Ош Мамлекеттик университети. Oş Devlet Üniversitesi

Transkript

1 Кыргыз Республикасынын билим берүү жана илим министрлиги Kırgız Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı Ош Мамлекеттик университети Oş Devlet Üniversitesi Кыргыз өкмөтүнө караштуу дин иштери боюнча агенттиги Kırgız Hükümeti Din Komisyonu ГЛОБАЛИЗАЦИЯ УЧУРУНДА КЫРГЫЗСТАНДА АДЕПТҮҮЛҮК ЖАНА ТЕОЛОГИЯЛЫК БИЛИМ БЕРҮҮ МАСЕЛЕЛЕРИ ЭЛАРАЛЫК СИМПОЗИУМУ ULUSLARARASI GLOBALLEŞME SÜRECİNDE KIRGIZİSTAN DA DİN BİLİMLERİ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİMİNİN MESELELERİ SEMPOZYUMU МЕЖДУНАРОДНЫЙ СИМПОЗИУМ НА ТЕМУ: ПРОБЛЕМЫ НРАВСТВЕННОСТИ И ТЕОЛОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ В УСЛОВИЯАХ ПРОЦЕССА ГЛОБАЛИЗАЦИИ МАЙ 2007 БИШКЕК Mayıs 2007 BİŞKEK

2 УДК 21 ББК 86.3 Г 54 Г 54 Глобализация учурунда Кыргызстанда адептүүлүк жана теологиялык билим берүү маселелери эларалык симпозиуму -Б.: б.- текст: кыргызча, орусча, түркчө. ISBN Бул китеп май жылы Кыргыз Республикасынын билим берүү жана илим министрлиги, Кыргыз Өкмөтүнө караштуу дин иштери боюнча мамлекеттик агенттиги жана Ош Мамлекеттик университети тарабынан уюштурулган «Глобализация учурунда Кыргызстанда адептүүлүк жана теологиялык билим берүү маселелери» аттуу эл аралык симпозиумга катышкан жергиликтүү жана чет элдик илимпоздордун окуган докладынын жыйнагы. Г ISBN Bashak LTD Дареги: Бишкек шаары, Шабдан Баатыр көчөсү, 4.Б, 5-этаж Тел: (312) , Факс: (312) Компьютердик калыпка салган жана мукабасы: Руслан Аруунов УДК 21 ББК 86.3 Ош Мамлекеттик университети 2008

3 İSLÂM IN HİKMET ANLAYIŞINA DAYALI DİN EĞİTİMİNDE AMAÇ BÜTÜNLÜĞÜ Mehmet ÖNAL* 1 ÖZET Bu bildiride, eğitim ve öğretim kavramları arasındaki fark din eğitimi için bir kalkış noktası olarak alınmaktadır. Bildiride aynı zamanda, din eğitimiyle ilişkili olarak laiklik ve İslâm da din eğitiminin amaçları konusunda bazı sorular sorulmakta ve hikmet kavramı İslâm eğitiminin bütüncül amacı olarak sunulmaktadır. Summary In this paper, difference between concept of education and instruction is held as a starting point of Islamic education. It also discussed a number of questions concerning religious education, such as secularism and the aims of Islamic education. The concept of wisdom (hikma) is taken here as a holistic objective of Islamic education. Key Words: Islamic education, prophetic Wisdom, aims of education Anahtar Kelimeler: İslam da eğitim, peygamberî hikmet, eğitimin amacı. GİRİŞ Din öğretimi ve din eğitimi tabirlerinin anlaşılması için önce öğretim sonra da eğitim kavramlarının tanımlanması gerekmektedir. Klasik anlamda öğretim; eğitime göre daha az kalıcı olan ve çoğunlukla bilgi ve becerinin aktarılmasını içeren bir bilgilenme etkinliği olarak tanımlanmakta ve eylemden ya da davranıştan ziyade bilgilenme sürecine karşılık gelmektedir. Eğitim ise; bireyde bizzat kendi yaşantısı ile davranış değişikliği oluşturma ya da ona istenilir davranışlar kazandırma süreci olarak tanımlanmaktadır. 12 Öğretim aynı zamanda davranış değişikliğini sağlayacak olan bilgilendirme etkinliklerinin okul denen kurumda, daha planlı ve programlı olarak sürdürülmesi 23 olarak da tanımlanmaktadır ki bu tanıma göre; öğretim ile eğitim arasında bir nitelik farkından çok, nicelik farkından bahsedilebilir. Öğrenme etkinliğinin de aynen eğitim gibi mutlaka bir davranış değişikliği oluşturduğunda ısrar edilecek olursa, bu davranış ancak bilişsel bir davranış değişikliği olarak tanımlanabilir. O halde; sadece bilgi ve beceri transferinden bahsediyorsak, bu bir öğretim, bu bilgi ve becerinin insan davranışlarına yansıyacak ve kalıcı izler bırakacak bir boyut kazanmasını istiyorsak, bu eğitim etkinliği olarak tanımlanmaktadır. Öyleyse, özümsenen, benimsenen ve insan duygu, düşünce ve tutumu ile uyumluluk gösteren 496 *1 Yrd. Doç. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, Türk-İslam Düşüncesi ABD, AYDIN. 1 Özcan Demirel, Öğretme Sanatı, Pegem Yayıncılık, Ankara, 2003,, s Özcan Demirel, a. g. e., s. 9.

4 öğrenmeler, artık kalıcı özellikler taşıdığı için bu durum öğrenme kavramı ile değil de eğitim kavramı ile ifade edilmelidir. Eğitim sözcüğünün farklı tanımlarının ortak yanı, onun davranış değiştirme, davranış oluşturma amaçlı etkinlikler olmasıdır. Öğretim, öğrenme, davranışın sağlanması amacıyla yapılan ön çabalardır. Eğitimci, Hüseyin Başar ın ifade ettiği gibi, İnsanların öğretim düzeylerinin göstergesi diplomaları, eğitim düzeylerinin ise davranışlardır. 1 Bu açıdan, ta lim ve terbiye (öğretim ve eğitim) tabiri bu arka arkaya gelen, nicelikten niteliğe geçişi ve teoriden pratiğe yönelişi ifade eden çok uygun bir adlandırmadır. Eğitimin hedefi olarak gösterilen istenen davranışlar kazandırma ifadesiyle akla hemen şu soru gelmektedir: Kimin istediği davranış kazandırılmalıdır? Tabii ki bu, beş yaşında bir çocuğun istediği davranış olamaz 2. Kastedilen bir otoritenin, bir önceki kuşağın yani ana baba ve yakın çevre ile devletin istediği davranışları kazandırmaktır. İlk tespitimizi yapalım, eğitim yoluyla kazandırılmak istenen davranışlar, bir amaca yönelik olmalıdır. Eğitimde bütün yöntemleri, araçları ve ölçmedeğerlendirme etkinliklerini belirlemek, ancak bu amacın net bir şekilde ortaya konmasına bağlıdır. Bu amaç, ne tip bir insan, ne tip bir vatandaş yetiştirmek ve nasıl bir toplum oluşturmak istediğimize bağlıdır. Eğer kazandırmak istediğimiz davranışların ne olduğunu bilmiyorsak, neyi, niçin, hangi sıraya göre, nasıl öğreteceğimizi ve buna bağlı olarak da hangi davranış değişikliği kazandıracağımızı da bilemeyiz. Bu anlamda göç yolda dizilir, hele bir başlayalım gerisi gelir, önemli olan eylemdir, türü yaklaşımlar teoriyi hor görmek anlamına gelir. Halbuki bütün bilgilenme unsurlarının ve bilimsel etkinliklerin başında kuram gelmektedir. Kuramı dışlayan, önemsiz gören ve hatta lüzumsuz gören bazı kişiler muhtelif alanlarda başarılı olabilirler, ama eğitim için bu mümkün değildir. Çünkü, eğitimde geriye dönük telâfiler ve düzeltmeler çok zor gerçekleşmektedir. Teorinin mutlaka baştan iyi bir şekilde düşünülmesi ve daha sonra uygulamaya geçilmesi sağlanmalıdır. Bu vesileyle, teorik olarak din eğitimi ile ilgili bazı fikri tartışmaların herhangi bir planlama ve uygulama öncesinde ana hatlarıyla tamamlanması gerekmektedir. Bu tartışma konularının başında laiklik kavramı gelmektedir. Bir ülkede din eğitimi ile ilgili planlama yapmadan önce, özellikle laiklik kavramı ve uygulamaları konusunda bir konsensüs sağlanması gerekmektedir. Çünkü, Hıristiyan teolojisi, tarihi ve coğrafyasının bir eseri olan laiklik ve laiklik uygulamaları ile hesaplaşmadan ve bu konuda bir amaç belirlemeden din eğitimi ile ilgili bir planlama yapmak, pek çok tartışmayı da beraberinde getirecektir. Bu tarihsel farklılık göz önüne alınarak, kavram yeniden tanımlanmalı ve laik bir devlette dinin konumu ne olmalıdır sorusuna cevap verilmelidir. Buna bağlı olarak, din eğitimi mi, din öğretimi mi yapılacaktır? Kişiler zorunlu din eğitimi ya da öğretiminden muaf tutulabilir mi? Ya da isteyen aile sadece din eğitimi, istemeyenler ise sadece din öğretimi talep edebilir mi? Şayet din eğitimi zorunlu olmayıp aileye bırakılır ise aile çocuğu din eğitiminden mahrum 1 Hüseyin Başar, Sınıf Yönetimi, Pegem Tayıncılık, Ankara, 2001, s. 1 2 Burada kastedilen, çocuğun henüz neyi öğrenmesi gerektiğini bilmemesidir. Yoksa onun motive edilmesi, yani öğrenmeye hazır ve istekli hâle gelmesi ayrı bir konudur. 497

5 koyma hakkına sahip midir? Çocuk hakları, din eğitimi ve öğretimi hususunda nasıl bir ölçüye dayanmalıdır? Devlet vatandaşlarına zorunlu din eğitimi dersi koyabilir mi? Bütün bu sorular din öğretimi ve eğitimi konusunda karar vermeden önce tartışılması ve cevaplandırılması gereken sorulardır. Bu teorik ya da fikri altyapı sağlanmadan, yani, bir eğitim felsefesi kuramına dayanmadan herhangi bir eğitim programı hazırlamak ve bu programla bir hedefi gerçekleştirmek veya ölçme ve değerlendirme yapmak mümkün gözükmemektedir. Bu konuda sorular sadece yukarıdakiler ile sınırlı olmayıp daha pek çok tartışılması gereken konuyu kapsamaktadır. Laik bir ülkede, din öğretimi ve eğitimini kim sunacak? Devlet mi devlete bağlı olmayan sivil gruplar (cemaat veya vakıflar) mı? Şayet, devlet bu eğitimi kendisi yapacaksa, hangi din ya da mezhep veya tarikat anlayışını ölçü alacaktır? Şayet, her cemaat kendi din eğitimini kendisi sunacaksa, bunun devlet ve millet olmanın en önemli dayanağı olan, din, dil, vatan, tarih ve ülkü birliği açısından ne gibi mahsurları olabilir? Mesela halkının büyük çoğunluğu Müslüman olan laik bir ülkede din öğretimi ve din eğitimi derslerinde namaz kılma davranışını benimsetecek miyiz? Yoksa sadece nasıl namaz kılınacağını bir beden eğitimi formunda ve ezber bilgisi şeklinde göstermekle yetinecek miyiz? Bütün bunlardan farklı olarak din öğretimini zorunlu değil de seçmeli yaparsak, o zaman kamu hizmeti sunacak olan devlet memurlarının hizmet sundukları halkın, dilini, tarihini, coğrafyasını ve kültürünü öğrenip de dinini öğrenmemeleri, çağdaş demokrasilerin vazgeçilmez ilkelerden olan halkçılıkla nasıl uzlaştırılacaktır? Hizmet alan çoğunluğun duyarlılıklarını, inanç ve ibadet biçimlerini, dini tutum ve davranışlarını bilmeyen bir devlet memuru, hizmetlerini sunarken bu yönde hatalar yapmaktan ve huzuru kaçıracak, iletişim engeli oluşturacak olumsuzluklardan nasıl kurtulacaktır. Bu durumda devletin hiç olmazsa din öğretimini zorunlu tutması gerekmeyecek midir? Ayrıca din nedir? sorusu da cevaplandırılmalıdır. Ya da, sokrates in deyimi ile, ne olup olmadığını bilmediğimiz bir şeyin öğretilip öğretilemeyeceğini, şayet öğretilecek bir şeyse nasıl öğretilebileceğini nereden bileceğiz. Bunlara ilaveten, din öğretimi ve eğitimi hususunda, nasıl bir birey yetiştirileceğine ve ne tür bir toplum oluşturulacağına karar vermeden sağlıklı bir din eğitimi planlaması, uygulaması ve hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığının değerlendirilmesi asla mümkün olamaz. Ancak, bu sorulara cevap verdikten sonra, bir din eğitimi planlaması, araç ve metot seçimi gerçekleştirilebilir. Ben, Bildirimin bundan sonraki kısmında, çoğunluğu Müslüman olan, din öğretimini ve eğitimini zorunlu gören, laik, demokratik, sosyal bir hukuk devletinin var olduğu farazi bir ülkeyi baz alarak, İslam hikmet anlayışına dayalı bütüncü bir din eğitimi nasıl olmalıdır? sorusuna cevap vermeye çalışacağım. Bunun için önce olaya bütüncü bakma imkanı sağlayan hikmet nedir? sonra da İslâm nasıl bir dindir ve nasıl bir insan yetiştirmeyi hedeflemektedir? sorularına cevap vermek gerekmektedir. Bu yüzden makalenin bundan sonraki kısmı, Çoğunluğu Müslüman Olan Bir Ülkede Bir Eğitim Felsefesi Denemesi İçin Önsöz olarak da okunabilir. 498

6 Hikmet Nedir? Arapça hakeme kökünden gelen hikmet; hüküm, hükümet, sağlama alma, fesadı giderme ve iyiliği elde etme manalarına gelir. Bayzaî, hikmeti, Nazarî ilimleri iktisâp etmek ve yapabildiği kadar iyi, güzel ameller işlemek suretiyle insan ruhunun kemâle ermesidir. biçiminde tanımlamıştır. 1 Süleyman Ateş e göre; İslâm alimlerinin çoğu hikmeti, sebep ve netice ile ilgili olan ve düşüncede kalmayıp fiile çıkan bir bilgi olarak kabul etmişlerdir. 2 Elmalı Hamdi Yazır, Kur an tefsirinde, Allah dilediğine hikmet verir, hikmet verilene birçok hayır verilmiş demektir ve bunu ancak temiz akıl sahipleri anlar ve ibret alırlar. ayetini açıklarken, hikmet kavramının çok kapsamlı bir tanımını yapmıştır. Ona göre hikmet, sözde ve yapılan işte isabet, ilim ve amel, ilim ve fıkıh, eşyanın manalarını bilmek ve anlamak, Allah ın emir ve işini akletmek, icat etmek, eşyayı yerli yerine koymak, Allah ın ahlâkı ile ahlâklanmak, Allah ın emrini düşünmek, din ve dünyanın düzgünlüğü gibi kelime ve terkiplerle ifade edilmiştir. 3 Kur an da hikmet kavramı çoğu yerde, kitap ve hikmet şekline kullanılmış olup, Allah tarafından diğer peygamberler gibi Hz. Muhammed e verilmiş olan bir rahmet olarak geçmektedir. Burada kitap ve hikmet dendiğine göre, en az iki şeyden bahsediliyor olmalı. Kitap ile kastedilenin Kur an olduğu açıktır, ama hikmet terimi ile neye işaret edilmektedir? İmam Şafi, Kur an da sekiz ayrı yerde geçen Kitap ve hikmet tabirini, Kur an ve sünnet olarak yorumlamış 4 ve Yüce Allah Peygamber göndermekle sizi kötülüklerden korumak ve size kitap ve hikmeti öğretmek istemektedir. 5 ayetini örnek göstermektedir. Taberî, Kur an daki hikmet kavramını din ilmi (fıkıh), akıl ve doğru sözler 6 şeklinde tanımlamaktadır. O halde, hikmetin ikinci bir bilgi kaynağı olarak, vahyin pratik uygulama yolu ve yöntemi şeklinde kabul edlmesi ahauyg i gözükmetmir. Ayrıca hikmt, Kur an daki bazı ayetlerde ruhun temizlenmesi için verilen bir ilim olarak da karşımıza çıkmaktadır ki; bu, İslâm tasavvufuna açılan bir pencere olarak yorumlanabilir. Öyleyse, Kur an ın bir nevi uygulaması olan hikmet, tarih ve hadis kitapları ile Peygamber in biyografisini anlatan siyer kitaplarının incelenmesiyle, en azından ilkeler bazında ortaya konabilir. Bu ilkelerin tespiti ile ilgili olarak ilim henüz son sözünü söylememiştir. Yukarıda adı geçen kaynaklardan hareketle, İslam ın ikinci kaynağı olan sünnetin tespiti, Kur an ın hakemliğinde ve tarih ilminin gücü ile her çağda sürüp gidecek bir dinamik bilgi edinme yolu olarak karşımızda durmaktadır. 7 1 İslam Ansiklopedisi, Hikmet Maddesi, M. E. B. Ankara. 2 Süleyman Ateş, Kurân-ı Kerim ve Yüce Meali, s Elmalı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur an Dili, cilt II, s İmam Şâfiî, Risâle, s Kur an-ı Kerim, 12: İslam Ansiklopedisi, a. g. e. 7 Müslümanların en büyük yanılgısı, hadislerin toplanması ile sünnetin artık şekillendiği ve tam olarak tespit edildiği kanaatidir. Halbuki hadisler, sünnetin tespitine yarayan ana kaynağın şekillendiğini gösterir, yoksa o kaynaktan yararlanmak suretiyle sünnetin tespit ve anlaşılması hep sürüp gidecektir. 499

7 Hikmete, değişen şartlar karşısında Sünnet in güncellenmesi olarak da bakabiliriz. Bu anlamda, hikmete dayalı bir din eğitiminin önce, hayatın amacı nedir?, İslâm dinin amaç bütünlüğü neye yöneliktir soruları cevaplandırılmalıdır. Bu anlamda, din eğitiminin amacını, insanın bir dünya görüşü ve hayat felsefesi oluşturması hedefine yönelik olduğunu söyleyebiliriz. Bu amacın gerçekleşmesi için yaşanmış bir hayat modeli olarak, Hz. Muhammed in hayatının bütün yönleriyle öğretilmesi ve kavratılması gerekmektedir. Bu sayede, daha sonra gerçekleştirilmek istenen küçük amaçların bu büyük ve bütüncül amaca uygunluğu daha kolay değerlendirilip denetlenebilecektir. Bunun dışında kalan yaklaşımlar parçacı olup Müslümanları asıl amaca değil daha küçük amaçlara götürür. Bu aşamada cevaplandırılması gereken bir soru var: Örnek ya da model insan olarak İslam hikmet anlayışının temsilcisi olan Hz. Muhammed ve onun uygulamaları nasıl güncelleştirilecektir? İslâm düşünce tarihi dikkatli olarak incelenecek olursa görülür ki; ilk dönemden beri İslam düşüncesi içerisinde potansiyel halde bir hikmet anlayışı vardır. Hatta, çok genel anlamda konuşursak, Peygamber in vefatını takip eden yıllarda sahabe, ayet ve hadislerin hikmetine bakanlar ve lafız anlamını ölçü alanlar olarak çok net olmasa bile- ikiye ayrılmışlardı. 1 Mesela, onlardan Abdullah İbn Ömer gibi bazıları, Peygamber in yaptıklarını taklit edip onun davranışlarını aynen kopya ederken; bu kişinin babası olan Hz. Ömer, Hz. Ali ve Hz. Aişe gibi bazı sahabeler, Peygamber in ne yaptığından ve nasıl yaptığından ziyade, niçin yaptığına bakıyorlardı. Hadislerin yorumlanması için yeni bir metot geliştirmek gerektiğine işaret eden ilahiyatçı Mehmet Görmez, bu iki guruptan iki ayrı temâyûl oluştuğuna işaret etmiştir. Ona göre, birinci grubu oluşturanlar, hadisleri anlamada lafızcı, sünneti anlamada şekilci davranmışlardır; ikinci gruptakiler ise, hadislerin Kur an ve İslâm ın temel ilke ve esasları doğrultusunda anlaşılmasına özen göstermişlerdir. 2 Hikmet açısından bakılınca, Peygamber taklit edilmesi gereken değil, anlaşılması gereken bir örnektir. İşte İslâm ın dünya görüşünün dinamik yönü de bu temele dayanmalıdır. Çünkü, bu yaklaşımla değişmez ilkelere dayanarak, değişen şartlara uyum sağlamayı temin edilebilecek pek çok yeni hüküm çıkarılabilir. Mecellenin ifadesiyle, özetlenmiş olan, zamanın değişmesi ile hükümler de değişir zaten bu temele dayanarak çıkarılmış olan ikincil hükümlerdir. İslam ın hikmet anlayışının dayanağı olan sünnet, henüz bütün yönleri ile ortaya konmuş, her yönüyle tüketilmiş bir bilgi kaynağı olmayıp, dinamik bir yapıya sahiptir. Kur an ın değişmez hükümlerine ve peygamberî hikmetin ana ilkelerine riayet etmek şartıyla, sünnetin hadis, tarih, siyer gibi kaynaklarından ve sahabe uygulama ve içtihatlarından sayısız hüküm ve uygulama biçimi üretmek mümkündür. Her ne kadar bunların ana ilkelerle ilgili olanlarının büyük bir kısmı tespit edilmiş olsa da bunların dışında kalan bir kısmı ya yanlış yorumlanmış ya da hâlâ tespit edilmeyi beklemektedir. Fakat sünnet ten istifade ederken, Peygamber in yapıp ettiği uygulamaların şekline takılıp kalınırsa, sünnet donuklaşır, dinamizmini kaybeder. Bunun için Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 46, Mehmet Görmez, a. g. e., s

8 de Peygamber in bir söz ya da eylemi, nerede, ne zaman hangi sosyal ve fiziki ortamda kime söylediği ya da eylemi niçin yaptığı etraflıca bilinmeden katı ve bağlayıcı bir hüküm çıkarılmamalıdır. Nasıl Bir Din ve Nasıl Bir İnsan? Kur an ın uygulamalarını gösteren Peygamber, imandan sonra sırasıyla: ahlâk, ibadet ve hukuk yolunu izlemiştir ki bu aynı zamanda, İslâm dinindeki öncelikler sırasını da bize gösterir. Yine, Peygamber tarafından bu sıraya uygun olarak, önce iman, sonra ahlâk ve ibadet prensipleri, daha sonra da hukuk sistemi uygulamaya konmuştur. Kur an a dayalı bu uygulamaların en temel özelliği, dinin açıkça yasak koymadığı alanlarda, insanlığın gelişmesine zemin hazırlayan çok geniş bir özgürlükler alanı bırakmış olmasıdır. Kısaca, hakkında açıkça bir yasaklayıcı emri bulunmayan her eylem ya da tutumun mubah kabul edilebilir görülmesi İslam hikmet anlayışının bireysel özgürlükler ve dolaysıyla hukuk alanının tümünü kuşatan temel bir ilkesidir. Bu, İslam ın hikmet anlayışının hukuk alanına yansıması olarak görülebilir. O halde, din eğitimi insanlara tanınan çok geniş özgürlükler alanını ortaya koymak ve buna bağlı olarak insanların özgürce kendilerini gerçekleştirmelerine zemin hazırlamak amacına yönelik olmalıdır. Bu arada öğrenilecek şeylerin de insan denen varlığın gerçek tabiatına uygun olarak, iman, ahlâk, ibadet ve hukuk sırasını izlemesi din eğitiminin amaçlarındandır. Mesela; iman konusunu örnek olarak görelim. Hz. Muhammed in kişiliğinde yansıyan hikmet anlayışı İslam ın tevhit inancının pratik modelini temsil etmektedir. Bu model, tarihte hiçbir lidere sahip olamadığı kadar ayrıntıları ile tespit edilebilecek bir biyografi ve rivayet zenginliğine sahiptir. Ali Şeraitinin deyimiyle, varlık aleminin birliği, dünyanın uyumu, bütün unsurların yakınlığı ve tabiat ötesinin uyumu hep tevhit inancının düşünceye yansımış halidir. Bu anlamda, Budha nın da reddettiği tevhit değil, şirktir. Fakat batı inanç dünyasında tevhit ve şirki birbirinden ayırmak, o kadar kolay değildir. Çünkü, kültürde bunların her ikisi de hep iç içe olmuştur. 1 İşte bu hususların kavratılması da İslam din eğitiminin amaçlarından olmalıdır. Anne Sofie Roald, Tarbiya adlı eserinde, İslam eğitiminin amaçlarıyla ilgili olarak çağdaş müslüman düşünürlerin ifadelerini bir araya getirmiştir. Zeki Badavi ye göre; İslam da eğitimin amacı, ideal İslam ahlakının oluşması için karakter kazandırmaya yönelik olmalıdır. Muhammed Kutub a göre; amaç salih insan yetiştirmektir. Farhan a göre; ilim ve marifet öğretmek suretiyle hem Salih birey, hem iyi vatandaş hem de iyi insan yetiştirmek İslam eğitiminin amaçlarındandır. Al-Attas ise; edep sahibi iyi insan yetiştirdiğimizde dolaylı olarak iyi yurttaş yetiştirmiş olacağımızı savunmuştur. Al-Kilani de; İslâm eğitiminin amacının Allah a şükreden, ona ibadet eden ve onu seven insanlar yetiştirmek olduğuna işaret eder. Bütün bu örnekler gösteriyor ki İslam eğitim anlayışında asıl amaç; ahlâklı iyi insanlar yetiştirmektir. 2 Bunun için de ancak doğru modellerin gözlenmesi ve herkesin üzerinde konsensüs 1 Ali Şeraiti, Dinler Tarihi, II. Cilt, s. 10, Anne Sofie Roald, Tarbiya, s

9 sağladığı bir model gerekmektedir. Bu konuda, Hz. Muhammed in bahsi geçen bu model olduğu hususunda istisnasız bütün İslam alimlerinin hemfikir olduğunu söylemeye gerek yoktur. Yine, İslam hikmet anlayışına dayanan bu ilkenin bir diğer yansıması olarak da Peygamber, dinde daima insanlar için kolay olanı önermiş ve takvayı da nicelik üzerine değil nitelik üzerine yani; günümüzdeki ifadesiyle, kalite kavramı üzerine inşa etmiştir. Bu anlayış, İslam medeniyetinin şekillenmesinde, insan ilişkilerinin zarafet kazanmasında ve estetik değerlerin oluşmasında en önemli ilkelerden birisi olmuştur. Bundan hareket eden müslümanlar, kişiler arası ilişkilerde ve sosyal ilişkilerde çok güzel davranış kalıpları geliştirmişler ve sanatın çeşitli dallarına, özellikle şiir ve müzik gibi insan ruhunu besleyen, coşku ve estetik hazlar taşıyan unsurların oluşmasında insanlık tarihine öncülük etmişlerdir. Bunun sonucu olarak, insan denen varlığın bütün boyutları ile kendini gerçekleştirmesine zemin hazırlayacak tavır ve tutumlara kaynaklık etmişlerdir. Hikmete dayalı, bütüncül yaklaşımların bir sonucu olarak, doğu medeniyetlerinde, hayat bir bütün olarak algılandığı için, felsefe, din, ilim, ahlak ve sanat hiçbir zaman birbirinden ayrı olmamıştır, bugün de pek ayrılmış değildir. Doğuda ve İslâm medeniyetinde filozof, örnek bir şahsiyet, din ve ahlak adamı, sanatkar ve aynı zamanda bilim adamıdır. Mesela, Ahmet Yesevi, Tagor, İkbal, Gandhi, Mehmet Akif batıdaki anlamda sadece birer filozof, birer şair, birer bilim adamı, birer din adamı ya da siyasetçi değil, bütün bunları kapsayan hakîm kişilikler olarak karşımıza çıkarlar. Mesela; hikmetin bütüncül atmosferinde yetişen İkbal hem Hint hem İslam hikmetinden hem batı felsefesinden yararlanmış ve ortaya hikmet sahibi bir kişilik çıkmıştır. Bu kişilik, hem bir şair, hem bir filozof, hem de sosyologdur. Onu aynı zamanda bir siyaset teorisyeni ve politik bir aktör olarak da görüyoruz. Onun iyi bir eğitimci olduğu da doğrudur. Bu yüzden ona verilecek en uygun ünvan hikmet sahibi bilge (hakîm)dir. 1 Buna karşın, Yunan ve Roma medeniyeti ile onun belli yansımalarına dayanan bugünkü batı dünyasında bilim, san at ve felsefede çok ciddi uzmanlaşmalar yaşanmış ve bu insanları bütünden koparmıştır. Özellikle bilim, makro ve mikro alemde, bütünden o kadar uzaklaşmıştır ki adeta maddenin bittiği, mevcut kanunların işlemediği sınırlarda din ve felsefeden medet ummaya başlamıştır. Hikmet kavramının tabiatı icabı, felsefeden farklı olarak din, bilim ve felsefeyi birleştirdiği gibi, duygu, düşünce, sezgi gibi insana ait pek çok özelliği birleştirdiği ve bütünlük ve denge kavramları üzerine inşa edildiği düşünüldüğü zaman, din eğitiminde duygu boyutunu da kapsaması normal karşılanabilir. Son yıllarda, akılcı-duygusal yaklaşım modelini savunan kimseler akıl-duygu dengesinin korunmasının eğitim açısından çocuğun sağlıklı bir ruh ve beden yapısı kazanması ile sonuçlandığını vurgulamaktadırlar. Bu yüzden, din gibi derin bir kurumun insanda bulunan bu duygu kökünden mahrum Bkz., Mehmet Önal, Necmettin Tozlu, As a Muslim Wise Man Muhammet Iqbal, Hamdard Islamicus, Haziran-Temmuz, 2007.

10 bırakılması doğru değildir. Ünlü felsefeci Withehad, din eğitiminin, ödev bilinci ve saygıyı kazandıran bir temel eğitim olduğuna işaret ederek, ödev bilincinin olayların gidişini kontrol etmeye imkan veren iç potansiyellerimizden doğduğunu savunmuştur 1. O halde din eğitiminin bu yönü de göz ardı edilmemesi gerekmektedir. SONUÇ Çoğunluğu müslüman olan bir ülkede, temel amaçları belirlemeden din öğretimi ve din eğitimi konusunda bir uygulama başlatmak mümkün değildir. İslam nedir? Nasıl bir insan yetiştirmek istenmektedir? İnsanlara neyi nasıl ve hangi sıraya uygun olarak öğretmeliyiz? sorularını cevaplamadan, yani bir İslam Eğitim Felsefesi oluşturmadan, din eğitimi konusunda köklü sonuçlar almak mümkün değildir. Bunlardan önce ya da en azından bu tartışmalarla birlikte, laiklik kavramının ne olduğu, nasıl tanımlandığı ve çoğunluğu müslüman olan bir ülkede nasıl uygulanacağının da tartışılması gerekmektedir. Yani, laiklik gibi batı kökenli kavramların İslam dini açısından tekrar tanımlanması ve çok dikkatli olarak kullanılması gerekmektedir. İslam ın eğitim felsefesinin batı tecrübesini göz ardı etmemek şartıyla, ana ilke ve önermelerini İslam dini, ülke coğrafyası ve tarihi ile içinde yaşanan dünya gerçekleri göz ardı edilmeden rasyonel ve evrensel olanı hesaba katan bir duyarlılıkla ortaya konması gerekmektedir. Din eğitimi için hikmet kavramına dayanarak, Hz. Muhammed model olarak alınmalı ve onun hayatına ve İslam a bir bütün olarak nasıl bakıldığı öğretilmelidir. Bunun için de vahyin genel anlamda iniş sırasına uyarak din eğitimi, önce iman, sonra ahlâk, sonra ibadet ve en son olarak da diğer insanlarla ve toplumla olan ilişkileri düzenleyen hukuk sırasını takip eden bir eğitim yaklaşımı geliştirmek gerekmektedir. Bunun için bir model ve rehber olarak Hz. Muhammed in tanıtılması, ondan gelen hadis rivayetlerinin fıkıh ya da kanun maddeleri gibi okunup yorumlanması yerine, hikmet kavramı odağa alınarak, üzerinde düşünerek, ilkelere varılacak malumatlar olarak değerlendirilmesi gereken bilgi kaynakları olarak okunması gerekmektedir. Bu peygamberî hikmetin bir yansıması olarak öne çıkarılması gereken özellikler ise, Hz. Muhammed in rehberliğinde açıkça ortaya konan, kolay olanı tercih etme, Allah ın verdiği özgürlükler alanını daraltmama, hayata hep pozitif yönden bakma, kişi hak ve özgürlüklerini sadece insan olma durumuna bağlama, insana değil yanlış davranış ve tutumlardan kaynaklanan sıfatlara düşman olma, nazik, kibar, hoşgörülü ve tahammüllü davranma gibi özellikler taşıyan insanlar yetiştirmektir. Hikmetin kapsayıcı özelliklerine bağlı olarak, İslam din eğitimi, akıl ve yürek, duygu ve düşünce, teori ve pratik, ahlak ve hukuk, birey ve fert, madde ve ruh, dünya ve ahiret arasında denge kurmayı amaçlayan bir bütüncü eğitim modeli üzerine inşa edilmelidir. Bahsi geçen bu din eğitiminin başarılı olması için, din eğitiminin öncelikle ailede, din duygusu kazandırma amacına yönelik olarak başlatılması gerekmektedir. Verilecek bu din eğitiminin etkili ve kalıcı olması için de çocuk ve gençlerin eğitimi ile 1 A. N. Whitehead, The aims of Education, s

11 eşzamanlı olarak ebeveynlerin eksik din bilgileri tamamlanmalı ve bilinç düzeyleri yükseltilmelidir. Din duygusunun kalıcı ve olumlu etkisi göz önünde bulundurulur ise bu noktada kadınlara ve özellikle annelere ve anne adaylarına din eğitimi hususunda öncelik verilmesi, yani pozitif ayrımcılık yapılması gerekmektedir. Çünkü, önemli kimselerin biyografileri okunduğunda, anneden alınan din duygusunun babadan alınana göre daha kalıcı ve etkili olduğu görülmektedir. KAYNAKÇA A. N. Whitehead, The Aims of Education, Ernest Benn Limited, London, Ali Şeraiti, Dinler Tarihi, C. I, çev: Abdullah Şahin,Yedi Gece Kitapları, İstanbul, Elmalı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur an Dili, Şura-Çelik Yayınevleri, İstanbul, Hüseyin Başar, Sınıf Yönetimi, Pegem Tayıncılık, Ankara, İmam Müslim, Sahih-i Müslim, Kahire, İslam Ansiklopedisi, C. 5, MEB, Ankara, İmam Şafiî, Er-Risâle, çev. Abdulkadir Şener, İbrahim Çalışkan, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara Kur anı Kerim ve Türkçe Açıklamalı Meali, Komisyon, Kral Faht Mushaf-ı Şerif Basım Kurumu, Medine Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metot Sorunu, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara Özcan Demirel, Öğretme Sanatı, Pegem Yayıncılık, Ankara, Süleyman Ateş, Kurân-ı Kerim ve Yüce Meali, Kılıç Yayınları, İstanbul, Talât Koçyiğit, Hadis Tarihi, Ankara 1977.duty Anne Sofie Roald, Tarbiya: Education and Politics in Islamic Movements in Jordan and Malaysia, Lunds Universitet, Lund,