sakarya üniversitesiilahiyat fal."ül.tesi dergisi 12/2005, s islam tarihi Saim YILMAZ*

Transkript

1 sakarya üniversitesiilahiyat fal."ül.tesi dergisi 12/2005, s islam tarihi _., ; HALİFE MÜKTEFİ DÖNEMİNDE ( / ) MISIR VE SURİYE'NİN YENİDEN ABBAsİ HAKİMİYETİ ALTINA ALINMASI Saim YILMAZ* REGAIN OF ABBASIDS CONTROL OVER THE EGYPT AND SYRIA IN THE REIGN OF CALIPH AL-MUKTAFI ( / ) The loss of the Abbasids control ovex Egypt and Syria has taken place in company with the foundation of Tulunid State ( / ). The collapse of thls state and regain of Abbasids completely control over the Egypt and Syria have occured only in the reign of al-muktafi. Muktafi who saw that Tulunids w ere really getting weak politically, military and economically owing to the power struggles in the capital and Qarmatian revolt in the Syrian.region, fustly struck against Qarmatis afterwards acted against Tulunids and secured easily those two.regions. Nevertheless, to gain full control of Egypt could be. achieved only after forcing down the revolt of Ibn Halenci who claimed to act on'behalf oftulunids. Keywords: al-muktafi, Harun b. Khumarawayh, Abbasids, Tulunids, Egypt, Sp:ia, Ibn al-halenci. Anahtar Kelimeler: Müktefi, Harun b. Huı:nfu:eveyh, Abbasiler, Tolunoğullan, Mısır, Suriye, İbnü'l-Halenci. Giri Abbas! Devleti tarihinde Samerra devri ( / ) olatak isimlendirilen süreç, merkezi otoritenin büyük ölçüde güç kaybına uğtadığ.t, geniş topraklata sahip olan devletin bir çok bölgesinde çeşitli bağımsız devletlerin ortaya çıkışının hızlandığı ve büyük isyan hatekerlerinin yaşandığı bir dönem olmuştur. Bu- dönemde ortaya. çıkan bağımsız devletlerden birisi de halifeliğin batısında Mısır ve Suriye'de Ahmed b. Tolun tarafından kurulmuş olan Tolunoğulları Arş. Gör. Dr., Sakarya Ü. İlahiyar F. İslam Tarihi Anabilim Dalı, saimy@sakarya.edu. tr ~ 71

2 Devleti'dir ( / ).1 Böylece, daha önce Ağlebiler Devleti'nin ( / ) kuruluşuyla Mısır'ın batısından ötede hakimiyetlerini kaybetmiş olan Abbasiler'in, Mısır ve Suriye bölgeleri de elinden ç.tkm.ışttt.2 Simeqa döneminin son halifesi Mu'temid ( / ) zamanında gerçek anlamda devletin idaresini eline geçirmiş bulunan kardeşi Muvaffak'ın, Tolunoğullaı:ı'nın Mısır ve Suriye'deki hakimiyetine son verme ve bu iki önemli bölgeyi yeniden kontrol altına alma amacina yönelik girişimlerinin genelde karşı tarafın daha da güç kazanmasıyla neticelendiği göriilmektedir. Devletin kurucusu Ahmed b. T olun'un vefatını ve yerine genç ve tecrübesiz oğlu Humareveyh'in geçmesini fırsat bilen Muvaffak'ın, 271 (885) yılınd~ oğlu Mu'tazıd koroutasında Suriye bölgesine ordu sevk etmesi, bu girişimlerinin en önemlisini temsil eder. Tavahin mevkinde gerşekleşen iki taraf arasındaki savaşta başlangıçta alınan galibiyete rağmen Abbasi ordusunun mağlup olarak Bağdat'a geri dönmesi3 ve bu savaş sonrasında yeniden Suriye bölgesine gelen Humareveyh'in ordusuyla birlikte Samerra'ya kadar ilerlemesi Muvaffak\ alelacele T olunoğullan ile anlaşma yapmak zorunda bırakmıştır. 273 (886) yılında yapılan bu anlaşmaya göre Abbas! yönetimi otuz yıl süre ile Mısır ve Suriye'nin idaresini Tolunoğullaı:ı. Devleti'nin kuruluşu ve Ahmed b. Tolun'un faaliyetleri hakkında geniş bilgi için bk. Ebülfez Elçibey, Tolrmoğu/ları Devleti { ) (tre. Selçuk Alkın), İstanbul 1997; s ; Hasan İbtahlm Hasan, Sryilsf Dini Kültiirel Sosyal İslam Taribi (tre. İsmail Yiğit v. dğ:r.) I-VI, İstanbul , VI, 26-29; Hakkı Drusun Yıldız, "Ahmed b. Tolun", DİA, II (İstanbul 1989), s ; Nadir Özkuyumeu, "Tolunoğullaı:ı.", Tiirkler, V (Ankara 2002), s. 26. z Philip K Hitti, İsiilm Taribi (tre. Salih Tuğ), I-II, İstanbul1989, II, Muhammed b. Cerlı: et-taberi (ö. 310/922), Tilrı1J11'r-msiil ve'l-miilı1k (nşt. Muhammed Ebü'l-Fazl), I-XI, Kahite 1990, X, 8, (İng. tre. Philip M. Fields), Albany 1987, XXXVII, ; EbU Ömer Muhammed b. Yusuf el-i<indi, Kitiibii Viiiilli Mısr, Beyrut 1987, s ; İzzeddin Ali b. Muhammed b. el-esi! (ö. 630/1232), el-kamil ft't-tilrib (nşt. C.]. Tombetg), I XIII, Beyrut 1399/1979, VII,

3 Tolunoğullanna bırakınayı kabul etmiştir. 4 Ancak gelişmeler bununla sınıilı kalmam1ş, bundan sonraki süreçte Musul ve Cezire valisi İshak b. Kündacık'ın itaatini bildirmesi ile daha da güçlenen Humareveyh, Muvaffak'ın destekiemiş olduğu Muhammed b. Ebi's-Sac'a karşı yapmış olduğu savaşlar neticesinde Tolunoğulları Devleti'nin sınırlarını Dicle nehrine kadar genişletmeyi başarmıştıt (276/889).5 Neticede kendi sağlığında gerçekleşen bu gelişmeler karşısında herp.angi bir müdahalede bulunamayan Muvaffak'ın, Mısır ve Suriye'yi ele geçinne girişimleri, batıdaki- tehlikenin biraz daha halifelik merkezine yakınlaşmasından öteye bir fayda sağlamam1ştır. Mu'temid'in vefatından sonra Muvaffak'ın oğlu Mu'tazıd'ın ( / ) halifelik tahtına oturması ilci. taraf arasındaki ilişkiler açısından yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Tahta çıkışının he men ardından Tolunoğulları Enıiri Humareveyh'in aralarında barış ve akrabalık bağı kurulması yolunda atmış olduğu adımları olumlu karşılayan Mu'tazıd,6 yaklaşık altı ay sonra yapıınş olduğu anlaşma neticesinde hiçbir savaş yapmaksızın Humareveyh'in Fırat ile Dicle nehirleri arasında ele geçinniş olduğu yerlerden geri çekilmesini sağlaınıştır (25 Reb1ülevvel 280/14 Haziran 893).7 Daha sonra Tolunoğulları'run dördüncü enıiri Harun b. Humareveyh ile yapmış olduğu anlaşma 4 Kindi, Kitiibii Viiliıti Mtsr, s ; Ebü'l-Mebasin Yusuf b. Tağriberdi (ö. 874/1469), m-niicıinıii'z-zilhire ft miilt1ki lvitsr ve'f-kilhire, I-XII, Kahire 1956, III, İbnü'l-Eslı:, e/-kilmil, VII, ; Abdurrahman b. Muhammed b. Haldun (ö. 808/1406), Kitilbii'I-İber ve dfvilııii'l-nıiibtede' ve'l-habeı; I-VII, Beyrut , III, 333, IV, Taberl, Tiln"h, X, 30 (İng. tre. Franz Rosenthal), Albany 1985, XXXVIII, 2-3; Ali b. Hüseyin el-mes'i'ıdi (ö. 346/957), Miinlcii'z-zeheb ve nıe'adinii'l-cevher (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamid), I-IV, Beyrut 1988, IV, ; Kindi, Kitabii Viildti Mısr, s ; İbnü'l-Eslı:, el-kamil, VII, 459; Kemaleddin Ömer İbnü'l-Adim (ö. 660/1262), Ziibdetii'l-ha!eb min tftn"hi Ha/eb (nşr. Halil el-mansıit), Beyrut ts., s. 52; Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Hallikan (ö. 681/1282), Vefeyatii'l-ayan ve etıbdii ebnfti'z-zama11 (nşr. İhsan Abbas), I-VIII, Beyrut ts., II, 249; İbn Tağriberdi, en-niicı/mii'z-zlibire, III, Kindi, Kitftbii Viilliti Mısr, s. 186; İbn Tağriberdi, en-niiciimii'z-zlihire, III, 53. Ayrıca bk. İbn Hallikan, Veje)'dt, II,

4 sonrasında ise, Kınnesıin, Avasım ve Suğfu bölgeleri olmak üzere Suriye'nin belli bir kesimini Abbas! Devleti'ne kazandırm.ıştu: (Cemaziyelevvel 286/15 Mayıs-13 Haziran 899).8 Gayet tedbirli ve önüne çıkan imkanlara göre siyaset belirleyen Mu'tazıd'ın, halifeliğinin bundan sonraki döneminde, muhtemelen içine düşmüş olduğu siyasi bulıran nedeni ile daha fazla zayıflamasını ve şartların daha da olgunlaşmasını beklediği Tolunoğulları Devleti'nin üzerine gitınediği görülmektedir. Tolunoğulları Devleti'nin yıkılışı ve Mısır ile Suriye'nin tamamıyla yeniden Abbasi hakimiyetine bağlanması Mu'tazıd'ın oğlu Müktefi'nin ( / ) halifeliği döneminde gerçekleşmiştir. Tolunoğulları Devleti'nin, merkezde yaşanan iktidar kavgaları ve Suriye bölgesinde baş gösteren Ka:tmat:i isyanı neticesinde siyasi, askerl ve iktisadi açılardan oldukça zayıfladığını gören Müktefi, Ka:tmatiler'e ~şı büyük bir darbe indirdikten sonra T olunoğullarına karşı harekete geçerek bu iki bölgeyi kolayca ele geçirmiştir. Bununla birlikte Mısır'da tam bir hakimiyetin sağlanabilmesi ancak Tolunoğulları adına hareket ettiğini iddia eden İbnü'l-Halencl isyanının bastu:ılmasıyla mümkün olabilmiştir. Mısır ve Suriye'nin yeniden Abbasi hakimiyetine gitmesini sağlayan sürecin başlangıcı sayabileceğimiz Mu'taztd dönemi gelişmeler "Halife Mu'tazıd Döneminde ( / ) Ab basi-tolunoğulları İlişkileri" adını taşıyan bir çalışmamızda incelenmiştir.9 Bu makalede bu iki önemli bölgenin yeniden hakimiyet altına alınmasını sağlayan Halife Müktefi dönemindeki gelişmeler ele alınacaktır. t-t arafların Sava Öncesi Siyasi ve Askeri Durumu Mısır ve Suriye' de T olunoğulları hakimiyetine son verilerek, bu bölgelerin yeniden Abbas! hakimiyeti altına alınması, Halife Müktefi'nin kısa süren halifeliği zamanında yaşanan en önemli gelişmelerden biri olmuştur. Mu'tazıd, oğlu Müktefi'ye siyasi; askeri ve hatta iktisadi açıdan devraldığından çok daha güçlü bir devlet 9 Tabeı:i, Tarih, X, (İng., XXXVIII, 76); İbnü'l-Esir, ef-kônıil, VII, 491, 495. Ayrıca bk. İsmail b. Ömer b. Kesit (ö. 774/1372), ef-bidôye ve'n-nih~e (nşr. A. EbU Mülhem v. dğ:r.), I-XIV, Beyrut ts., XI, 83-84; İbn Haldun, ei- İber, IV, 308; İbn Tağriberdl, en-niiclimii'z-zôhire, III, 118. Bk. Yılmaz, Saim, "Halife Mu'tazıd Döneminde ( / ) Abbasi- To lunoğulları İlişkileri", Sakarya 0. 1/ahfyat Fak. Dergisi, sy. 11, s

5 bırakmıştı. Mu'tazıd, başlangıçta doğuda bu dönemde büyük bir güce sahip olan Saffatilerle işbirliği neticesinde Rafi b. Herseme'nin idaresi altında bulunan Rey ve Dülefi hanedanının hakimiyeti altında bulunan İsfahan dahil Cibal bölgesinin tamamıp,ı ele geçirmeye muvaffak olmuştu. Daha sonra Saffarilerle Samaniler arasında gerçekleşen savaşı fırsat bilen Mu'tazıd, savaş yapmaksızın Fars bölgesini de Abbas! Devleti'ne kazandırmıştır. Onun buradaki asıl kazancı bu ikisi arasında gerçekleşen savaş sonrasında Abbas! Devleti için büyük bir tehdit unsuru olan Saffariler'in asli vatanları olan Sistan'a hapsedilmesi olmuştur. Mu'tazıd'ın izlemiş olduğu akıllı siyasetin de etkisiyle doğudaki büyük güç Saffatller'in yerini halifeliğe karşı çok daha itaatkar ve samimi olan Samaniler'in almış olması ve Samaniler tarafından Taberistan'da hüküm sürmekte olan Zeydi Devleti'nin ortadan kaldırılması, halifeliğin doğusunda büyük ölçüde sükun ve istikrarın geri dönüşünü sağlamıştı. Batıda elde edilen başarı bundan çok daha iyiydi. Tolunoğullan ile yapılan birinci anlaşma sonrasında ele geçirilen Musul ve Cezire'de, düzenlenen çok sayıda seferle birlikte Haricilerin ve Bedevilerin çıkarmış olduğu isyanlar tamamıyla bastınlmıştı. Gerçekleştirilen ikinci anlaşma ile Kınnescin, A vasıın ve Suğılr bölgeleri yeniden hakimiyet altına alınmıştı. Bu dönemde KUfe Sevadı'nda ortaya çıkan Karınacl isyanı tamamıyla sona erdirilirken, Balıreyu'de faaliyet gösteren Karmailler'in ise Basra'yı ele geçirmeleri engelleı:hnişti.9 Mu'tazıd'ın ölümü üzerine halifelik tahı;ına oturan Müktefi'nin, genel anlarnda babasırun izlemiş olduğu politikaya bağlı kaldığtm ve böylece doğuda ve batıda sükun ve istikrarın devamını sağladığını söylemek mümkündür. Ancak onun tahta çıkış1111n hemen ardından, babası Mu'tazıd'ın Fars bölgesini hakimiyet altında tutahilrnek için bu bölgeye yei:leştirmiş olduğu ordu komutanı Bedir'i görevden alması ve daha. sonra öldürtmesi doğudaki askeri gücün büyük ölçüde zaafa H:ilife Mu'taz.ıd dönemi hakkinda geniş bilgi için bk. Hugh Kennedy, The Prophet and the Age of the Caliphates, New York 1986, s ; a.mlf., "al Mu'tadid billah", EP, VII (Leiden 1993), s ; Saim Yılmaz, Abbasflerde Mu'tazıd ve Miikteft Dötıemi ( / ), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Maxmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2004, s

6 uğramasınaneden olmuştur. lo Bedir meselesi ile meşgul olan Müktefi, Muhammed b. Harun'un ele geçinniş olduğu Rey'i, Samaniler'e bırakmak zorunda kalınıştır (290/902).11 Ardından Fars bölgesinde meydana gelen boşluğu fırsat bilen Saffa.ci eı:niri Tahir b. Muhammed, düzenlemiş olduğu sefer sonucunda ele geçinniş olduğu bölgenin idaresinin kendisine verilmesini istediğinde, batıda Karman isyant ile meşgul olan Müktefi, bu duruma ses çıkatamamıştır (291/ ).1 2 Bu iki bölgenin elden çıkmasına rağmen onun, babas1 Mu'taz1d'ın işbirliği içine girmiş olduğu Samanilerle yakın ilişkiyi devam ettirmesi doğuda büyük bir sorun yaşamas1n1 engellemiştir.13 Müktefi'nin en büyük korkusu, kendisinin tahta ç1k1ş1yla birlikte T olunoğullan idaresi altında bulunan Suriye bölgesinde faaliyederine yeniden başlayan Karmailler'in tekrar Irak'a yönelme ihtimali olmuştur. Ancak Müktefi'yi büyük bir endişeye sevkeden ve halifeliğinin sonuna kadar mücadele etmek suretiyle bast11maya muvaffak olduğu bu isyan hareketi, onun Tolunoğullan idaresi altında bulunan Mlsıt ve Suriye'yi ele geçirmesini kolaylaştıran en önemli unsurlardan biri olmuştur. ıo Geniş bilgi için bk. Taberi, Tarih, X, (İng., XXXV1II, ); Ebu Ali b. Muhammed b. Miskeveyh (ö. 421/1030), Tecilribii'l-iimem ve teilkibii'f. himeni (nşr. Leone Caetani), Le.iden 1913, V, 25-29; İbnü'l-Esi!, ef-k!jjni4 VII, Ayrca bk. Mes'udi, Miirr1cı7'z-zeheb, IV, 277; Muhammed b. Ahmed b. Kaymaz ez-zehebi (ö. 748/1347), Tiirih11'!-İsliJm: mıe (rı:şr. Ömer Abdüsselam Tedmüri), Beyrut 1991, s ıı Samani emiri İsmail b. Ahmed tarafından Taberistan valiliğine tayin edilen Muhammed b. Harun, daha sonra isyan ~derek bu sırada Abbas! halifeliğine bağlı olan Rey'i ele geçirmiştir. Bu durum karşısında her hangi bir müdahalede bulunamayan Müktefi, İsmail b. Ahmed'in, Muhammed b. Harun'u Reiden çıkarmasından sonra burayı Sfunaniler'in idaresine vermiştir. Geniş bilgi için bk. Tabeci, Tilrih, X, 88-89,94,96,97 (İng., XXXVIII, 104,113, 117, 118); İbn Miskeveyh, Teciirib17'L-iirmm, V, 32; İbnü'l-Eslı:, ef-kdmi4 VII, 517, 522, 527; Zehebi, Tdrih11'l-İslt1m: seııe ,"s. 37, Karşılaştırmalı olarak bk. Tabeci, Tiirih, X, 98 (İng., XXXVIII, 119); The Tdrikh-e Sistan (tre. Milton Gold), Roma 1976, s. 219; İbnü'l-Esir, ef.kj,ni4 VII, S. Yılmaz, Mti'tazıd ve Miikteft Dönemi, s

7 Humareveyh'in, hizmetçileri tarafından düzenlenen bir suikast sonucu Dımaşk'ta öldüriilmesi,14 Tolunoğullru:ı Devleti'nde çöküş döneminin başlangıcı olmuştur.15 Onun ölünıü ile birlikte siyasi istikrarsızlığa sürüklenen devlet, bundan sorua bir daha eski güç ve kuvvetine kavuşma i.mkanı bulamanuştır.1 6 Humareveyh'in öldürülmesinden sonra çocuk yaşta tahta oturan büyük oğlu Ceyş. dalcuz ay tahtta kalabilmiştir. Siyasi ve askeri birliğin kaybolduğu bu kısa dönemde, Tolunoğullru:ı Devleti tamam1yla bir kargaşa ve karmaşa ortamına sürüklenmiştir. Bir çok ileri gelen komutanın Ceyş'i öldürerek yerine amcas.ını geçirmek amacıyla düzenlemeyi planladıklru:ı süikast girişimi önceden haber ahnelığından sonuçsuz kalnuştır.17 Ancak daha sonra Mısır ordusunda yer alan Mağripliler ve Berberiler tarafından 14 Tabeci, Tarih, X, 42 (İng., XXXVIII, 26);.Kindi, Kitilbii Vüliiti Mısr, s. 186; İbn Hallilcin, Vejeyiit, I, , II, 250; Ebü'l-Abbas Ahmed b. Ali el Makı:izi (ö. 845/1441), Kitiibü'I-Meviiiz ve'l-i'tibar bi ifkri'l-hıtat ve'l-iisar, I-II, Beyrut ts., I, Humareveyh, Dımaşk'taki sarayında bulunduğu sı:rada sarayındaki cariyelerden her birinin yine sarayda bulıınan hizmetçilerden birer tanesini k~ndilerine koca edindikleri haber verilmiştir. Humareveyh'in bu durumu öğrendiğini duyan hizmetçiler korkularından biraraya gelerek gece. yatağı.nda yatarken Humareveyh'l boğazlayarak öldürmüşlerdir. Daha sonra Humareveyh'i öldürmekle itharn edilen yirmi hizmetçi de katiedilmiştir (İbnü'l-Esir, el-kamil, VII, ). Ayrıca krş. Mes'udi, Miimcii'z-zeheb, IV, 246; İbn Tağriberdi, etı-nt7c1jmü'z-zdhire, III, Söz konusu kaynaklarda Humareveyh'in öldürülüş tarihi iki farklı şekilde verilmektedir. Taberi ve ondan naklen İbnü'l-Esir ve İbn Tağriberdi 3 Zilhicce 282 (23 Ocak 8.96) olarak zikrederken; Kindi, Said b. Batcik ve diğerleri Zilkade 282 (17-18 Ocak 896) tarihini kaydetmektedirler. Konuyu araştı:ranlar, bu ikinci tarihi daha doğru bulmuşlardır. Konunun tartışması için bk. Ebülfez Elçibey, Tolunoğıifları Devleti, s ıs Ebülfez Elçibey, Toltmoğulfarı Deı'!eti, s U. Haarmann, "Khumaravayh", EJ2, V (Leiden 1979), s. SO. 17 Sayılan altmış civarında olduğu bildirilen ve suikast girişiminin haber alınınası üzerine Kılfe'ye kaçtıkl.aı:t belirtilen bu komutanlar, daha sonra Halife Mu'tazıd tarafından Bağdat'a getirtilerek hil'at giydirilmiştir. Geniş bilgi için bk. Taberi, Tdrı1ı, X, (İng., XXXVIII, 30-31); Mes'udi, Miir/icii'z-zeheb, IV, ; İbnü'l-Esir, el-kilmil, \lll, ; Makcizi, ei-hıtat, I, 322; İbn Tağriberdi, etj-n17clilnii'z-ziihire, III, 95. Kindi, bu komutanların sayısının üç yüz olduğunu bildirmektedir (Kitdbii Viililti Mzsr, s. 187) , ,~ "... ;;. : : ~-~~~~'" ->

8 başlatılan isyan hareketi, Çeyş'in öldürülmesiyle son bulmuştur (10 Cemaziyelah.ir 283/25 Temmuz 896).18 Ceyş'ten sonra kendisine biat edilen kardeşi Harun b. Humareveyh'in tahta çıkışı, Tolunoğulları Devleti'ndeki kargaşa ve karışıklığın sona ermesi için yeterli olmaıruştı. Harun, hen.üz on dört yaşında bir çocuk olduğundan devletin idaresi ve işlerin düzene konulması için, kendisine vasi tayin edilen Ebu Ca'fer b. Abba, öncelikle Ceyş'in taraftarlarını bastırmaya19 ve daha sonra Harun'un amcası Rebia'nın başlat:m1ş olduğu isyanı kısa zamanda sona erditıneye muvaffak oldu (10 Şahatı 284/12 Eylül 897).2 0 Ancak bütün bu çabalar, hanedan ailesinin kaybolan otoritesinin yeniden tesis edilmesi için yeterli olmadı. Ebu Ca'fer'in bütün yetkileri elinde toplfun.asını kıskanmış olan kölelikten yetişmiş önde gelen komutanlardan Bedir, H.ik,.Safi ve diğer bazı komutanların kendilerine ait birlikler oluşturması, 1\1ısır ordusunun bölünüp, parçalanması gibi çok daha ciddi bir sorunun ortaya çıkmasına sebep olmuştu.21 Tabiatıyla Tolunoğullan'nın bu durumu, güçlenen Abbas! Devleti'nin baskısını sürekli olarak üzerinde hissetmesine neden olmaktaydı. Eski gücünden çok şey kaybetmiş olan ve bütün bu meşgalelerle baş etmek zorunda kalan Tolunoğullan, şimdi ise çok daha büyük bit tehlike ile karşı karşıya kalmıştı. Söz konusu tehlike ilk önce Abbas! Devleti'nin doğrudan idaresi altırida bulanan toptaklarda ortaya çıkan; ancak daha sonra Tolunoğulları'nın idaresi altında bulunan Suriye bölgesine doğru yayılmış olan Karman isyanı idi. Mu'tazıd'ın halifeliğinin son yılında Karmatiler, Klife Sevadı'nda ciddi bir tehlike olarak ortaya çıkmıştı. Mu'tazıd'ın 1s Tabe.ri, Tarih, X, (İng., XXXVIII, 31-32); Kincü, Kitabii Vii!tftti Mısr, s. 187; İbnü'l-Esir, el-icômil, VII, Ceyş'in tahttan indirilme konusu İbn Tağriberdi'nin eserinde çok daha ayrıntılı olarak anlatılınaktadır (m Niidlmii'z-zahire, III, 88-94). 19 İbn Tağriberdi, en-niict/mii'z-zahire, III, 99. Ayrıca bk. İbnü'l-Esir, el-kamil, VII, o Kindi, Kitôbii Viilôti Mur, s. 188; İbn Tağriberdi, en-niicl1nıii'z-zôhire, III, İbn Tağribercü, en-niicli;mi'z-zahire, III, 101; Kazım Yaşar Kopraman, "Tolunoğulları", Doğıl{tan Giiniitniize Bi!Jiik İsianı Tarihi, İstanbul 1989, VI,

9 bunlart sıkı bit takibata alması ve sürekli kayıp vetdirmesi, bu isyancı grubun lideri Zikteveyh b. Mihreveyh'in faaliyetietini daha rahat sürdürebileceği yep.i bit alan aramasına neden oldu.zz Bu arayış, onların Tolunoğulları hakimiyeti altında bulunan Şam bölgesine yönelmesi sonucunu doğurmuştu. Bu sırada Harun'un Şam bölgesi komutanı olan Tuğc b. Cuff, onlara karşı çıkmışsa da herhangi bit başarı elde edemedi. Tuğc'un başarısız kalmasının en önemli sebebi, başlangıçta bu isyanı sıradan bit bed~vi isyanı olarak görmesi. ve ciddi bit hazırlık yapmadan onların karşısına çıkmasıydı. Ancak Tuğc, hatasını görüp işi ciddiye aldıysa da bundan. sonraki çatışmalarda da ciddi bit başarı elde edemedi,23 Göndermiş olduğu yeni bit ordu yine Kannacller tarafından.mağlup edilmiş ve ordu komutanı Beşir de öldürülmüştü (6 Rebiülahir 290/9 Mart 903). 2 4 Fakat bit türlü durdurulamayan Karmatilet, bundan kısa bit süre sonra Dımaşk'ı muhasara altına aldılar. Bu durum karşısında Harun b. Humareveyh, Tuğc'un yardımına Bedir el-hammanu komutasında büyük bir ordu gönderdi. Gelen yeni kuvvet ile birlikte daha da güçlenen Tolunoğulları ordusu her ne kadar yapılan savaşta Karman ordusuna büyük kayıp verdirmiş ve Suriye bölgesindeki faaliyederi babası adına sürdüren liderleri Yahya b. Zikreveyh bu savaş esnasında öldütülmüşse de, bu çaba isyancıların bölgedeki iledeyişlerini durdurmak için yeterli olmamıştı.25 Bundan sonra Yahya'nın kardeşi Hüseyin liderliğinde müc~deleye devam eden Kannatiler, Dımaşk halkını haraç vermeye mecbur bıraktıktan sonra Hıms üzerine yöneldiler. Hıms'tan sonra Hama, Maarratünnu'man, Baalbek ve Selemiye gibi bir çok şehri ele geçirip, buraları yağmalayarak çoluk çocuk ayırımı yapmaksızın bit çok ı 22 Taberi:, Tarih, X, (İng., XXXVIII, ); İbnü'l-Esir, el-kômi4 VII, ; İbn Tağriberdi, m-niicijmü'z-zahire, III, İbn Tağriberdi, en-niict1tm7'z-zahire, III, 104. Krş. Sa1d b. Batcik (ö. 328/940, et-tarih~t'f-mecmtj' ala't-tahktk ve't-tardfk, Beyrut 1909, s. 75; Mes'fıdi, et-tmbfh v!!'l-irtif, Beyrut ts., s Taberi:, Tarih, X, 97 (İng., XXXVIII, 118); İbnü'l-Es!r, ei-kdmi4 VII, 523; İbn Tağriberd1, en-nüciimü'z-zahire, III, Taberi:, Tarih, X, 95-96, 99 (İng., XXXVIII, 115, 121); İbnii'l-Esir, el-kamil, VII, 523; İbn Tağriberdi, en-niicijmii'z-zahire, III,

10 kimseyi öldürdüler. Adı geçen yerlerin hepsinde kendi adlarına hutbe okuttular ve halktan vergi topl~aya başladılar.26 Kısacası Abbasller'in yeniden canlandığı ve taparlandığı bu dönemde, Tolunoğulları merkezde yaşanan siyasi gelişmeler ve Karman isyanı sebebiyle siyasi, askeri ve mali açılardan sürekli güç ve kuvvet kaybetmekteydi. 2-Mısır ve Suriye'nin Ele Geçirilmesi Tolunoğulları'nın, Karmailler'le Şam bölgesinde yapmiş olduğu başarısız mücadele, bu devletin askeri açıdan ne kadar zayıflamış oldugunu bütün çıplaklığı ile ortaya koymuştu. Üstelik, bu mücadele mevcut askeri gücün büyük. ölçüde eriyip gitmesine de neden olmuştu.27 Bu gelişmeler sırasında Tolunoğullatı'nın zayıflığını daha açık bir şekilde gören ve Karmailler'le olan mücadele sebebiyle askerlerinden çoğunu kaybettiğini farkeden Halife Müktefi, K.armatllet'e karşı büyük bir darbe indirdikten sonra derhal Tolunoğulları'nın Mısır ve Şam bölgesindeki hakimiyetlerine son vermek üzere harekete geçmeye karar verdiği görülmektedir.28 K.aynaklarda, halifenin böyle bir karara, Karmailler'le yaptığı savaş sonrası Bağdat'a dönen Muhammed b. Süleyman'ın getirmiş olduğu bir haber sebebiyle varmış olduğu yer almaktaclıı:. Buna göre bu sırada Şam bölgesinde bulunan Harun'un komutanlarından Bedir el-hammam1 ve Faik, Bağdat'a dönmek üzere olan Muhammed b. Süleyınan'a mektup göndererek, Şam bölgesini teslim almaya geldiği takdirde kendisine yardım edecekleri vaadinde bulun-. muşlardır. Muhammed'in Bağdat'a döndükten sonra onların bu teklifini kendisine iletmesi üzerine, Müktefi derhal savaş hazırlıklarını başlatarak komutanına bu işi gerçekleştiı:mek üzere geri 26 Taberl, Tarth, X, 100 (İng., XXXVIII, 122); Ebü'l-Ferec Abduı:rahman b. Ali İbn el-cevzi (ö. 597 /1200); el-mımtazam fi tôrfhi'l-iimem ve'!-njiillik (nşr. Muhammed-M. Abdülkadiı: Ata), I-XVIII, Beyrut , XIII, 15; İbnü'l-Esir, Cl-Kamil, VII, ; İbn Haldun, ef-iber, IV, 309; İbn Tağribeı:di, cn-niicilmii'z-ztlhire, III, 105. '1J Ebülfez Elçibey, Tofunoğulfan Devleti, s ıa Taberl, Tarih, X, 116 (İng., XXXVIII, 146); İbnü'l-Esir, ef-kanlif, VII, 532; İbn Haldun, ef-iber, IV,

11 ------ı. 1 1 dönmesini emretmiştij:.29 Burada daha önce temas etmiş olduğumuz Harun ile Bedir ve Faik arasındaki düşmanlık ve ayrıca halife ordusunun Şam'a girişinin ardından bu ikisinin ordularıyla birlikte Muhammed b. Süleyman'ın ordusuna katıldığını dikkate alırsak böyle bir haberin doğru olma ihtimali bir hayli kuvvetli gözükmektedir. Dolayısıyla zaten buraları ele geçitmeyi planlayan Müktefl'nin bu haber üzerine daha hızlı bir şekilde harekete geçtiğini düşünmek mümkündür. Artık Mısır ve Şam'ın Abbasi hakimiyeti altına alınması kararını kesin olarak vermiş bulunan Halife Müktefl, IGtibü'l-cünd Muhammed b. Süleyman'a hil'atler giydirerek emrine vermiş olduğu komutanlarla birlikte harekete geçmesini istemiştir. Bu seferde Muhammed'in emrine verilen komutanlar arasında Muhammed b. İshak b. Kündacık, Ebü'l-Ağar ismiyle bilinen Halife b. el Mübarek, Kayıglıg'ın iki oğlu ve Bündüka b. Kümüşcur, Hüseyin b. Hamdan gibi ileti gelen isimler de yer almaktaydı. Savaş hazırlıklarını tamamlayan Muhammed b. Süleyman, emrindeki on bin kişilik ordu ile Bağdat'tan Suriye'ye doğru harekete geçti. (6 Receb 291/24 Mayıs 904).30 Müktefl'nin seçtiği komutanlara bakıldığında bunların özellikle bölgeyi bilen kişilerden oluştuğu dikkat çekmektedir. Muhammed b. Süleyman, Tolunoğulları'nın önemli komutanlarından olan Lü'lü'ün hizmetinde bulunurken, efendisinin Ahmed b. Tolun'a isyan etmesi sonucu onunla birlikte 1 Bağdat'a gelerek Abbas! halifelerinin hizmetine girmiş ve en son ordu katipliğine getirilmişti.31 Dolayısıyla onun Mısır'ın iç yapısını ve meselelerini yakından bilmesi ve Karman isyanının bastırılışındaki başarısının bu göreve getirilmesinde etkili olduğu düşünülebilir. Yine orduda yer alan diğer komutanların çoğunun Ceyş'e suikast planlayıp başarısız olmaları sonucu kaçarak Halife Mu'tazıd'a sığınmış olan Tolunoğulları komutanlarından olduğu görülmektedir. Müktefl karadan yapılan bu askeri harekata denizden destek vermesi için yine Tolunoğullarının komutanlarından Yazman'ın kölesi olan donanma 29 İbnü'l-Esir, ef-kônıi4 VII, o Taberl, Tarih, X, (İng., :xx.a'viii~ 146); İbnü'l-Esir, ei-kft!jjil, VII, 532; İbn Tağriberd1, eıı-niimtnii'z-zahire, III, t İbn Haldıln, el-iber, IV, 310; İbn Tağriberdi, ~tı-nüciinıü'z-zahire, III,

12 komutanı ( emlıü'l-baht) Dimyane'ye, Mıstt üzerine yönelmesini ve Nil'e girerek Tolunoğulları başkentine ulaşacak her türlü gıda yardimını engellemesini emretmiştir.32 Bütün bunlarla Harun b. Humareveyh'in hem karadan hem de denizden kuşatma altına alınmas1n1n hedeflendiği anlaşılmaktadtt. Muhammed b. Süleyman'ın Hıms'a ulaştığı esnada, Harun'un kısa bir süre önce Tuğc b. Cuff'un yerine tayin etmiş olduğu Şam bölgesi. komutanı Bedir el-hammami ve Faik bölgedeki birliklerle ona katıldılar. Daha sonra Filistin üzerine yönelen Muhammed b. Süleyman'a, Harun'un oradaki a!nili Vasif b. Savartekin de itaatini bildirdi.33 Bedir ve Faik'in askerleriyle birlikte saf değiştirmesi, Muhammed b. Süleyman'ın işini bir hayli kolaylaşttt~tı. Çünkü onları bölgedeki diğer komutanlar izledi ve neticede Şam bölgesi hiçbir savaş yapılmaksızın kontrol altına alındi.34 Bu komutanların katılımıyla ordusu daha da güçlenen Muhammed b. Süleyman, bundan sonra Mısır istikametinde yoluna devam etti. Diğer taraftan bu gelişmeleri takip eden Harun b. Humareveyh, ordusunu hazırlayarak, Abbas! ordusuyla savaşmak üzere Mısır'ın, Suriye istikametindeki sınırında yer alan Abbase'ye hareket etti.35 Fustat'tan ayrılmasından sonia kendisine karşı bir isyandan çekinen Harun, bu sefer esnasında bütün ailesini ve özellikle amcaları Şeyban ve Adiyy'i yanına almıştı. Ancak bu tedbiri çare olmadı ve korktuğu başına geldi. Abbase'de bir gece içmiş olduğu içki sebebiyle sarhoş halde uyuyan Harun, amcası Şeyhan'ın adamları tarafından öldürüldü (18 Safer 292/30 Aralık 904).36 Harun'un, 32 Taberl, Tarih, X, 118 (İng., XXXVIII, 151); Kindi, K.itabii Viiiali Mısr, s. 189; İbnü'l-Esir, ei-kômil. VII, 535; İbn Haldun, el-iber, IV, 310; İbn Tağciberdi, etı-niicılmii'z-zahire, III, Taberl, Tarih, X, 118 (İng., XXXVIII, 151); Kindi, Kilabii Vıilati Mısr, s. 189; İbnü'l-Esir, el-kiimil VII, 535; İbn Tağcibe.rdi, en-n11dinıii'z-zahire, III, İbn Haldıin, el-!ber, IV, Tabe.ci, Tarih, X, (İng., XXXVIII, 151); Kindi, K.it!ibii VüliJii Mısr, s. 189; İbnü'l-Esir, el-kanıi4 VII, ; İbn Tağciberdi, etr-niicrlmii'z-zahire,. III, Said b. Batrik, et-taribu'l-nıer:m!j~ s. 76; I<indi, Kitabli Viifiili Mısr, s. 190; İbn Tağciberdi, eıı-niia1mı7'z-ziihire, III, 110, Başka bir rivayette ise, Muhammed 82

13 ı '~ Abbase'deki faaliyederi arasında eski komutanları Bedir ve Faik'in gönüllerini tekrar kazanabilmek için mektuplar yazdığı ancak olumlu bir sonuç alamadığı zikredilmektedir.37 Harun'un öldürülmesinden sonra, devleti iyi idate edeceğine ve askerlere iyilikle muamele edeceğine söz veren amcası Şeyhan b. Ahmed b. Tolun'a biat edilmişti. Bunun üzerine, iktidarı ele geçirme telaşında olan ve ancak devletin başına gelenlerin farkmda olmayan Tolunoğullatı'nın son temsilcisi Şeyban, yeni bir savaş hazırlığı yapmak üzere Abbase'den ayrılatak Fustat'a gitti.3b Görüldüğü kadarıyla. Şeyhan'ın emir tayin edilır:iesi, Tolunoğulları ordusundan bir kez daha önemli kopmaların meydana gelmesine neden olmuştur. Harun'un öldürülmesinden sonra Şeyban'a biat edildiğini gören Tuğc b. Cuff ve daha pek çok önemli komutan buna muhalefet ederek askerleriyle birlikte ordudan ayrılmışlardır. Daha sonra bunlat, Abbas! komutanı Muhammed b. Süleyman'ın öncü kuvveti olan Hüseyin b. Hamdan'la irtibata geçerek ona itaaderini bildirmişlerdir. Bütün bu olup bitenlerden haberdar edilen Muhatnnıed b. Süleyman ilk önce Abbase'de öncü kuvvetleriyle birleşmiş ve daha sora bu yeni katılımcılarla birlikte Fustat önlerine gelerek karatgah kurmuştur.39 İbn Tağriberdi'de Tuğc b. b. Süleyman'ın ordusu ile Harun'un ordusu Abbiise~de karşı karşıya gelmiş ve aralarında bir takım çarpışmalar yaşannuştır. Bu çarrtşmalar devam ederken Harun'un askerleri arasında kabileciliğe dayanan kavgalar çıkmıştır. Harun, bu kavgayı yatıştırmaya çalışırken, Mağribli bir asker tarafından atılan mızrakla öldürülmüştür (Tabeı:i, Tarih, X, (İng., XXXVIII, 151); İbn l'vfiskeveyh, Tecaribıi'l-iinıeiJJ, V, 42-43; İbnü'l-Es!r, el-kiimil, VII, ). Harun'un öldürülüşüyle aillı:alı daha farklı rivayetler de yer al.mıı.ktadır. Bunları bir arada görebilmek için bk. İbn Tağriberdi, en-niicı1mii'z-zabire, III, Ayrıca bk. Şinasi Altundağ, "Tolunlular", İA, XII/I (İstanbul 1993), s İbn Tağribercli, m-niia1mii'z-zabire, III, 109. ;s Kind1, Kitabii Vii!dti Mısr, s. 190; İbnü'l-Es!r, el-kamil, VII, 536; İbn Tağribercli, en-niit:umii'z-zahire, III, Kindi, Kitabt7 Viildti Mısr, s. 190; Kazım Yaşar Kopraman, "Tolunoğulları", Doğıif!an Giitıiimiize Bi!Jiik İslam Tarihi, VI, 68. Kincli, Tuğc b. Cuff ile ayrılanlar arasında Failr'i de zikretmekteyse de, diğer kaynaklardan onun daha önce Bedir ile birlikte ayrıldığı anlaşılmalı:tadır (Bk. İbnü'l-Es!r, ei-k.!imil, v11, 535; İbn Tağribercli, en-niit:umii'z-ziihire, III, 109). 83

14 Cuff ile birlikte Tolunoğulları ordusundan aynianlar arasında Harun'un naibi Ebu Ca'fer b. Abba da yer alınaktadı.t.40 Muhammed b. Süleyman'ın ordusuyla Fustat'a ulaşmasından kisa bir zaman önce, sefere donanma ordusuyla destek veren Dimyane'nin de buraya gelmiş olduğu anlaşılmaktadı.t.41 Şüphesiz ki Tolunoğulları'nın sonunu hazı.tlayan bu savaşlarda, Dimyane komutasındaki deniz kuvvetleri' çok önemli bir rol oynamıştı. Aslında bu tehlikenin önceden farkina va.rmış olan Harun b. Humareveyh, buna karşı tedbir alına yoluna gitmişse de bunda başarılı olamadı. Şöyle ki, Harun, Abbase'ye hareketinden.önce Dimyane'nin Mısı.t'a girişini önlemek amacıyla Vasif b. IÇ2.tarmiz komutasındaki deniz kuvvetlerini yola çıkarmış ve bu kuvvet Nil nehri üzerinden Tinn1s'e42 ulaşmıştı. Ancak Vasif, burada Dimyane ile yapmış olduğu savaşı kaybederek Dimyat'a çekilmek zorunda kaldı. Tinnis'i teslim alan Dimyane ise Dimyat üzerine yürümüş ve burada da Tolunoğulları'na ait güçleri mağlup ederek Vasif ve arkadaşlarını esir alınayı başarınıştı (27 Zilhicce 291/9 Kasım 904).43 Bu başarılarından sonra asker ve silah yüklü on sekiz savaş gemisi ile Fustat'a ulaşan Dimyane, Fustat'ın Nil üzerindeki bati köptüsünü tamamen ve doğu köptüsünü de kısmen yakarak tahrip etti.44 Aslında iki taraf arasında Fustat'ta yapılacak savaşın sonucu dap.a başlamadan belli idi. Çünkü hem karadan hem de denizden gelen Abbasi ordusu, Fustat'ı muhasara altina almıştı. Üstelik seferin başlangıcından itibaren teker teker halife ordusuna katılmış olan Tolunoğulları ordusunun en önde gelen isimleri de askerleriyle birlikte bu ordunun içinde yer almaktaydı. Tamamen muhasara 40 İbn Tağriberd1, en-niicılmii'z-ziihire, III, İbn Tağriberdi, en-niicl/mii'z-ziihire, III, Tinnis boğazı, Mısır'ın Tinnis gölü ile Akdeniz'i birleştirir. Boğazın doğu tarafında ise Tinnis şehri yer almaktadır. Ayrıntılı bilgi için bk. YakUt el Hamevi (ö. 626/1229), M11'cemü'!-biilddn, I-VII, Beyrut , II, 51-54; Ebülfez Elçibey, Tol11noğrllları Devleti, s. 295 dn~ Kind1, Kitabii Viifiili Mısr, s. 189; İbn Tağriberd1, en-nr7ci1mii'z-ziihire, III, İbn Tağriberd1, en-niicfimii'z-z!thire, III, 136; Kıızun Yaşar Kop.ı:aman, "Tolunoğullan", Doğuflan Gii11iimiize Bi!Jiik İslam Tarihi, VI,

15 altına alınm:ış olan Şeyban, çaresizlik içerisinde yanında bulunan ordusuyla birlikte savaşmak üzere şehrin dışına çıktı. Savaşın başlamasından kısa bir süre sonra Muhammed b. Süleyman, Şeyban'a göndermiş olduğu mektupta teslim olması halinde kendisinin ve ailesinin mal ve canlarının emniyet altında olacağına dair söz verdi. Kuvvet dengesinin tamamen kendi aleyhine olduğunun çok iyi farkında olan Şeyban, derhal bu teklifi kabul etti. Kardeşlerini ve diğer aile fertlerini yanına alıp, askerlerinden habersiz bir şekilde gece gizlice Muhammed b. Süleyman'ın yaruna giderek teslim oldu. Şeyhan'ın süvari birliklerinden bir kısmı da sabahleyin durumu öğrendiler ve teslim oldular. Gelişmelerden haberi olmayanlar ise savaşa devam ettiler. Ancak bunlar halife ordusu tarafind~ kolay bir şekilde dağıtıldı ve tamamına yakıru öldürüldü. Böylece önünde hiçbir engel kalmayan Muhammed b. Süleyman, Fustat'a rahat bir şekilde girerek orada Halife Müktefi adına hutbe okuttu (1 Reb1ülevvel292/11 Ocak 905).45 Şeyhan'ın teslim oluşu4 6 ve Muhammed b. Süleyman'ın Fustat şehrine girişiyle birlikte, Ahmed b. Tolun tarafından Mısır'da kurulup ve daha sonra Şam bölgesini de hakimiyeti altına alan '! Hiç şüphesiz Mısır'daki ilk Müslüman Türk Devleti sona etmiştir. ki fethedilişinden itibaren üzerinde ilk defa müstakil bir devlet kurulmuş olan Mısır, Tolunoğulları'nın ( / ) çok kısa sayılabilecek bu hakimiyetleri esnasında idari, ictimai, iktisadi, askeri ve kültürel açılardan önemli gelişmelere sahne olmuştu. Mısır'ın altın devri olarak kabul edilen bu dönemde bütün bunların ı 45 Kindi, Kitabii Vii!ati Mı.rr, s ; İbnü'l-Esir, el-kamil, VII, 536; Makcizi, e!-hrtat, I, 322; İbn Tağriberdi, etı-niitfimii'z-zahire, III, 137. Şeyhan'ın emirliğinden hiç söz etmeyen Tabeı:i, Muhammed b. Süleyman'm Fustat'a g1rişini 292 yıl.ınm Safer ayı olarak vermektedir (Tarih, X, 119 (İng., XXXVIII, 152)). Bu tarihle yukarıda zikredilen tarihler arasmda sadece birkaç gün fark vardır. İbn Tağriberdi ise bu olaylarıo Safer ay1n1n sonunda olduğunu tasrili etmektedir. 46 Şeyhan'ın emirlik süresi hakkında on iki veya dokuz gün gibi farklı tarihler söz konusudur. Bu farklılığın az önce izah ettiğimiz üzere kaynaklar arasındaki birkaç günlük fark sebebiyle ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Krş. I<indi, Kilabii Vii!!ıti Mısr, s. 191; Makrizi, e!-hıtat, I, 322; İbn Tağriberd1, etı Niiciillıii'z-zilhirr:, m,

16 gerçekleşmesi ıçın bölgede pek çok ımar faaliyetlerinde bulunulmuştu.47 Ne var ki, kolay bir şekilde Fustat şehrine girmiş bulunan Muhammed b. Süleyman'ın, burada akıl almaz bit katliam ve yıkım hareketine giriştiği görülmektedir. Onun bu hareketiyle, bölgede hanedan ailesine mensup hiçbit ferdi ve yine onları hatırlatacak herhangi bir eseri bırakmamayı hedeflediği anlaşılmaktadır. Mısır halkından birçok kişinin de maruz kaldığı katliamda, özellikle Tolunoğulları'nın ileri gelen komutan ve memurlarırun, ayrıca Sudan'lı askerlerin hedef alındığı ve bunların gücünün kırılmaya çalışıldığı dikkat çekmektedir.48 Onun bu hareketiyle, burada ağırlığı bulunan bu grubun daha sonra herhangi bir isyana teşebbüs etmelerini engellerneyi hedeflediği gayet açıktır. A'hmed b. Tolun'un kurmuş olduğu Katai şehri başta olmak üzere Tolunoğulları'na ait ne varsa hepsi yerle bir edilmiştir. Bu tahribattan geriye sadece Ahmed b. Tolun'un yaptırmış olduğu ve kendi adı ile anılan cami kuttulabilmiştir.49 Muhammed'in Mısır'da yapmış olduğu yağma, katliam ve tahribatı uzun uzadıya anlatan İbn Tağribercli, bütün bunların sonucunda ortaya çıkan manzarayı, san~ Mısır'da Tolunoğulları Devleti hiç kurulmamış hale getirilmiştir şeklinde tespit etmektediı:.so Muhammed b. Süleyman, Mısır'da bir takım idari düzenlemelerde bulundu. Daha önce Şeyhan tarafından görevlendirimiş bulunan Musa b. Tünik'in yerine Bek Timut'u şurta emlrliğine, Ebu Zür'a Muhammed b. Osman'ın yerine de Muhammed b. Abde b. Harb'i kadılık görevine tayin etti. Ayrıca o, Tuğc b. Cuff'u K.ınnes:cin'e, Bedir el-hammam1'yi de Dllİlaşk'a vali tayin 47 Şinasi Altundağ, "Tolunlula.ı:", İA, XII/I, 438; Kazım Yaşa.ı: Kopraman, "Tolunoğulla.ı:ı", Doğıtf(an Günilmiize Bi!Jiik İslam Tarihi, VI, 70. ~s Kind1, Kitllbii Viilllti Mısr, s. 191; Makrlz1, el-hıtat, I, 322; İbn Tağciberdi, en Niiclimii'z-zllhire, III, ; Şinasi Altundağ, "Tolunlula.ı:", İA, XII/I, Kind1, Kitdbii Vü/ati Mısr, s. 191; Makrizi, ei-hıtat, I, 322; İbn Tağriberd1, en Niictlnııi'z-ziihire, III, ; Ebülfez Elçibey, To!rmoğrt!ları Devleti, s. 149; Kaz1m Yaşa.ı: Kopraman, "Tolunoğulla.ı:ı", Doğtlftan Günilmiize Bi!Jrik İslam Tarihi, VI, 69. so İbn Tağriberd1, m-niictlmii'z-zahire, III,

17 1 ederek askerleriyle birlikte göndermişti. 51 Mısır'ı ele geçirmesinden sonra dört ay Fustat'ta kalan Muhammed b. Süleyman, yapmış olduğu büyük katliam ve tahribat sonrası başta Şeyhan b. Ahmed olmak üzere Tolunoğulları ailesüıe ve yine onların sivil ve askeri erkanına ait yanına almış olduğu yirmi kişi ile birlikte buradan ayrıldı. (1 Receb 292/9 Mayıs 905).52 Ancak, Karmati isyanının bastırılmasında çok büyük rol oynamış ve T olunoğulları Devleti'nin yıkılışıru gerçekleştirmiş olan bu komutan, Bağdat'a döndükten sonra Halife Müktefi tarafindan hapsedildi. O, Mısır seeerinden iki milyon dinar para yanında yirmi dört deve yükü kıymetli eşya ve mücevher ile birlikte dönmüştü. Mısır dönüşü esnasında henüz Halep'te iken getirmekte olduğu malların elçiye teslim edilmesini isteyen Halife Müktefi, Bağdat'a ulaşmasından sonra mallarını müsadere ederek kendisini de hapse attırdı. Muhammed b. Süleyman, ancak Halife Muktedir zamanında İbnü'l Furat'ın aracılığı ile serbest bırakılmış ve Kazvin'e arrıil olarak gönderilrrıiştir.53 3-İbnü'l-Halenci İsyamnın Bastırılışı ve Mısır'da Tam Olatak Hakimiyetin Sağlanması Mıs11;'ın yeniden Abbas! halifeliğine bağlanmasından çok kısa bir süre sonra. bölgede çok önemli bir isyan ortaya çıktı. Abbas! halifeliğini, Tolunoğulları Devleti'nin yıkılışından çok daha fazla 5ı Kindi, Kitabii Viilô.ti Mısr, s. 191; İbn Tağribeı:di, etı-niit~1nıii'z-zô.hire, III, 138; Nadir Özkuyumcu, "Tolunoğull.aı:i", Türkler, V, Makcizi, ef-hztat, I, 322; İbn Tağribeı:di, en-niitl1mii'~zô.hire, III, 139. Taberi (Tarih, X, 119 (İng., X..XXVIII, 151)) ve İbnü'l-Esiı: (el-kamil, VII, 536) bu sayıyı on küsüı: kişi olarak kaydetmektecli.rler. Buradaki farklılığın daha sonra temas edileceği üzere aralarıada Mısır'da isyan çıkaran İbnü'l-Halend olmak üzere Halep'te kaçmış olanlar sebebiyle olduğunu düşünmek mümkündür. Bu hususta bk. İbn Tağriberdi, en-niit~lmii'z-zô.hire, III, İbn Tağriberdi, aynı yerde Muhammed b. Süleyman'ın beraberiade götürmüş olduğu kişilerdea bazılarının isimlerini de kaydetmektedir. 53 İbn Tağriberdi, en-niictlmii'z-zô.hire, III, , ; Şinasi Altundağ, "Tolunlular", İA, XII/I, ,:,:!_--...._--... ~-,- -.. ;; ~

18 i r uğraştırdığı görülen bu isyan, onların önde gelen komutanla.tindan Muhammed b. Ali b. el-halend tarafından çıkarılm1ştır.54 Mısır, Abbasi halifeliğinin idaresi altına girişinden itibaren dört ay kadar bir süre, halife ordusunun başkomutanı Muhammed b. Süleyman'ın idaresi altında kalmıştı. Onun bu zaman zarfında yapmış olduğu tek icraat, kaynaklardaki rivayetlere bakılırsa Mısır camilerinde Halife Müktefl adına hutbe akutmak ve Tolunoğullan'na ait ne varsa bunları yerle bir etmek ve yine bunlara destek veren Mısır halkını çeşitli işkencelerle cezalandırmak olmuştur.ss Onun muhtemelen yerli halkı sindirrnek ve yeni bir isyan hareketine girişınderine meydan vermemek üze~e göstermiş olduğu bu tavır Mısır halkında büyük bir nefret uyandırmıştı. Nitekim onlar İbnü'l-Halend tarafından Abbasiler'e karşı girişilen ilk isyana büyük b!r destek vermişlerdir. Mısıt'ın, halife ordusu tarafından ele geçirildiği haberinin Bağdat'a ulaşmasıyla birlikte Halife Müktefl'nin zaman kaybetmeden lviısır ve çeşitli vilayetlerine görevliler tayin -ettiği görülmektedir. Onun Mısır'a tayin etmiş olduğu ilk vali, Ebu Musa İsa b. Muhammed en-nuşeri oldu.56 İsa en-nuşeri, Mısır'ı ele geçiren halife ordusunda yer almış ve_ Fustat'a girmeyi başaran Muhammed b. Süleyman, onu halifeye müjdeci olarak göndermişti. Bağdat'a gitmek üzere yola çıkmış bulunan İsa en-nuşeri henüz Dımaşk'a varmış olduğu sırada, Halife Müktefl'nin kendisini Mısır valiliğine 54 İbn Tağı:iberdi, en-niiciimii'z-zahire, III, 147, 153. Bu şahsın ismi kaynaklarda farklı şekillerde yer almaktadır. Bu farklılıklar için bk. Taberi, Tarih, X, 119, 128; Mes'udi, Miinlcii'z-zeheb, IV, 286; Kindi, Kitabii Viilati Mısr, s. 196; Arib b. Sa'd el-kurtubi (ö. 369/979), Sılatii Tarihi't-Taberi (nşr. Muhammed Ebü'l-Fazl) (Tfirihlf'r-rusiil ve'l-miimk içinde), XI, , Kahire 1990, XI, 18; İbnü'l-Esir, el-kômil, VII, 536; Makiızi, e/-hıtat, I, 327. ss İbn Tağribercü, en-niictlmii't-zahire, III, 144; Kazım Yaşar Kopraman, "Ihşidiler", Doğtt{tan Giitıiimiize Bf!yiik İsianı Tarihi, VI (İstanbul 1989), 182. İbn Tağriberdi, Muhiunmed b. Süleyman'ın boyunlarını vurmak, ellerini ayaklarını kesrnek ve hurma dauarına asmak, sırtlarıru kamçılatmak gibi Mısır halkına çesitli işkenceler uygularlığını kaydetmektedir (eıı-niidimii'z-zahire, III, 139). 56!<indi, Kitôbii Vii!ati Mrsr, s. 196; İbnü'l-Esir, el-kamil, VII, 536; İbn Tağriberdi, elı-niicfunii'z-zilhire, III,

19 tayin etmiş olduğu haberini aldı. İsaen-Nuşerl, ilk önce acil olarak Dımaşk'tan bir adamıru Fustat'a göndererek Muhammed b. 'Süleyman'dan görevi devralmasıru sağladı (14 Cemaziyelevvel 292/24 Mart 905). Bundan kısa bir süre sonra Fustat'a giderek görevi bizzat üstlendi (7 Cemaziyelahir 292/16 Nisan 905).57 İsa en Nuşerl'nin görevi devralmasırun hemen ardından halife tarafından gönderilen ikinci bir emirde ise, Mısır'ın çeşitli vilayetlerine tayin edilen kişilerin isimleri bildirilmişti. Bu fermana göre Muhammed b. Süleyman'ın ordusunda yer alan komutanlardan Ali b. Hassan İskenderiye'ye, Muhacir b. Talik, Tinn1s ve Dimyat sınırına, Kindi ~hvafa, Musa b. Ahmed Berka ve çevresine, Muhammed b. Rebia, Said ve Üsvan'a tayin edilmişlerdi. Ayrıca Ebu Zünbur Hüseyin b. Ahmed el-mazerai Mısır'ın hataç işlerine bakınakla görevlendirilmişti. Diğer taraftan görevini tamamlamış olan Dimyane'nin de Mısır'dan ayrılması emtedilmiş ve o da emrindeki donanma kuvvetleri ile birlikte Fustat'tan ayrılmıştı.ss Burada dikkat çeken husus geçmişten ders çıkarmış olan Halife Müktefi'nin, Mısır.'ın idaresini tek kişinin yönetimine bırakmamaya özen göstermiş olmasıdır. Ahmed b. Tolun'un bütün görevleri elinde toplaması sonucu Mısır'da müstakil bir devlet kurmaya muktedir olduğunu bilen ve bunun bir daha gerçekleşmesini engellemek isteyen halife, Mısır'daki muhtelif vilayetlerin idaresini ve mühim görevleri çeşitli kimseler arasında dağıtma yoluna gitmiştir.59 Yeni valiye görevi devretmiş olan Muhammed b. Süleyman ise, Halife Müktefi'nin emri gereği Tolunoğulları ailesi mensuplarından ve yine onların askerl ve sivil olmak üzere önde gelen görevlilerinden yanına almış olduğu yirmi kişi ile birlikte Bağdat'a gitm.ek üzere yola çıkmıştı (1 Receb 292/9 Mayıs 905). Söz konusu isyaru gerçekleştiren İbnü'l-Halend'nin de, Muhammed b. Süleyman'ın s1 Kindi, Killibii Viiiiili Mısr, s. 196; İbn Tağriberdi, en-niictl!l1ii'z-ziihire, III, 145. ss İbn Tağriberdi, en-niiroll1ii'z-ziihire, III, 145. Kindi, İskenderiye'ye tayin edilen kişinin ismini Ali b. Vehsudan olarak kaydetmektedir (Kitlibii Viilliti Mısr, s. 196). 59 Kazım Yaşar Kopraman, "Ihşidiler", Dağliflan Gii1liill1iize Bi!Jiik İr/am Tarihi, VI,

20 ı '1 '' :ı. ~!i :ı beraberinde Bağdat'a götürdüğü bu yirmi kişi atasında yer aldığı kaydedilmektedir. Yanındakilerle birlikte henüz Halep'e varmış olan Muhammed b. Süleyman, burada Halife Müktefı'nin elçisi tarafından karşılanarak, Mısır'da ele geçirmiş olduğu ganimetieri teslim etmesi istenmiştir. Ancak kendisine yapılan bu muameleden oldukça alınmış olan Muhammed b. Süleyman, muhtemelen beraberinde getirmiş olduğu kişiler üzerindeki baskısını kaldırmıştır.60 Aralar;ı.nda İbnü'l-Halend'nin de bulunduğu tutuklulardan bazıları, ortaya çıkan bu durumu fırsat bilerek kaçınayı başarmışlardır.61 Halep'te kaçınayı başaran İbnü'l-Halend'nin, hiç vakit kaybetmeden harekete geçtiği görülmektedir. Kendisiyle bi!likte kaçmış olanlara ve etrafına toplanmış olan bir grup Ivlısır halkına Telunoğullan ailesinin başına gelenleri hatırlatan İbnü'l-Halenci, onlara yapılan bu haksızlığın giderilmesi ve Mısır yönetiminin yeniden ellerine geçmesi için girişeceği harekette kendisine destek vermelerini istedi. istediğini elde eden İbnü'l-Halend, yaruna toplamış olduğu kuvvetle birlikte ilk önce Remle'ye gitti. Burada karşısına çıkan Küçük Vasif b. Savartekin'i mağlup ederek Remle'yi ele geçitmeyi başardı. Böylece ilk galibiyerini elde etmiş olan İbnü'l Halenci, burada hutbeyi Halife Müktefı, Humareveyh'in oğlu İbrahim ve kendisi adına okutarak onlara bağlılığını göstermek istedi (Şaban 292/8 Haziran-6 Temmuz 905).62 İbnü'l-Halend'nin bu başarısı, Mısır'm dört bir yanından insanların gelerek ona katılmasını sağlamış, dağılmış olan Tolunoğullan askerleri ve görmüş olduklan zulümden dolayı büyük bir memnuniyetsizliğe uğramış olanların çoğunluğu hiçbir masraf yapılmaksızın onun safına katılmıştı.63 Bütün bu gelişmelerden haberdar olan ve büyüyen tehlikenin farkına varan Mısir valisi İsa en-nuşeri, İbnü'l-Halend'nin bu 60 Kazım Yaşru: Kopraman, "Ihşicüler", Doğtifla!J Günündize Bf!yük İslam Tarihi, VI, İbn Tağribeı:CÜ, m-nücümü'z-zdhire, III, Gı I<indi, J!Jtiibü Viiliiti Mısr, s. 196; İbn Tağribeı:cü, en-niict/tnii'z-ziihire; III, İbn 'İ'ağı:ibeı:di, en-niicılmii'z-zdhire, III, ; Kazım Yaşru: Kopraman, "Ihşicüleı:", Doğıqtan Giiniinırlze Bf!yiik İsiani Tarihi, VI,

21 J ilerleyişinin önünü kesrnek üzere deniz yoluyla üzerine asker sevk etti. Ancak onun göndermiş olduğu kuvvet Gazze'ye vardığında, İbnü'l-Halend'nin üzerlerine gelmekte olduğunu öğrendi ve ilk önce Ariş'e, oradan da Abbase'ye çekilmek zorunda kaldı. Bunun üzerine muhtemelen büyük bir kuvvetle bu isyaru sona erdirmeyi planlam1ş olan İsa en-nılşeri, kalabalık bir ordu ile Abbase'ye geldi. Onun düzenlemiş olduğu bu sefere Harac emici el-hüseyin b. Ahmed el-mazerai ve Berid teşkilatırun başında bulunan Şefi' el Lü'lü de kat:ı.lıruştı. Ancak bu gelişmeleri gayet iyi takip ettiği anlaşılan İbnü'l-Halend'nin yolunu değiştirerek Cırdr'e geçmesi, İsa en-nılşer!'nin planını boşa çıkardı. Hedeflediğini gerçekleştiremeyen İsa en-nılşeri, Fustat'a geri dönmek zorunda kalıruştı. Fustat'a geldiğinde şehir dışında konaklayan İsa en-nılşeri, İbnü'l Halend'nin buraya gelmekte olduğu haberini alınca şehrin içine girdi. Bununla birlikte kendisini emniyette hissetınediği anlaşılan İsa en-nılşeri, daha sonra karar değiştirerek Fustat'tan çıkıp Nil'in batı sahilinde bulunan Cize'de karargah kurdu. Ayrıca İbnü'l Halend'nin geçişini zorlaştırmak amacıyla Nil üzerindeki iki köprüyü de tamamen yıktırmıştı. Ne var ki onun alıruş olduğu bu tedbirler yeterli olmadı; İbnü'l-Halend boş kalan Fustat'a, hiçbir engelle karşılaşmaksızın girmeye muvaffak oldu (16 Zilkade 292/19 Eylül905).64 İbnü'l-Halend'nin, Fustat'a girişinde şehit halkının hoşuna gidecek şekilde davranınayı ihmal etmediği görülmektedir. Mısır'da doğmuş ve burada büyümüş olan cesur, atılgan, içkiye ve eğlenceye düşkün asi bir genç olarak bilinen İbnü'l-Halend, Fustat'a girişinde camiye uğrayarak namaz kılmış ve sıra ile Halife, İbrahim b. Humareveyh ve kendi adına hutbe okutmuştu. Halk tarafindan memnuniyetle karşılarran İbnü'l-Halend'nin bu tavrı, Mısır halkırun kendisine büyük bir destek vermesini sağlam1ştı.6s İbnü'l Halend'nin halifeye ve onun Mısır valisi İsa en-nuşeri'ye isyan etmiş olduğu ve halkın da bu gerçeği bildiği göz önünde bulun- 64 Ki.ncü, K.itdbt7 Viilati Mısr, s. 196; Makcizi, el-hıtat, I, 327; İbn Tağribercü, m Niici1mii'z-ziihire, III, 148. Gs İbn Tağribercü, m-niiclltnii'z-zdhire, III,

22 durulduğunda, veril(.;ı desteğin altında yatan :.:ı.s!l unsurun, hetbede Tolunoğulla1:1 ailesinden İbrahim b. Humfu:f.~eyh'in aclımn da zikredilmiş olmasım düşün.-ınek mümkündür. Nitekim yönetimlerinden oldukça memnun oldukla.rı TolUı-ı.oğullan'n.ın başına geler-jeri bir türlü kabulleneınetniş ve geçen k!s:ı süte içerisinde.de büyük bir zuli:ne uğramış olan Mısır halkının, bu isyan hareketine büyük bit destek vl:tdikleri görülmektedir. Neticede kamuoyundan büyük blı: destek sağlamı~ olan İbnü'l-Halend, şehir ic 1 aresini ele alarak işleri düzf!nlemcye ve idari görevlerı kendi.i.steğine göre dağıtmaya başlamıştı. Tabiatıyla onun bu konumu, yeni oluşumdan bir takım menfaatler elde etmeyi amaçlayan çeşitli.çıkar çevrelerinin de yamnda yer almasım sağlayan bir etken oldu. 61i Kendi:> ine vezir olarak İbn Musa en-nasranl'yi tayin eden İbnü'l-Halend, onun kardeşi İbrahim b. Mıısa'yı harac işlerine, İbrahim b. Feyruz'u şehriıı emniyet işleriyle ilgilenmek ve Abdülcebbar 1.;, Ahmed b. A'cez'i de askeri işlere bakmak üzere görevlendirtniştip Bütün bu unsurlar Mİsır'ın idare merkezi olan Fustat'ı kontrolü altına alan isyancı İbnü'l-Halend'nin, çok kısa zamanda kuvvetlenmesine ve elli bini aşan büyük bir askeri güce ulaşmasına imkan sağlamıştı. Bunun sonucu olarak o, bi.itün Delta'yt kısa zamanda kontrolü altına almayı başardı.68 Ayrıca üzer.ine gönd.!.tmiş olduğu askeri kuvvetler sayesinde İsa en-nuşeri'nin ctze'yi terkederek, İskenderiye'ye çekilınesini sağlamıştı. İbnü'l-Halenci, İsa en-nuşed" üzerindeki takip ve baskısım bundaiı s.mra da sürdürd-!i. Muhammed b. Lemcur komutasındaki takviye kuvvetietle desteklenen Hafif en-nubi, ısrarlı takibi sonucu, İsa en -Nuşeri'yi İskenderiye'den ayrılarak Teru..:e'ye çekibıek zorunda bırakrr..ıştı. Ancak burada yapılan savaşta rakibine yenildi. Bununla birlikte bu mağlubiyet İbnü'l-Halend'yi fazla etkilemedi ve İsa en-nuşeri'ye karşı yeni savaş hazırlıklarına başlaclı Kazım Yaşar Kopraman, "Ihşicüler", Doğll{latı Giitıiimiize Bi!Jiik :s/am Tarihi, VI, İbn Tı:.ğxibercli, en-nücijnlii'z-zahire, III, İbn Tağrihercli, en-niic!imt1'z-zahıi e, III, 149;. Kazım Yaşıiı: Koprainan, "Ihşicüler", Doğu{tan Gıiniin;tıze Bi!J iik İsianı T.1rihi, VI, Jbn Tağribercli, en-niimnıiı z-zahire, III,