Çevre Amaçlı Tarım Arazilerini Koruma Programı ve Bu Programı Uygulamada Görevli Personellerin Çevre Duyarlılıkları

Transkript

1 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Çevre Amaçlı Tarım Arazilerini Koruma Programı ve Bu Programı Uygulamada Görevli Personellerin Çevre Duyarlılıkları Mehmet HASDEMİR1 *Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü, Ankara. 2Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Müdürlüğü, Ankara Mine HASDEMİR2 Özet Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından, toprak ve su kalitesinin korunması, erozyonun önlenmesi ve tarımın olumsuz etkilerinin azaltılması amacıyla Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması (ÇATAK) Programı yürütülmektedir. Bu çalışmada, ÇATAK programı kapsamında yıllar itibariyle yapılan desteklemeler ele alınmış, ayrıca uygulamadan sorumlu Bakanlık personelinin çevre duyarlılığı belirlenmeye çalışılmıştır. Bakanlık personelinin çevre duyarlılığını belirlemek amacıyla Dunlap vd. (2000) e göre Yeni Çevresel Paradigması Ölçeğinde hazırlanan sorular yardımıyla 70 personele anket çalışması yapılmıştır. Anket yapılan personel sayısı, ÇATAK uygulamasının yapıldığı 25 ilden oransal örnek hacmi yöntemine göre belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: ÇATAK, çevre duyarlılığı, yeni çevresel paradigma. Environmentally Based Agricultural Land Protection Program and Environmental Awareness of Stuff Responsible for Carrying Out This Program Abstract Environmentally Based Agricultural Land Protection Program (ÇATAK) has been carried out with a view to protect soil and water quality, prevent erosion and reduce the negative effects of agriculture by Ministry of Food Agriculture and Livestock. In this study, the subsidies executed as per years within the scope of ÇATAK program has been reviewed and environmental sensitivity of the staff of the Ministry responsible for the implementation and the studies executed in the field of responsibility has been examined. In order to determine the sensitivity of the staff of the Ministry, a survey has been conducted on 70 staff with the help of questions prepared under the new environmental paradigm according to Dunlap et al. (2000). The staff surveyed has been determined according to the proportional sampling method from 25 provinces where the ÇATAK Program is implemented. Key Words: ÇATAK, environmental sensitivity, new environmental paradigm. 1. Giriş Toprak ve su kaynaklarını kullanarak bitkisel ve hayvansal ürünler elde etmek, verimliliği ve kaliteyi artırmak gibi pek çok çalışmaları içeren tarım, geçmişten bugüne çevre ile en fazla uyum içerisinde olan bir sektör olarak dünya nüfusunun besin ihtiyacını karşılamaktadır. Ancak geçmişte çevreyi koruyan ve çevre için kurtarıcı bir faaliyet olarak görülen tarım, birim alandan elde edilen verimi artırmaya dayalı yoğun girdi kullanımı sonucu çevre üzerinde olumsuz etkileri olabilen bir sektör halini almıştır. Üretimini artırmaya odaklanan politikaların uygulandığı 20. yüzyıl tarım sisteminin öncelik ve hedeflerinde değişikliğe gidilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Ancak bu öncelik ve hedeflerin değişmesini sağlayacak sistemin ana unsuru ve karar vericisi olan çiftçilerin, bu yeni hedefleri benimsemesi hiçte kolay olmamaktadır. Bir yandan çevre kirliliğini önlemek, diğer yandan tarım topraklarının verimliliğini koruyarak, bitkisel ve hayvansal ürünler elde etme çabaları dünya devletlerinin tarım politikalarında zorunlu değişimler yaşanmasına neden olmaktadır. İktisadi bir faaliyetin icrasını içeren ve çiftçilerin geçim kaynağı olan tarım sektörünün, ekonomik açıdan karlı ve verimli aynı zamanda sosyal açıdan yaşanabilir olması gerekmektedir. Çiftçilerin üretim süreçlerinde kimyasalları kullanmamaları, doğal kaynakları korumaları ve geliştirmeleri gibi çevreci yaklaşımlarda bulunarak kısa dönemde kar etmeyi istemek yerine, uzun dönemde sürdürülebilirliği hedeflemeleri için mevcut üretim yöntemlerinde değişikliğe gitmeleri gerekmektedir. Bu değişiklikler ise mevcut gelir düzeylerinde düşüşlere neden olabilmekte, bu durum doğa dostu tarım uygulamalarının benimseme sürecini uzatabilmektedir. Çiftçilerde çevreyi korumak amacıyla istenilen bu davranış değişikliğini sağlayacak en önemli araçlardan biri de tarımsal desteklerdir. Bulunduğu coğrafya itibariyle önemli toprak-su kaynaklarına ve benzersiz biyolojik çeşitliliğe sahip Türkiye de, tarımın çevre üzerinde olumsuz etkilerini azaltarak, çevreye zarar vermekten ziyade hem çevreyi koruyan, hem de ülkenin gıda ihtiyacını karşılayarak bir tarımsal üretimin yapılmasına imkân tanıyacak desteklemeler başlatılmıştır. Bu amaçla tarihinde yürürlüğe giren Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması (ÇATAK) Programını Tercih Eden Üreticilerin Desteklenmesine Dair 2005/9230 Nolu Bakanlar Kurulu Kararı, Türkiye de tarımsal faaliyetlerin çevre üzerine olan etkilerinin azaltılması yönünde yapılan çalışmalar açısında önemli bir dönüm noktası olmuştur yılında dört ilde pilot uygulama şeklinde başlatılan ÇATAK Programı, her yıl genişleyerek 2011 yılı sonunda 25 ile ulaşmış, 2012 yılında ise 25 ile ilave olarak 2 il daha programa dahil edilmiştir. 1276

2 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ÇATAK Programı uygulama alanının belirlenmesi, uygulamanın kontrolü ve desteklemenin yapılması Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı taşra teşkilatında görevli personeller tarafından yürütülmektedir. Uygulamaya yönelik her türlü çalışmada olduğu gibi ÇATAK programının başarısında da en önemli faktörlerden birisi uygulamadan sorumlu personellerdir. Yer seçiminden, çevre için en uygun tedbirin belirlenmesine, çiftçilere yönelik eğitim yayım çalışmalarından sistemin kontrolüne kadar geçen tüm süreçte görevli bu personeller büyük önem arz etmektedir Sayılı Kanununa göre canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel ortam olarak tanımlanan çevre kavramı içerinde, karşılıklı bir etkileşimin öne çıktığı görülmektedir. Bireylerin, çevresi ile olan karşılıklı etkileşimi kavraması, yani çevre bilinci ve çevre duyarlılığına erişmesi sorunlarının tespiti ve çözümüne yönelik doğru kararların alınmasına önemli katkılar sağlayacaktır. Çevre sorunlarının birey tarafından risk olarak algılanması ve tehdit olarak görülmesi, çevreye yararlı davranışları motivasyonu açısından oldukça önemlidir (Erten, 2004). Çevre sorunlarıyla mücadelenin ve sürdürülebilir bir yaşamı sağlamanın en temel ve yararlı yolu da kişilerin davranışlarını, tutumlarını değiştirmektir (Talas ve Karataş, 2012). Hem çiftçilerin tutum ve davranışını değiştirmeye yönelik yayım çalışmaları ile görevli olan, hem de bir çevre programını yürütmekle görevli ÇATAK programında görevli personellerin çevre duyarlılığı daha da önem arz etmektedir. Yürütülen bu çalışmada, ÇATAK programına ait sonuçlar ele alındıktan sonra, programı uygulamadan sorumlu personelin çevre duyarlılığını belirlenmeye çalışılmıştır. 2. Materyal ve Yöntem ÇATAK uygulamalarına ait sonuçlar Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı nın ÇATAK programı uygulamalarına ait verilerinden elde edilmiştir. ÇATAK programında görevli personeller ise 2011 yılında uygulamanın yapıldığı 25 ilde görevli Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı çalışanlarıdır. Hazırlanan anket formları kullanılmak suretiyle, 2011 yılında uygulamadan sorumlu personelin çevre duyarlılıklarını tespit edilmeye çalışılmıştır. Anket yapılacak personel sayısının belirlenmesinde oransal örnek hacmi yönteminden yararlanılmıştır (Newbold, 1995). Bu yöntemde; n= Np(\-p) (N - 1)<7? + p{\ - p) Formülde; o 2 : Oranın varyansı px n : Örnek hacmi N : Anakitle P : Oran (maksimum örnek hacmine ulaşmak amacıyla p: 0,5 alınmıştır.) ÇATAK Programı 2011 yılında toplam 25 ilde uygulanmış olup, bu illerde toplam 246 personel görev almıştır (Anonim, 2011). Yukarıda açıklanan örnekleme formülüne göre N= 246 alındığında, %95 güven aralığı ve %10 hata payı için anket yapılacak personel sayısı 70 olarak bulunmuştur. Belirlen örnek sayısı, her ilde bulunan personel sayısına oranlanmak suretiyle de her il için anket yapılacak personel sayıları hesaplanmıştır. ÇATAK programında görevli Bakanlık personelinin çevre duyarlılığını belirlemek amacıyla Dunlap vd. (2000) e göre Yeni Çevresel Paradigma (YÇP) ölçeğinde hazırlanan ifadelerden yararlanılmıştır. Çevrenin korunmasına yönelik davranışların araştırılması, çevre bilincine yönelik yapılan birçok ampirik çalışmada olduğu gibi zordur. Bu zorluk, araştırmaya katılan bireylerin davranışlarının tek tek gözlenememesi ve sadece sözlü olarak ifade edilen davranışlarla sınırlı kalınması yanı sıra, araştırmalarda kullanılan yöntemlerden de kaynaklanmaktadır (Erten, 2004). Literatürlerde çevresel tutumların belirlenmesine yönelik çalışmalar incelendiğinde farklı ölçeklerin kullanıldığı görülmektedir lerden itibaren, çevreye ilişkin konularda soysal boyutun da gelişmesiyle, muhtelif ölçekler kullanılarak çevresel yaklaşım ve çevre bilinci ile ilgili olgular ölçülmeye çalışılmıştır li yıllarda gündemde olan çağdaş sosyal paradigma kavramı yerine, ekolojik paradigma kavramının kullanılmasını ilk kez Priagos ve Ehrich isimli bilim adamları öne sürmüştür. Yeni ekolojik paradigma ise Priagos ve Ehrich in önerileri paralelinde, ilk olarak Dunlap ve Van Liere tarafından geliştirilmiştir (Yörek, 2007; Demirel vd., 2009). Dunlap ve Van Liere tarafından geliştirilen Yeni Çevresel Paradigma (New Environmental Paradigm) ölçeği, insan merkezli yaklaşımların yanında, doğa merkezli yaklaşımları da ele almaktadır (Işıldar, 2008; Sam vd., 2010; Adak, 2010). YÇP, 1978 yılından itibaren çevre ile ilgili konularda yaygın olarak kullanılmıştır. Başlangıçta 12 ifadeden oluşan YÇP ölçeği, Dunlap vd. (2000), tarafından geliştirilerek 15 ifade şeklinde yeniden düzenlenmiştir. Bu düzenleme ile ölçeğin daha karşılaştırabilir olduğu, orijinal ölçekte bulunan denge eksikliğinin giderildiği, yine orijinal ölçekteki bugünün koşullarına uymayan ifadelerin çıkarıldığı belirtilmektedir (Günden ve Miran, 2008). Anket aşamasında, ÇATAK Programını uygulamada da görev alan personele, YÇP ölçeğinde yer alan ifadeler su- 1277

3 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya nularak her bir ifadeye katılım düzeylerini belirtmeleri istenilmiştir. Bu ifadelere katılım düzeylerine göre de çevre duyarlılığı saptanmıştır. Değerlendirmede Likert ölçeğinden yararlanılmıştır. YÇP ölçeğinde yer alan 15 ifadeden 8 i çevre merkezli yaklaşımları, 7 si ise insan merkezli yaklaşımları içermektedir. Bu nedenle, Likert ölçeğinde çevre merkezli ifadeler 5 den 1 e doğru (kesinlikle katılıyorum: 5, katılıyorum: 4, kararsızım: 3, katılmıyorum: 2, kesinlikle katılmıyorum: 1), insan merkezli ifadeler ise 1 den 5 e doğru (kesinlikle katılıyorum:1, katılıyorum: 2, kararsızım: 3, katılmıyorum: 4, kesinlikle katılmıyorum: 5) kodlanmıştır (Çizelge 1). Çizelge 1. Yeni çevresel paradigma ölçeğinde yer alan ifadeler. S.No ifadeler Katılım Düzeyi* 1 Dünyada yaşayabilecek insan sayısının sınırına yaklaşmaktayız. 2 İnsanlar, ihtiyaçları için doğal çevrede değişiklik yapma hakkına sahiptir. 3 İnsanların doğaya müdahalesi, genelde felaketle sonuçlanmaktadır. 4 İnsanın yaratıcılığı dünyanın yaşanmaz bir hal almasını engelleyecektir. 5 İnsanlar çevreye ciddi olarak zarar vermektedirler. Eğer biz nasıl geliştireceğimizi öğrenebilirsek dünyamız çok fazla doğal kaynağa 6 sahiptir. 7 Bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var olma hakkı vardır. Doğanın dengesi, sanayileşmenin olumsuz etkileriyle mücadele edecek kadar 8 güçlüdür. 9 Özel yeteneklerine rağmen insanoğlu hala doğanın kurallarına bağımlıdır. 10 İnsanoğlunu tehdit ettiği söylenen ekolojik kriz çok abartılmaktadır. 11 Dünya, sınırlı yer ve kaynaklara sahiptir. 12 İnsanlar doğanın kalan kısmına da hükmetmeyi istemişlerdir. 13 Doğanın dengesi, çok hassastır ve kolayca bozulabilir. 14 İnsanlar eninde sonunda doğayı nasıl kontrol edebileceklerini öğreneceklerdir. Her şey günümüzdeki gibi devam ederse, çok yakın zamanda büyük bir çevre felâketi 15 yaşayabiliriz. * kesinlikle katılıyorum, katılıyorum, kararsızım, katılmıyorum, kesinlikle katılmıyorum. Çevre duyarlılığını ölçmede kullanılan ifadelerin güvenilirliğini test etmek üzere güvenilirlik analizi yapılmıştır. Personelin bilgi, tutum ve davranışları, kullanılan ölçekte yer alan sorulara verdiği cevapların değerleri toplanarak bulunuyorsa, bu ölçekte yer alan soruların birbiri ile yakınlık derecesini ortaya koymak için güvenilirlik analizi yapılmaktadır. Güvenilirlik analizi, toplam puanlar üzerine kurulu ölçeklere (Likert, Q tipi vb.) dayalı ölçme araçlarının güvenilirliğini ortaya koymaya yarayan katsayıları hesaplamaktadır (Akgül ve Çevik 2003). Likert tipi bir ölçekte yeterli sayılabilecek güvenilirlik katsayısının l e yakın olması, ölçeğin duyarlı olduğunu, birbiriyle tutarlı maddeleri içerdiğini ve yeterli güvenirlik düzeyine sahip olduğunu göstermektedir. Güvenilirliğin hesaplaması için değişik yöntemler olmakla birlikte bu çalışmada Alfa Yöntemi (Cronbach Alfa Katsayısı) kullanılmıştır. Alfa katsayısının 0,00 ile 0,40 arasında olması ölçeğin güvenilir olmadığını, 0,40 ile 0,60 arasında olması ölçeğin düşük güvenilirlikte olduğunu, 0,60 ile 0,80 arasında olması ölçeğin oldukça güvenilir olduğunu, 0,80 ile 1,00 arasında olması ise ölçeğin yüksek derecede güvenilir olduğunu göstermektedir (Akgül ve Çevik 2003). Bunun yanında soru ortalamalarının birbirine eşit olup olmadıklarını ve üreticiler tarafından aynı yaklaşım ile algılanıp algılanmadıklarını belirlemek üzere güvenilirlik testi içerisinde Hotelling T2 testi kullanılmıştır (Akgül ve Çevik 2003). 3. ÇATAK Programı Uygulamaları 3.1. Programın Yasal Dayanağı ve Uygulama Kategorileri Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programını Tercih Eden Üreticilerin Desteklenmesine Dair 2005/9230 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı tarihli ve de sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Buna bağlı olarak uygulama esaslarıyla ilgili yönetmelik de tarihli ve de sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Üreticilerin Desteklenmesine Dair 2005/9230 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı, kalkınma plan ve programlan ile Ulusal Tarım Stratejisi çerçevesinde; ÇATAK Programı ile tarımsal arazilerde toprak ve su kalitesinin korunması, yenilenebilir doğal kaynakların sürdürülebilirliği ve yoğun tarımsal faaliyetlerin olumsuz etkilerinin azaltılmasına yönelik gerekli kültürel tedbirlerin alınması amacıyla, uygulamaya katılan çiftçilere 3 yıl süreyle alan bazlı hibe destek yapılması öngörülmüştür. Bu kararın incelenmesi durumunda, ÇATAK kapsamında yapılan desteklemelerin ana hedefinin; tarımsal üretimde kullanılan girdiler ve atıkların yol açtığı kirlilik, çoraklaşma ve tuzluluk problemi ile su ve rüzgâr erozyonun neden olduğu 1278

4 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma toprak kaybını engellemeye yönelik uygulamaların çiftçiler tarafından yapılmasını teşvik etmek olduğu görülmektedir. ÇATAK uygulamalarının yılları arasındaki finansman ihtiyacı, Dünya Bankası tarafından finanse edilen Türkiye Tarım Reformu Uygulama Projesi nin yarı dönem değerlendirme görüşmeleri sonrasında tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Dünya Bankası tarafından imzalanan İkraz Anlaşması ile karşılanmıştır. Bu yeni ikraz antlaşmasının gereği ÇATAK, Türkiye Tarım Reformu Uygulama Projesi nin alt bileşenlerinden biri olarak yürürlüğe girmiştir. Tarım Reformu Uygulama Projesi kapsamında pilot olarak uygulanmaya başlayan ÇATAK, süreç içerisinde sadece dış kaynaklarla yürütülen bir proje olmaktan çıkıp, tarımsal desteklemelerin önemli bir unsuru haline gelmiştir yılları arasında dış kaynaklar ile 4 pilot ilde başlatılan program, 2009 yılından itibaren iç kaynaklarla finanse edilmeye başlanılmış ve uygulama alanı 2012 yılında 27 ile çıkarılmıştır yılları arasında yapılacak desteklemeleri düzenleyen Tarım Stratejisi belgesinin 4. maddesinde ÇATAK desteklemelerine yer verilmiş, tarihinde yayımlanan 5488 Sayılı Tarım Kanunu ile de destekleme araçlarından biri haline gelmiştir Kanunun 19. maddesi (f) bendine göre ÇATAK Programı destekleri ödemelerinin hangi arazilerde uygulanacağı, sözleşmelerin kapsamı, ödemelerin süresi ve ödeme miktarları Tarımsal Destekleme ve Yönlendirme Kurulunun teklifi üzerine Bakanlar Kurulu tarafından belirlenmektedir. Bakanlar kurulu kararı ile ilan edilen illerde belirlenen ÇATAK uygulama alanlarında başvuruda bulunan çiftçilere, 3 yıl süre ile her yıl için ayrı ayrı destekleme ödemesi yapılmaktadır. ÇATAK Programının uygulandığı yılları arasında 3 ayrı kategoride destekleme yapılmıştır. Bu kategoriler; I. Kategori (40 $/da/yıl): Mevcut üretimden vazgeçerek aşağıda belirtilen uygulamalardan iki veya daha fazlasını tekniğine uygun bir şekilde tatbik etme; a) Erozyonla mücadele (setleme, canlı veya cansız perdeleme, ideal sürüm tekniğinin uygulanması ve/veya koruma amaçlı boş bırakma), b) Arazinin ıslah edilmesi, c) Drenaj, d) Taş toplama. II. Kategori (90 $/da/yıl): Mevcut üretimine devam eden veya değiştiren ve aynı zamanda aşağıda belirtilen uygulamalardan iki veya daha fazlasını tekniğine uygun bir şekilde tatbik etme; a) Uygun sulama tekniklerinin kullanımı, b) Kontrollü ilaç, gübre ve hormon kullanımı, c) Organik, yeşil, ahır gübresi, kompost vb. kullanımı, d) Organik ve iyi tarım uygulamaları. III. Kategori (40 $/da/yıl): Mevcut üretime devam eden veya değiştiren ve aynı zamanda aşağıda belirtilen uygulamalardan iki veya daha fazlasını tekniğine uygun bir şekilde tatbik etme; a) Daimi bitki örtüsü oluşturulması, b) Yeni çayır-mera tesisi ve/veya iyileştirilmesi, c) Aşırı otlatmanın engellenmesi, d) Yem bitkileri yetiştirilmesi. 14/11/2008 tarihli ve sayılı Resmî Gazete de yayımlanan 27/10/2008 tarihli ve 2008/14268 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı çerçevesinde, daha önce 3 kategoride uygulanan ÇATAK Programının I. ve III. kategorileri birleştirilerek 2009 yılından itibaren 2 kategoride uygulanmaya başlanılmıştır yılları arasında uygulanan ÇATAK Kategorileri; I. Kategori (60 TL/da/yıl): Toprak işlemsiz tarım ve arazinin boş bırakılması uygulamaları; toprak ve su kaynaklarının korunması ve erozyonu önleyici tedbirlerin alınması amacıyla setleme, canlı veya cansız perdeleme, taş toplama, drenaj, jips uygulaması, malçlama, ahır ya da çiftlik gübresi uygulaması, aşırı otlatmanın engellenmesi ve çok yıllık buğdaygil veya yonca hariç baklagiller ile alanı kaplama uygulanması. II. Kategori (135 TL/da/yıl): Aşağıda belirtilen çevre dostu tarım teknikleri ve kültürel uygulamalardan en az iki veya daha fazlasının tekniğine uygun bir şekilde tatbik edilmesi. a) Uygun sulama tekniklerinin kullanımı, b) Kontrollü ilaç ve gübre kullanımı, c) Organik tarım veya iyi tarım uygulamaları yılından itibaren ise toprak işlemesiz tarım (minimum işlemeli tarım) ayrı bir kategori haline getirilerek uygulama aşağıdaki kategorilerilerde gerçekleştirilmiştir. I. kategori (30 TL/da/yıl): Minimum toprak işlemeli tarımın yapılması, II. kategori (60 TL/da/yıl): Toprak ve su yapısının korunması ile erozyonun önlenmesi amacıyla; setleme, canlı veya cansız perdeleme, taş toplama, drenaj, jips uygulaması, malçlama, ahır veya çiftlik gübresi, yeşil gübreleme uygulaması, aşırı otlatmanın engellenmesi, çok yıllık buğdaygiller veya yonca hariç baklagiller ile alanı kaplama gibi tedbirlerden en az ikisinin birlikte yapılması veya bu tedbirlerin en az biriyle birlikte arazinin boş bırakılması uygulaması. III. kategori (135 TL/da/yıl): Aşağıda belirtilen çevre dostu tarım teknikleri ve kültürel uygulamalardan en az iki veya daha fazlasının tekniğine uygun bir şekilde tatbik edilmesi, 1279

5 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya a) Su kullanımını asgariye indirecek uygun basınçlı sulama sistemlerinden birinin kullanılması, b) Çevreye duyarlı bir şekilde kontrollü ilaç ve gübre kullanımı, c) Organik tarım veya iyi tarım uygulamaları. ÇATAK Programı destekleri halen 5488 Tarım Kanuna dayanılarak çıkarılan 2008/14268 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı çerçevesinde yürütülmekte olup, 2005 yılında yayımlanan ÇATAK Yönetmeliği tarihinde yürürlükten kaldırılmıştır Uygulama Sonuçları Program, ilk olarak 2006 yılında Kırşehir, Isparta, Konya ve Kayseri den oluşan 4 ilde pilot olarak uygulanmaya başlanılmıştır. Uygulama esasları gereği, ÇATAK Programının yürütüleceği illerde hassas alanlar belirlenmektedir. Desteklemelerde, bu alanlarda tarımsal faaliyet yapan çiftçilere yöneliktir. Uygulamanın başlatıldığı 2006 yılındaki hassas alanlar ise Kırşehir İli Seyfe Gölü, Kayseri İli Sultan Sazlığı, Konya İli Ereğli Sazlıkları ve Isparta İli Kovada Gölü çevreleridir. ÇATAK uygulamasının yapıldığı dört bölgenin de ortak özelliği, bu bölgelerin sulak alanlar olmasıdır. Aynı zamanda Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi olarak bilinen Ramsar Sözleşmesiyle korunmuş alanlar içerisine girmektedir. Çizelge 2. Yıllar itibariyle ÇATAK uygulama illeri ve uygulama sonuçları (Anonim, 2012) Yıl İl Sayısı Programa Dahil Edilen İller Çiftçi Sayısı Alan (ha) Kırşehir, Isparta, Konya, Kayseri Kahramanmaraş, Karaman, Çanakkale, (4 +5) Niğde, Nevşehir Adıyaman ve İzmir Başvurular devam ediyor. ( ) Adana, Amasya, Aksaray, Burdur, Denizli, Ankara, Aydın, Çorum, Edirne, Manisa, (9+10) (9+10+6) Mersin, Samsun, Sivas, Diyarbakır, Bilecik Tokat 2006 yılında, 4 ilde 469 çiftçi ile 1726 ha alanda başlatılan ÇATAK programı destekleri 2008 yılında 1484 çiftçi ve 3994 ha alana ulaşmıştır. İç kaynakla desteklemenin yapıldığı 2009 yılından itibaren de uygulama alanı hızla genişletilmiştir yılında Kırşehir, Isparta, Konya ve Kayseri illerine ilaveten 5 il, 2010 yılında ilave 10 il, 2001 yılında ilave 6 il, 2012 yılında ise ilave 2 il eklenerek Kahramanmaraş, Karaman, Çanakkale, Niğde, Nevşehir, Adana, Amasya, Aksaray, Burdur, Denizli, Mersin, Samsun, Sivas, Diyarbakır, Bilecik, Ankara, Aydın, Çorum, Edirne, Manisa, Tokat, Adıyaman ve İzmir den oluşan toplam 27 il ÇATAK Programına dahil edilmiştir yılı sonu itibariyle toplam 25 ilde 4548 çiftçi ha alanda ÇATAK Programı kapsamında desteklenmiştir. Şekil yılları arası uygulamalar. Şekil yılları arası uygulamalar. İl proje uygulama komisyonları tarafından uygun görülen alanlarda, çiftçiler farklı kategorilerde tanımlanmış tedbirleri uygulayabilmektedir. Daha önce belirtilen bu kategorilerin alan itibariyle dağılımı Şekil 1 ve Şekil 2 de görülmektedir yılları arasında uygulamanın %51.62 si çevre dostu tarım teknikleri ve kültürel uygulamaları içeren II. kategoride yapılmıştır. Aynı dönemde erozyonla mücadele ve arazinin ıslah edilmesi tedbirlerini içeren I. kategorinin oranı %28.21, çayır-mera tesisi, daimi bitki örtüsü oluşturma ve çok yıllık yem bitkileri tesisi oluşturmayı içeren III. kategorinin oranı ise %20.16 olmuştur. Çevre dostu tarım teknikleri ve kültürel uygulamaları içeren II. kategori destek 1280

6 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma miktarının diğer kategorilere göre daha yüksek olmasının yanında bu uygulama içerisinde yer alan organik tarım ve iyi tarım uygulamalarının mevcut potansiyeli, II kategorinin artmasında önemli bir etken olmuştur yıllarında ise ÇATAK Programının alan itibariyle %25.25 i I. kategoride, %74.25 i ise II. kategoride gerçekleşmiştir. 4. ÇATAK Programını Uygulamada Görevli Personellerin Çevre Duyarlılıkları Çevreye duyarlılığını ölçmek üzere personele yöneltilen 15 ifadeden oluşan orijinal ölçeğin Cronbach Alfa Katsayısı olarak hesaplanmıştır. Bu durumda ölçeğin düşük güvenilirlikte olduğu görülerek, ankette yer alan 6 ıncı, 9 ıncı ve 12 inci ifadeler ölçekten çıkarılmıştır. Ölçekte geri kalan 12 ifade ile yapılan analizde ölçeğin güvenilirliği artırılmıştır. Güvenilirlik testi sonuçları Çizelge 3 de verilmiştir. 12 ifadeden oluşan ölçeğin Cronbach Alfa Katsayısı olarak hesaplanmış olup bu değer, kullanılan ölçeğin istatistiki olarak oldukça güvenilir olduğunu göstermektedir. Bunun yanında Hotelling T2 testi sonucunda elde edilen değerler (P<0,05) de soru ortalamalarının birbirine eşit olduklarını ve personel tarafından aynı yaklaşım ile algılandıklarını ortaya koymaktadır. Çizelge 3. Yeni çevresel paradigma ölçeği güvenilirlik testi sonuçları Hotelling s T2 Cronbach s Hotelling s T2 Hotelling s T2 ifade sayısı Alpha değeri Değer P F Personelin çevre duyarlılığını belirlemek amacıyla hazırlanan ölçeğin güvenilirliğinin test edilmesinden sonra, personellerin 12 ifadeye olan yanıtları 5 li Likert ölçeğinde puanlanarak 12 ifadedeki puanların ortalaması esas alınmış olup, buna ilişkin sonuçlar Çizelge 4 de verilmiştir. Ankete katılan personellerin çevre duyarlılığı en düşük 2.50 en yüksek 4.67 genel ortalamada ise 3.64 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4. Personelin çevre duyarlılığı ortalamalarına ait sonuçlar n En düşük En yüksek Ortalama Standart sapma YÇP ölçeğinde hazırlanmış 12 ifadeye ait ayrı ayrı ortalamalar dikkate alındığında; en yüksek ortalamanın ve aynı zamanda en düşük standart sapmanın çevre merkezli bir ifade olan, bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var olma hakkı vardır şeklindeki 7 inci ifadede olduğu görülmektedir. En düşük ortalama ise 2.74 ile insan merkezli bir ifade olan, insanın yaratıcılığı dünyanın yaşanmaz bir hal almasını engelleyecektir şeklinde ki 4 üncü ifadeye verilmiştir (Çizelge 5). Çizelge 5. İfadeler itibariyle personelin çevre duyarlılığına ait ortalamalar No ifadeler Ortalama Standart sapma 1 Dünyada yaşayabilecek insan sayısının sınırına yaklaşmaktayız İnsanlar, ihtiyaçları için doğal çevrede değişiklik yapma hakkına sahiptir İnsanların doğaya müdahalesi, genelde felaketle sonuçlanmaktadır İnsanın yaratıcılığı dünyanın yaşanmaz bir hal almasını engelleyecektir İnsanlar çevreye ciddi olarak zarar vermektedirler Bitki ve hayvanların da en az insanlar kadar var olma hakkı vardır Doğanın dengesi, sanayileşmenin olumsuz etkileriyle mücadele edecek kadar güçlüdür İnsanoğlunu tehdit ettiği söylenen ekolojik kriz çok abartılmaktadır Dünya, sınırlı yer ve kaynaklara sahiptir Doğanın dengesi, çok hassastır ve kolayca bozulabilir İnsanlar eninde sonunda doğayı nasıl kontrol edebileceklerini öğreneceklerdir Her şey günümüzdeki gibi devam ederse, çok yakın zamanda büyük bir çevre felâketi yaşayabiliriz

7 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya 4. Sonuç Toprak ve su kalitesinin korunması, doğal kaynakların sürdürülebilirliği, erozyonun önlenmesi ve tarımın olumsuz etkilerinin azaltılması amacıyla uygulanan ÇATAK programı, tarım çevre ilişkileri açısından önemli bir uygulama olarak devam etmektedir. Üretimi artırmaya dayalı politikalar yanında, çevreci tarım politikaların uygulanmasına iyi bir örnek teşkil etmiştir. Bu uygulama ile sektörel hedeflerde, çevre açısından önemli bir iyileşme yaşanmıştır yılında 4 ilde başlatılan uygulama, 6 yıl içerisinde yaygınlaşarak 27 ilde uygulanmaya başlanmıştır. Gerek uygulamadan yararlanan çiftçi sayısında, gerekse uygulama alanlarında önemli artışlar yaşanmıştır. Çeşitli nedenlerle toprak yapısının ve su kalitesinin değiştiği gözlenen ve tedbir alınmadığı takdirde yakın gelecekte çevre açısından olumsuz etkilere sahip olabilecek ülke genelindeki bölgeleri kapsayacak şekilde, bütçe imkânları da göz önüne alınarak program ülke genelinde genişletilmektedir. ÇATAK programının yürütülmesinde, uygulama kategorileri büyük önem arz etmekte olup, bölgede yer alan çevre sorunu yanında iklim ve toprak şartları da dikkate alınarak en uygun tedbirin seçilmesi gerekmektedir. Tedbirlerin seçilmesinde ise en yüksek destekleme miktarının yapıldığı kategoriden ziyade, çevre sorununu ortadan kaldırarak toprak ve su kalitesini iyileştirecek tedbirler tercih edilmelidir. ÇATAK uygulama kategorilerinin seçiminde başvuruda bulunan çiftçinin yanında, uygulamada görevli personel de büyük önem arz etmektedir. Gerek çiftçilerin problemlerinin tespitinde, gerekse bu problemlerin çözümüne yönelik doğru kararlar alınmasında çiftçiye danışmanlık yapacak, ayrıca uygulama aşamasını denetleyecek personelin, yeterli çevre duyarlılığına sahip olması ÇATAK programının başarısına önemli katkılar sağlayacaktır. Yürütülen bu çalışmada ÇATAK Programını uygulamada görevli personellerin YÇP 5 li Likert ölçeğinde ortalama 3.64 puan ile iyi denilebilecek derecede çevre duyarlığına sahip olduğu görülmektedir. Tarımsal üretimi artırmaya yönelik öncelikli politikaların gereği olarak, geçmişte kimyasal gübre ve ilaç kullanımı konusunda yayım çalışmaları yapan, gerektiğinde ürünü kurtarmak için kontrollü bir şekilde çevreye müdahale etme hakkını kendinde gören personeller, çevreci politikaları algılama ve uygulama konusunda gerçek bir paradigmayla karşı karşıyadır. Bu nedenle YÇP ölçeğinde yer alan bazı ifadelerde, çevre duyarlılığı düşük derecede gerçekleşmiştir. Erten (2004) göre, çevre bilinci kavramı, çok çeşitli kullanım alanları olmakla birlikte günümüzde kendini en yoğun olarak gösterdiği alan politikadır. Çevre bilincinden amaçlanan, birçok bilim adamının da vurguladığı gibi çevre bilgisi, çevreye olan tutum ve çevreye yararlı davranışladır. Çevreye yönelik tutumlar; çevre sorunlarından kaynaklanan korkular, kızgınlıklar, huzursuzluklar, değer yargıları ve çevre sorunlarının çözümüne hazır bulunuşluk gibi kişilerin çevreye yararlı davranışlara karsı gösterdikleri olumlu veya olumsuz tavır ve düşüncelerin hepsidir. Bu nedenle, salt ifadelere sözlü katılım ile çevre duyarlılığının tam olarak belirlenmesinde önemli güçlükler bulunmaktadır. Çevre duyarlılığının belirlenmesine yönelik YÇP ölçeği kullanılarak yapılan araştırmalarda Günden ve Miran (2008), çiftçilerin çevre tutumlarını 3.62 olarak belirlenmiştir. Sam vd. (2010), üniversite öğrencilerine yönelik yaptıkları araştırmada, çevre merkezci yaklaşımı ortalama 3.99 ve insan merkezci yaklaşımı ise ortalama 2.69 olarak tespit etmişlerdir. Lalonde ve Jackson (2002), 23 ülkeden 323 kişiye yönelik çalışmada 12 ifadeden oluşan YÇP ölçeğini kullandığı çalışmasında çevre duyarlılığını 4,19 hesaplamış, Chung ve Poon (2000), Güney Çin in dört bölgesinde 2131 kişiye uyguladığı dörtlü YÇP ölçeğinde 2.98 ortalama bulmuştur (Günden ve Miran, 2008). Kaynaklar Adak, N., Geçmişten Bugüne Çevreye Sosyolojik Yaklaşım. Ege Akademik Bakış 10 (1) 2010: Akgül, A. ve Çevik O., İstatistiksel Analiz Teknikleri. sp ss te İşletme Yönetimi Uygulamaları. Emek Ofset Ltd.Şti., 456, Ankara. Anonim, Sayılı Çevre Kanunu. Resmi Gazetede Yayımlanma Tarihi: Sayı: Yayımlandığı Düstur Tertip: 5, C. 22, s Anonim, 2005a. Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programını Tercih Eden Üreticilerin Desteklenmesine Dair 2005/9230 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı. Resmi Gazetede Yayımlanma Tarihi: Sayı: Anonim, 2005b. Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programını Tercih Eden Üreticilerin Desteklenmesine ve Bu Üreticilere Teknik Yardım Sağlanmasına Dair Yönetmelik(Mülga). Resmi Gazetede Yayımlanma Tarihi: Sayı: Anonim, Sayılı Tarım Kanunu. Resmi Gazetede Yayımlanma Tarihi: Sayı: Anonim, Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programını Tercih Eden Üreticilerin Desteklenmesine İlişkin Karar. Resmi Gazetede Yayımlanma Tarihi: Sayı: Anonim, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü Kayıtları (yayımlanmamış). Anonim, BÜGEM Faaliyetleri ve Güncel Bilgiler - Nisan Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü Kayıtları. Web adresi: Erişim tarihi: Chung, SS. ve Poon CS., A comparison of waste reduction practices and the new environmental paradigm in four Southern Chinese areas. Environmental Management 26,

8 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Demirel, M., Gürbüz, B. ve Karaküçük, S., Rekreasyonel Aktivitelere Katılımın Çevreye Yönelik Tutum Üzerindeki Etkisi ve Yeni Ekolojik Paradigma Ölçeği nin Geçerliği Ve Güvenirliği. SPORMETRE Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 2009, VII (2) Dunlap, R. E., Van Liere, K. D., Mertig, A. G. ve Jones, R. E., Measuring endorsement of the new ecological paradigm: A revised NEP scale. Journal of Social Issues, 56, Erten, S., Çevre Eğitimi ve Çevre Bilinci Nedir, Çevre Eğitimi Nasıl Olmalıdır? Çevre ve İnsan Dergisi, Çevre ve Orman Bakanlığı Yayın Organı. Sayı 65/ /25 Ankara. Günden, C., Miran, B., Yeni Çevresel Paradigma Ölçeğiyle Çiftçilerin Çevre Tutumunun Belirlenmesi: İzmir İli Torbalı İlçesi Örneği, Ekoloji, 18, 69, Lalonde, R. ve Jackson, EL., The new environmental paradigm scale: has it outlived its usefulness?. The Journal of Environmental Education 33, Işıldar Yücel, G., Meslek Yüksek Okulları Boyutunda Çevre Eğitiminde Çevreci Yaklasımlar Ve Davranıslar. Türk Egitim Bilimleri Dergisi. Güz 2008, 6(4), Newbold, P., Statistics for Business and Economics. Prentice-Hall International. New Jersey. Sahin, N. F., Cerrah, L., Saka, A. ve Sahin, B., Yüksek öğretimde öğrenci merkezli çevre eğitim dersine yönelik bir uygulama. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24, Sam, N., Sam, R., ve Öngen, B., Üniversite Öğrencilerinin Çevresel Tutumlarının Yeni Çevresel Paradigma ve Benlik Saygısı Ölçeği ile İncelenmesi. Akademik Bakış Dergisi, Sayı 21, Talas, M. ve Karataş, A., Çevre Bilincinin Geliştirilmesinde Topluma Hizmet Uygulamaları Dersinin Önemi: Niğde Üniversitesi Sınıf Öğretmenliği Programı Örneği Journal of World of Turks.. ZfWT Vol. 4, No. 1 (2012) Yörek, N., Çevre Eğitiminde Yeni Yaklaşımlar, Doğa, Çevre ve Kültür Dergisi, Ekoloji Magazin, Sayı:13, s