, yine aynı romanda, şöyle der: Bir muharrir aynıyla bir ressam olup tabiatta mevcut olmayan şeyi asla resmedemez. Elbette karşısında bir model bulunup onu kopya yani istinsah eder. 17 Burada yazar, gerçeği taklit ettiğini, diğer bir deyişle söylediklerinin gerçek şeyler olduğunu muhatabına ima eder. Böylece, Ahmet Mithat anlatıcı ve muhatabı arasındaki ilişkiyi yakın tutarak, kullandığı açık söylemle gerçek hayatta meydana gelmiş gerçek olayları anlattığını ifade ederek muhatabını ikna eder. Bu şekilde hikayeye dahil olan okuyucu, gerçek olaylar ve gerçek kişiler karşısında olduğu inancıyla yazarın hikayede olay vasıtasıyla vermek istediği mesajı daha rahat alacak, böylece yazar amacına ulaşacak, okurunu eğitecektir. 18 Ahmet Mithat ın Felatun Bey ile Rakım Efendi adlı romanı, Felatun Bey i tanır mısınız? Haniya şu Mustafa Meraki Efendizade Felatun Bey! Galiba 16 Ahmet Mithat, Yeryüzünde Bir Melek, s A.g.e., s Nüket Esen, The Narrator and the Narratee in Ahmet Mithat, Edebiyat, Journal of Middle Eastern Literatures, Vol.13, No.2 (2003), ss

19 tanıyamadınız. Fakat tanınacak bir çocuktur. 19 cümleleriyle başlar. Daha romanın başında okuyucu, gerçekten var olan bir kişi karşısında olduğu izlenimine kapılır. Okuyucu, Felatun Bey i tanımaz, ancak böyle bir kişinin var olduğuna/var olabileceğine inandığı için, onu tanımak ister. Ardından yazar, Mustafa Meraki Efendinin Beyoğlu na yakın bir mahallede oturduğunu söyler, fakat mahallenin adını vermek istemez. Böylece, ilk cümlelerle okuyucuda meydana gelen gerçeklik hissi daha da kuvvetlenmiş olur. Görüldüğü üzere, Ahmet Mithat burada da eserlerinin çoğunda yaptığı gibi gerçek bir kişi karşısında olduğunu muhatabına sezdirerek inandırıcı olabilmeyi başarmıştır. Gerçeklik hissini meydana getiren diğer bir nokta da yazma zamanı ve okuma zamanının aynı anda gerçekleşiyor izlenimi yaratılmasıdır. Bu durumda anlatıcı, muhatabı ve hikayede anlatılan olay tek bir noktada buluşurlar. 20 Ahmet Mithat ın pek çok eserinde bu duruma rastlamak mümkün. Dürdane Hanım adlı romanında anlatıcı-yazar Sohbet ile Acem Ali nin birlikte bir gece geçirdiklerini anlatırken, Sohbet in bir ara uykusu kaçtığını ve Ali yi izlemeye başladığını anlatır. Sohbet in ansızın Ali nin yorganını kaldırdığını, sonra birden irkilerek iki adım geriye çekildiğini söyleyen anlatıcı-yazar, araya girerek muhatabına seslenir: Acaba, bu ikinci bakışta biz dahi Ali ye Sohbet ile beraber bakmış olsaydık ne görürdük? 21 Sonra cevabı yine kendi verir: Ne göreceğiz? Soyunduğu zaman ceketini, yeleğini frenk gömleğini çıkarıp, yalnız fanilası ile yatağa girmiş olan Acem Ali Bey in göğsündeki fanilanın altına sanki iki turunç koymuşlar gibi bir hal! 22 Burada anlatıcı ve muhatabı, anlatılan olaya birlikte şahit olurlar. Böylece hikayenin yazılma anı, 19 Ahmet Mithat, Felatun Bey ile Rakım Efendi, s Esen, ss Ahmet Mithat, Dürdane Hanım, s A.g.e. 10

20 okunma anı ve gerçekleşme anı tek bir noktada karşılaşmış olur. Ahmet Mithat bu tekniği kullanarak anlatıcı-yazar ve muhatabı arasındaki mesafeyi azaltarak, okurunu da hikayeye dahil etmiş, birlikte gözlemlemiş, onunla aynı şeyleri görmüştür. Gerçeklik hissini oldukça kuvvetle veren bu yöntem Ahmet Mithat ın başarıyla uyguladığı tekniklerden biridir. Ahmet Mithat ın eserlerinde araya girerek konuşanın kendisi olduğunu söylemesi de gerçeklik hissini veren unsurlardan biridir. Bu bağlamda, özellikle Müşahedat romanında, yazar Ahmet Mithat olarak karşımıza çıkması ve romanın yazılış sürecinden bahsetmesi, hatta buna zaman zaman okuru da katması, dönemi de göz önünde bulundurulduğunda, inandırıcılığı arttırmak adına yapılan ciddi bir yeniliktir. 23 Daha eserin başında, kendisinin her gün gelip gittiği Beykoz vapurunda etrafı bir gazeteci ve romancı titizliği ile incelerken şahit olduğu bir olayı soruşturmaya başlayan yazar, bir yandan bu işi yaparken, diğer yandan da olayın geçtiği/geçeceği mekanları da anlatarak okuyucuda iki yönden gerçeklik hissi uyandırır. İlki, olaya bizzat kendisinin şahit olduğunu söyleyerek oluşturduğu bir tekniktir. Yazar gözlemlerine dayanarak yazmıştır bunları. Romanda sadece gördükleriyle yetinmeyen Ahmet Mithat, bir ara gördüğü kızları takip ederek onların evine kadar gider. Kapıyı açan uşağa üzerinde hem Türkçe hem de Fransız hurufatıyla Ahmet Mithat ve publisist kelimeleri bulunan vizite kağıdını uzatır. 24 Böylece, yabancı birinin evine gitmesi hatta onun tarafından kabul edilmesi gayet doğal görünür. Ünlü bir yazar ve gazeteci olan Ahmet Mithat a Siranuş un kapısı kolayca açılır. Diğer bir deyişle, burada yazar, batıda yabancı bir yere gidildiğinde adet olan kartvizit verme davranışını romanında bizzat uygulayarak gerçeklik hissini uyandırmıştır denilebilir. İkinci olarak, çok iyi bildiği mekanları ayrıntılarıyla 23 Moran, s Ahmet Mithat, Müşahedat, s

21 anlatarak bu gerçeklik hissini daha da kuvvetlendirmiştir. Romanın ilerleyen bölümlerinde hem okurun hem de yazarın bilmediği kısımları aydınlatmak üzere, aynı zamanda romanı yazmakta olan Ahmet Mithat, tıpkı bir hafiye gibi olayı soruşturmaya başlar. Bu sayede okur ile yazar, olayları eşzamanlı olarak öğrenirler. Bu durumda okuyucu gözünde olayın gerçek olmadığına dair herhangi bir şüphe kalmaz. Zaten roman boyunca anlatıcı- yazar ve muhatabı arasındaki sıkı ilişki sayesinde böyle bir şeye fırsat verilmez. Öte yandan, olayın geçtiği mekanların isimleri bazen tam olarak verildiği gibi, bazen de (...) ile geçiştirilir. Ahmet Mithat ın pek çok eserinde rastladığımız bu özellik de gerçek kişilerin özel hayatlarını afişe etmemek için yapıldığı izlenimi yarattığından, gerçeklik hissini meydana getirmek için uygulanılan bir tekniktir. Toplumsal Değerler Şinasi yle başlayan, Genç Osmanlılar ve Jön Türklerle Meşrutiyete kadar devam eden Tanzimat devrinin batılılaşma hareketlerinin temsilcisi olan şahsiyetler terakki fikrini oldukça önemli bir mesele olarak ele alırlar. 25 Gerçekten de, İbrahim Şinasi, Namık Kemal, Ahmet Mithat, Şemsettin Sami ve Samipaşazade Sezai gibi Tanzimat dönemi yazarlarının eserlerine baktığımızda, uygarlaşmamız için gerekli görülen bazı yeni anlayışları, değerleri ve kavramları Batı medeniyetinden alarak kendi toplumumuza mal etmeye çalıştıklarını görürüz. Bu çerçevede, evlenme usulü, kadına karşı tutum, cariyelik kurumu, ticaret anlayışı gibi toplumsal sorunlar romanlarımızda eleştirilen konular olarak çıkar karşımıza. Öte yandan, romanı eğitim amacıyla kullanan bu yazarların roman aracılığı ile vermeye çalıştıkları eğitimin niteliği aynı değildir. Örneğin, Namık Kemal özgürlük, eşitlik, vatan gibi siyasi kavramları vermeye çalışırken, Ahmet Mithat romancılığını eğitim yolunda 25 Orhan Okay, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Mithat Efendi ( İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1991), s

22 kullanmış, halka ansiklopedik bilgiler vererek onların kültürlerini arttırmak istemiştir. 26 Orhan Okay, tam bu noktada, Ahmet Mithat ın maddi veya manevi, her alanda Osmanlı milletinin saadeti gibi daha pragmatist bir neticeye ulaşmak istediğini vurgulayarak, bunun pratikte hüsrana düşmüş diğer Tanzimat dönemi yazarlarından Ahmet Mithat ı ayıran ve onun terakki ölçüsünü gösteren önemli bir özelliği olduğunu söyler. 27 Ahmet Mithat toplumsal sorunları verirken, topluma ait kültürel değerleri hesaba katarak hareket eder. İslami inanış sistemiyle şekillenen Tanzimat devri insanının genel kültür düzeyini yükseltmeye çalışırken, onlara bazen hiç alışık olmadıkları konular hakkında bilgiler verir. Bunu yaparken okuyucuyu sıkmayan, hatta çoğu zaman eğlendiren bir üslup kullanan Ahmet Mithat, anlattığı konuların toplumun ahlaki yapısına tamamen zıt olmamasına da dikkat eder. Tüm bunlar göz önüne alınarak Ahmet Mithat ın romanlarına baktığımızda, onun kültürel ve toplumsal değerler hakkında bilgi verirken lezzet-ibret bağlamında İslami düşünce temeliyle çevrelenmiş bir ahlaki söylemle hareket ettiğini söyleyebiliriz. Diğer bir deyişle, Ahmet Mithat hem Osmanlı toplumuna hem de diğer toplumlara ait değerlerden bahsederken bir yandan okurlarının lezzet almasını sağlarken diğer yandan da bu değerleri kendi anlayışına uygun bir ahlaki söylemle şekillendirerek okurunu bilgilendirmiştir. Ayrıca bunu yaparken, yanlış yapan kötü karakterleri ya roman kişileri tarafından cezalandırmış ya da ilahi adaletin tecellisi olarak kurguladığı belaları, romanın sonunda açıklayarak hikayesini ibret alınacak şekle koymuştur. Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar romanının bir yerinde Ahmet Mithat, 1793 senesinin kış mevsiminde Uzleti Efendinin Aksaray daki konağında dostlarıyla sohbet ettiklerini söyledikten sonra, İstanbul un o devrine ait kış sohbetleri hakkında 26 Moran, s Okay, s

23 okuyucuya ayrıntılı bilgi verir. Bu sohbetlerde çeşitli oyunlar oynanılarak eğlenildiğini, bunun yanı sıra bir de helva sohbeti yapıldığını anlatır. Ardından okuyucusuna Bu eğlenceler fena eğlenceler değildi. Hem milli şeylerdi, hem latif idi. Ama sonra halkın mizacına arız olan inkılap bunların esamisini bile unutturdu. 28 diyerek bu sohbetler hakkındaki kendi yorumunu iletir. Görüldüğü gibi yazar, kendi toplumuna ait bir dönemin hem milli hem de latif bulduğu bir adetini okuyucularına hatırlatmış ve onları bu konuda bilgilendirmek istemiştir. Burada dikkati çeken diğer önemli nokta ise, yazarın yaptığı bu açıklamaların hikayenin kurgusu içindeki yeridir. Ahmet Mithat bu açıklamaları, diğer eserlerinde olduğu gibi, hikayenin bütünlüğünü bozmadan ve okuyucusunu bunaltmadan verebilmeyi başarmıştır. Ahmet Mithat, kültürel konular hakkında bilgiler verirken, bazen bunlardan toplumsal sorun haline gelmiş olanlara karşı tavrını, eserlerinde hissettirmekten kaçınmamıştır. Evlenme konusunda aldığı tavır, Yeryüzünde Bir Melek adlı romanında oldukça ilginç bir şekilde ele alınmıştır. Çocukluklarından beri beraber büyüyüp birbirlerini seven iki gencin evlenememesi ve kızın kendi isteği olmadan başka biriyle evlendirilmesi olayına dayanan bu romanın bir yerinde yazar, bizim memleketimizde sevdiği adamla evlenen kızların nadir olduğunu, hatta evlenenlerin birçoğunun düğün öncesinde birbirlerinin yüzlerini bile görmediklerini söyler. Bunların evlenmesine ana-babaları veya akrabaları karar verir, sanki kocaya varacak ve evlenecek olanlar kendileriymiş gibi onlar neye karar verirlerse delikanlıyla kız dahi ona razı olurlar. 29 Burada anlatıcı-yazarın kullandığı üslupla bu geleneğe karşı tavır aldığını rahatlıkla anlayabiliyoruz. Böyle yaparak Ahmet 28 Ahmet Mithat, Hasan Mellah yahut Sır İçinde Esrar, s Ahmet Mithat, Yeryüzünde Bir Melek, s

24 Mithat ın, bulunduğu dönemde sosyal bir sorun haline gelen bir mesele hakkında, okuyucusunun düşünce yapısını etkilemeyi hedeflediğini söyleyebiliriz. Öte yandan, yine aynı romanda, aldanmak ve aldatmak hususlarına değinen Ahmet Mithat, Şefik ve Raziye gibi birbirini seven herkesin bu konulara onlar kadar hassasiyet göstermediklerini ispat için hürriyet-i nisvanın biraz daha reng-i diğerde olan memleketlerinden biri 30 olan Paris i örnek gösterir. Oralarda bir kadın ne kadar çok aşık olur ve bir erkek dahi ne kadar çok maşukası bulunur ise onunla iftihar eder. Kadın ve erkek için müteaddit zevatla sevişmek, hıyanet veyahut aşüftelik addolunmayıp belki meziyet addolunur. 31 Burada, örnek olarak başka bir toplumu göstermesi, kendi toplumuna bakışını göstermesi açısından ilginçtir. Tanzimat dönemi toplumunun değer yargılarıyla zaten kadın-erkek ilişkileri serbest olmadığı gibi, ihanet gibi bir meselede Ahmet Mithat ın Avrupa dan bir örnek vermesi Osmanlı toplumunu bu açıdan daha faziletli görmesinden kaynaklanır. Genel olarak pek çok romanında bu üslubu kullanır Ahmet Mithat. Çünkü ona göre, doğu ve batı medeniyetlerinin maddi ve manevi yönleri vardır. Doğu medeniyeti, ferdi ve sosyal ahlaka önem verirken maddi yönden ilerlemeyi son asırlarda ihmal etmiştir. Buna karşılık batı medeniyeti, teknoloji alanında inanılmaz ilerlemeler kaydetmiş, ancak ahlaken gittikçe çökmüştür. Hal böyle olunca, olması gereken medeniyet batının maddi, doğunun manevi ilerlemesine dayanacaktır. 32 Ahmet Mithat ın romanlarında sık sık karşımıza çıkan konulardan biri de yaşayış kültürüdür. Kılık kıyafet, sofra adabı, şehir nizamı gibi pek çok konularda bilgi veren yazar, eserlerinde aynı zamanda Osmanlı kültürü ile Avrupa kültürünün 30 A.g.e., s A.g.e. 32 Okay, s

25 de bir karşılaştırmasını yapar. Avrupa kültürünü tanıtırken çoğunlukla bir Osmanlının bakış açısını kullanmasına rağmen, yer yer Avrupalılara ait bazı özellikleri bizimkilere üstün tuttuğu da görülür. Örneğin Felatun Bey ile Rakım Efendi adlı romanında Ahmet Mithat, Avrupai sofra düzeni ve adabı aleyhinde bulunmaz. Sadece bu sofradaki samimi olmayan alafranga konuşmalarla alay eder. 33 Öte yandan, Felatun Bey in alafrangalığın gereği olarak giydiği kıyafetle dalga geçen Ahmet Mithat ın, buradaki kıyafete olan tutumu farklıdır. Felatun Bey, İngiliz ailesinin verdiği bir davette dans ederken pantolonu yırtılır. Gayet dar ve siyah olmasından dolayı çürük bulunan pantolonun kıçı boylu boyuna ayrılmış olmaktan başka bir şey değildi. Arkasındaki gayet kısa ceket tesettür için kafi olmadığı cihetle pantolonun düzlüğü bozulmamak için böyle bir büyücek yere geldiği zaman pantolonu donsuz giymek Zira alafrangalılığın gayeti budur itikadındaydı- mutadı olduğundan eğer yine bu adete riayet etmiş olsaydı, işin içindeki en büyük sakatlık o zaman meydana vururdu. 34 Görüldüğü gibi, yazar burada Osmanlı toplumunun yaşayış tarzına aykırı, dar ve tesettüre uygun olmayan kıyafeti hicvetmiş, okuyucusunun gözünde çirkin ve komik bir manzara çizmiştir. Ahmet Mithat bunlara ilave olarak, romanlarında kadının kitap okuması gereğine vurgu yapar. Bazen kadın kahramanlarına roman okutturduğu gibi bazen de roman okumanın kadınlara neler kazandırdığını, yine kahramanları aracılığıyla söyletir. Dürdane Hanım romanında, Dürdane nin hiç roman okumadığını işiten Ulviye, içinden: Eğer sen romanları okumuş, hem de kemal-i dikkat ve itina ile okuyarak erkeklerin kadınların ahvalini layıkı vechile öğrenmiş olsaydın kendini bu vartaya duçar etmezdin! 35 der. Burada yazar, sadece kadınlarının roman okuması gereğini vurgulamaz, aynı zamanda kemal-i dikkatle okumaları gereğine vurgu 33 Yaşayış tarzı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Okay, ss Ahmet Mithat, Felatun Bey ile Rakım Efendi, ss Ahmet Mithat, Dürdane Hanım, s

26 yapar. Burada yazar, okumanın insana hayat tecrübesi kazandıracağına, kadınların da bu sayede başlarına gelecek olaylar karşısında, akıllıca davranacaklarına dikkat çeker. Benzer bir durum Müşahedat romanında karşımıza çıkar. Kendisi de bu romana dahil olan Ahmet Mithat, Siranuş un evine gidip vizite kağıdını verdiğinde meşhur bir romancı olması nedeniyle iyi bir roman okuyucusu olan Siranuş tarafından kabul edilir. Siranuş ona Felatun Bey ile Rakım Efendi romanının kahramanı Rakım Efendi hakkında sorular sorar. 36 Bunların yanı sıra, Ahmet Mithat ın birçok romanında bahsettiği Beyoğlu ve dolayısıyla İstanbul kültüründen de bahsedebiliriz. Onun romanlarının birçoğunda olay, ya tamamıyla ya da kısmen, Beyoğlu nda geçer. Hayatının önemli bir kısmı bu semtte geçen Ahmet Mithat ın yaşadığı yıllarda Beyoğlu, Avrupa malları satan mağazaları, sarrafları, yabancı dilde gazete basan matbaaları, tiyatro ve çalgılı gazinodan sefih eğlence yerlerine kadar İstanbul un çok renkli bir tarafını gösterir. 37 Ahmet Mithat, Müşahedat romanında özellikle Beyoğlu çevresinde yaşayan gayrimüslimler hakkında bilgi verir. İstanbul da cemaat-i gayrı müslime meyanında bir de Latin cemaati vardır. Osmanlılarımızın ağlebi, yalnız Rum ve Ermeni veyahut cemaat-i ma rufesini nazar-ı dikkate alarak, bir de Latin cemaati olduğunu hemen hatırdan bile geçirmezler. 38 Romanın ilerleyen kısımlarında bu cemaat hakkında ayrıntılı bilgiler veren yazar, bu sayede bir dönem İstanbul da yaşamış, ancak zamanla unutulmuş bir topluluk hakkında okuyucularını bilgilendirerek, bir çeşit İstanbul bilgisi vermektedir. Ahmet Mithat, ayrıca romanlarının çoğunda ısrarla çok çalışarak para kazanma fikri üzerinde durur. Bunun da en kolay yolu olarak ticaret 36 Ahmet Mithat, Müşahedat, ss Okay, s Ahmet Mithat, Müşahedat, s

27 yapmayı öne sürer. Müşahedat romanındaki Seyyit Mehmet Numan, ticaret yaparak zenginleşmiş kişilerin prototipi gibidir. Görüldüğü gibi, Ahmet Mithat, romanlarında sohbet havası oluşturarak okuyucusuyla sıcak ve samimi bir dostluk kurmuş, yaşadığı dönem gereği onların ihtiyaç duyduğuna inandığı konular hakkında bilgiler vermiştir. Eserlerinde sık sık gerçeklik hissi vererek, okurun kendisine inanmasını sağlamış, böylece verdiği bilgileri daha inanılır kılmıştır. Faydacı bir anlayışla, okurunu eğlendirerek eğiten Ahmet Mithat, sahip olduğu İslami düşünce yapısı gereği, anlattıklarını toplumun inançlarını sarsmadan, onlarda büyük bir kırılma yaratmadan sahip oldukları ahlaki yapı içerisinde verebilmeyi başarmıştır. Okur merkezli hareket eden ve kendi ideolojisine uygun aydın bir okur kitlesi amaçlayan yazar, yazdığı çok ve çeşitli konularla bunu başarmış gibidir. Polisiye roman gibi o dönem için Avrupa da bile yeni kabul edilen bir türün örneklerinden biri olan Emile Gaboriau nun Orcival Cinayeti (1867) adlı romanını önce tercüme etmiş, ardından edebiyatımızda polisiye romanın ilk örneği olarak kabul edilen Esrar-ı Cinayat adlı romanı edebiyatımıza kazandırmıştır. 18

28 Polisiye Romanın Karakteristik Özellikleri 19. yüzyılın ilk yarılarında ortaya çıkan polisiye romanın kökenleri, önceki dönemlerde yazılan edebi eserlere dayandırılır. Polisiye romanın en önemli unsuru olan suç/cinayet, Sophokles in Kral Oidipus u, Shakespeare in Hamlet ve Macbeth i gibi birçok önemli eserde söz konusu edilir. Aynı şekilde daha eskilere gidildiğinde İncil de, eski Hind-İran efsanelerinde ve Yunan mitolojisinde muamma ve cinayetle ilgili ögelere rastlamak mümkün. Ancak, bir yapıtın polisiye roman sayılabilmesi için suç ögesinin bulunması yeterli değildir. Formülleşmiş bir yapıya sahip olan polisiye romanı diğer türlerden ayıran belli başlı özellikler, Edgar Allan Poe nun 1841 de ABD de yayımlanan ve türün ilk örneği kabul edilen The Murders in the Rue Morgue (Morgue Sokağı Cinayetleri) 39 romanı ve onu izleyen örnekler göz önünde bulundurularak çeşitli eleştirmenler ve polisiye roman yazarları tarafından belirlenmiştir. 40 Toplumu derinden etkileyen olaylar bir şekilde edebiyat içinde yer bulurlar. Polisiye romanın ortaya çıkmasında da bu tür olayların etkisi büyük olmuştur. Polisiyenin ortaya çıkması için, suçun toplumda yalnızca var olması yetmez. Aynı zamanda, suçun yaygın olması ve geniş kitleleri de meşgul etmesi gerekir. Batı da basın özgürlüğünün artmasıyla birlikte, sokaklarda işlenen suçlar da artık herkes tarafından bilinmeye başlanır. İngiltere de 1811 de gerçekleşen ve halk arasında 39 Edgar Allan Poe, Morgue Sokağı Cinayetleri. Bütün Hikayeleri 2 içinde, çev. Dost Körpe ( İstanbul: İthaki Yayınları, 2001), ss Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde formülleşmiş hikayeler üzerinde çalışma yapan John G. Cawelti nin, Edgar Allan Poe nun eserlerini göz önünde bulundurarak belirlediği, klasik dedektif hikayelerini diğer türlerden ayırt eden özelliklere ayrıca değinilecektir. Bunun yanı sıra dedektif romanında bulunması gereken kurallar için bkz.: S.S. Van Dine, Twenty Rules for Writing Detective Stories. The Art of the Mystery Story içinde, derleyen Howard Haycraft ( New York: Grosset & Dunlap, 1946), ss ; ayrıca Katolik rahip ve yazar Ronald Knox un bu türe giren yapıtların uyması gerektiğini söylediği on emir için bkz.: Ronald A. Knox, A Detective Story Decalogue. The Art of the Mystery Story içinde, ss Ancak bu kurallara, zaman zaman kısıtlayıcı olduğu için, çoğu dedektif romanı yazarı uymamış, hatta bu kurallar, türün en iyi temsilcilerinden biri olan Agatha Christie tarafından bile ihlal edilmiştir. 19

29 büyük yankılar uyandıran, toplumu derinden etkileyen bir cinayet olayı üzerine Thomas De Quincey, On Murder Considered as One of the Fine Arts (Güzel Sanatlardan Biri Sayılan Cinayet Üzerine) adlı üç bölümden oluşan bir makale yazar. Makalesinde bu cinayetin, şimdiye kadar işlenmiş olanların en harikuladesi ve en tamamlanmışı olduğu görüşünü savunarak, cinayeti güzel sanatların bir şubesi olarak değerlendirir. De Quincey, cinayet ve estetik arasında bağlantı kurduğu herkesi şaşırtan bu yazısında, Immanuel Kant ın felsefesini ve estetiği sorgular. Ayrıca, cinayeti, felsefe ve estetikle ilişkilendirerek hem Kantçı düşüncenin hem de idealist düşüncenin karanlık tarafını gösterir. 41 De Quincey 1827 yılında ilk bölümünü yayımladığı bu denemesinde, gerçekte, amatörler ve meraklılar arasında cinayetten zevk alınmasını ve dedektif romanları hakkında kafa yorulmasını ısrar ederek Edgar Allan Poe, Gaboriau ve Conan Doyle a yol açmıştır. De Quincey bu denemesinden önce, 1818 ve 1819 da Westmoreland Gazete nin editörü olduğu yıllarda sütunlarını cinayetler ve cinayet davalarıyla ilgili hikayelerle doldurarak, popüler gazetecilikle cinayet hakkında yazı yazmak arasında bağlantı kurmuştur. 42 Benzer şekilde, Fransız ve İngiliz polisiye romanının başarılı örneklerinin kaynağı da bir biyografiye dayandırılır. Suçu konu edinen önemli eserler üzerinde etkili olmuş bu biyografi, kötü şöhretli bir Fransız suçlusuyken, yine bir Fransız polis teşkilatı olan Sureté nin başına getirilen François Vidocq tarafından yazılmıştır. Yazılır yazılmaz hemen İngilizce ye çevrilen bu biyografi ve Vidocq, the French Police adlı oyunla, François Vidocq un şöhreti İngiltere de epeyce pekişmiştir. İngilizler bu biyografiyi çok iyi karşılamışlar, gazetelerde Vidocq tan övgüyle 41 Duncan Campbell, The Murd rous Sublime: De Quincey and the Ratcliffe Highway Killings. The Art of Murder:New Essays on Detective Fiction içinde, der. H. Gustav Klaus and Stephen Knight (Tübingen: Stauffenburg-Verl., 1998), s Ernest Mandel, Hoş Cinayet: Polisiye Romanın Toplumsal Bir Tarihi, çev. N. Saraçoğlu (İstanbul: Yazın Yayıncılık, 1996), ss

30 bahsetmişlerdir. 43 Vidocq un suçluları yakalama yöntemi ile onun, kanundan kaçarken kullandığı yöntemler birbirinin aynıdır. Bu biyoğrafi çok okunmuş, ondan pek çok yazar etkilenmiştir. Vidocq un en büyük hayranlarından biri olan Balzac, Goriot Baba daki Vautrin karakterini Vidocq tesiriyle oluşturmuştur. Hugo nun Sefiller adlı yapıtı Vidocq un hikayesidir. Yine aynı şekilde, Edgar Allan Poe, dedektif Dupin in kişiliğini yaratırken Vidocq tan ilham almıştır. 44 Bütün bu etkileşim ve gelişmelerin sonrasında ortaya çıkan, ABD de, 1841 yılında yayımlanan ve polisiye roman türünün ilk örneği kabul edilen, Edgar Allan Poe nun The Murders in the Rue Morgue (Morgue Sokağı Cinayetleri) adlı romanının ardından, türün ikinci önemli ismi olan Emile Gaboriau, Fransa da ortaya çıkar. Emile Gaboriau L affaire Lerouge (Lerouge Olayı) adlı romanını Poe dan yirmi iki yıl sonra, yani 1863 te, yayımlar. İngiltere de ise Wilkie Collins The Moonstone (Aytaşı) adlı yapıtı ile polisiye romanın önde gelen isimlerinden olmuşlardır. Dedektif hikayesi en basit formunda çözülmesi gereken bir bulmacadır. Verili bilgilerden mantıksal çıkarsamalar yapılarak sonuca gidilir. Burada okuyucuya bütün ipuçları verilmelidir. Ancak, okuyucu çözümü daha önce bulmasın diye dedektifin çıkarsamalarının hepsi verilmez. S.S. Van Dine takma adıyla polisiye romanlar yazan Willard Huntington Wright çapraz bulmaca ile dedektif romanının mekanizma ve yapısının birbirine benzediğini söyler. Her ikisinde de çözülmek üzere bekleyen bir problem vardır. Çözüm tamamen analiz etme, açıkça ilgisiz gibi görünen parçaları bir araya getirme, ölçme ve tahmin/çıkarım yapma gibi zihinsel metotlara dayanır. Bunların her biri üst üste binen ipuçlarıyla çözen kişiye yardımcı olur. Bu ipuçları 43 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz.: Ian Ousby, Bloodhounds of Heaven: The Detective in English Fiction from Godwin to Doyle ( Boston: Harvard University Press, 1976), s Sita Schutt, Rivalry and Influence: French and English Nineteenth- Century Detective Narratives. The Art of Murder:New Essays on Detective Fiction, s

31 uygun yerlerine yerleştirilerek gelecekteki ilerleme için çözümcüye yol gösterir. Sonuca ulaşıldığı zaman bütün detayların birbirine bağlı, tamamlanmış bir yapıyı oluşturacak biçimde meydana getirildiği görülür. Bu yapı içinde ayrıntılar en az öykü kadar önemlidir. Bu ayrıntılar metnin gerçekliğini oluşturacak şekilde betimlenmelidir. Böylece, metin içerisindeki ayrıntıların, ortamın ve davranışların tasvirindeki gerçeklik, polisiye romanda tedirginleştirici ve gerilim yaratıcı bir işlev görür. Tam bu noktada, gerçeklik duygusunun dedektif romanında olması gereken önemli özelliklerden biri olduğu söylenebilir. Çünkü, dedektif romanı okuyucuya dedektifle birlikte hareket etme şansı tanır. Bu sayede okuyucu, tüm ipuçlarını birleştirerek suçluyu bulur. Bu, onun için romanı okuması sonucu gerçekleşen zihinsel bir ödüldür. Diğer bir deyişle, bu durum dedektif romanının amacıdır. Bu amaç gerçeğe benzerlik duygusu (a sense of verisimilitude) tutarlı bir şekilde sürdürülmediğinde kaybolur. Dolayısıyla saçmalık duygusunun probleme eklenmesi sonucunda, okuyucu boşuna zaman harcadığı duygusuna kapılır. 45 Polisiye romanın önemli isimlerinden Raymond Chandler da polisiye romanın gerek kuruluşu gerekse açıklanışı bakımından inandırıcı olması gerektiğini söyler. Ona göre, çözülecek problem hakikat ve inanılabilirlik unsurlarını içermiyorsa, problem değildir. 46 Aslında yazarın bu gerçeklik duygusunu yaratması pek de kolay değildir polisiye romanda. Bunun için yazar, her şeyden önce toplumun içinde bulunduğu yapıyı, o toplumdaki insanların değer yargılarını ve gerçeği algılamada esas aldıkları noktaları göz önünde bulundurmalıdır. Polisiye romanın özellikle dedektif olan kahramanı, içinden çıktığı toplumun bir prototipidir. Realizm ile sıkı bir bağlantısı olan polisiye roman, böylece toplumda olan biten her şeyi gerçekten bütünüyle yansıtabilir. Bu çerçevede baktığımızda, gerçeklik duygusunu oluşturma ile yerlilik arasında bir 45 Willard Huntington Wright, The Great Detective Stories. The Art of the Mystery Story, ss Raymond Chandler, Basit Bir Sanat: Cinayet, Varlık. sayı: 1007 (Ağustos 1991), ss