GAZİ ÜNİVERSİTESİ DİŞHEKİMLIGİ FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 GAZİ ÜNİVERSİTESİ DİŞHEKİMLIGİ FAKÜLTESİ DERGİSİ THE JOURNAL OF THE DENTAL FACULTY OF GAZİ UNIVERSITY CİLT : 10 TEMMUZ SAYI: 2

2

3 GAZİ ÜNİVERSİTESİ DİŞHEKIMLIĞI FAKÜLTESİ DERGİSİ THE JOURNAL OF THE DENTAL FACULTY OF GAZİ UNIVERSITY CİLT : 10 TEMMUZ SAYI : 2

4

5 DERGİ YAZIŞMA ADRESİ : Emek Mah. 82. Sokak No. : 4 <ö> Ankara/TÜBKİYE GAZİ ÜNİVERSİTESİ İLETİŞİM FAKÜLTESİ BASIMEVİ

6

7 YAYIN KURALLARI 1) Gazi Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Fakülte'nin yayın organıdır. Sahibi Dekan'dır. Dergide Dişhekimliği ile diğer Tıp dallarında yapılan araştırmalar ve vaka takdimleri yayınlanır. 2) Gazi Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Dergisi yılda 2 sayı olarak yayınlanır ve iki sayıda bir cilt tamamlanır. 3) Araştırmalar 10, vaka takdimleri 5 daktilo sayfasını geçme melidir. Metinler daktilo ile standart daktilo kağıdına ve sayfanın bir yüzüne iki satır aralıklı olarak yazılarak yayın kuruluna üç nüsha halinde, fotoğraflar bir orijinal ve ikisi fotokopi halinde teslim edil melidir. Sayfanın sağında ve solunda ikişer santimetre aralık bırakıl malıdır. Pelür yada başka bir tür kağıda yazılmış nüshalar kabul edilmez. 4) Başlıklar metne uygun, kısa ve açık ifadeli olmalıdır. Yazarın veya yazarların akademik unvanları, adları ve soyadları, çalıştıkları kurumların adları ile yazışma adresleri ve telefon numaraları ayrı bir sayfada belirtilmelidir. 5) Yazı düzeni şöyle olmalıdır; Birinci sayfa 4. maddede belir tilmiştir. İkinci sayfa tam konu başlığı ve Türkçe ve yabancı dilde özet ile başlamalıdır. Takiben Giriş, Materyal ve Metod, Bulgular, Tartışma ve Kaynaklar gelmelidir. Üçüncü ve takip eden sayfalara beş kelimeyi geçmeyecek şekilde kısaltılmış konu başlığı yazılmalı dır! 6) Yazının anlamını ifade edecek nitelikte en az beş satır Türkçe özetle birlikte, bu özetin İngilizce, Almanca veya Fransızca çevirileri yazılmalıdır. 7} Türkçe özetin altına konuyu tamamlayabilecek en az iki anahtar kelime ve yabancı dilde özetin altına bunların yabancı dildeki karşılıkları yazılmalıdır. 8) Resimler net ve parlak fotoğraf kağıdına basılmış ve resim ebatları (13x15) olmalıdır. Grafik, diyagram ve şemalar çini mürekkebi ile aydınger kağıdına veya şablon kartonuna çizilmelidir. Bun- _ V

8 ların arkasına yazı başlığı, şekil numarası ve yerleri,ayrı bir zarf içinde yazıys eklenmelidir. Klişelerin konulacağı yerler yazı içerisinde de işaretlenmelidir. Grafik, diyagram ve şekil altı yazılar metin dışında ayrı bir daktilo kağıdına yazılmalıdır. Tablo, şekil ve grafikler numaralı ve başlıklı olmalıdır. Fotomikrograflarda boyama yöntemi ve büyütme gösterilmelidir. Elektronmikrograflarda ve scanning elektron rnikrografîarda büyütme bulunmalıdır. Tablo numarası üstte romen rakamı ile, şekiller altta normal rakamlarla gösterilir. 9) Yararlanılan kaynaklar yazarların soyadlarına göre alfabetik olarak düzenlenmelidir. Yararlanılan kaynakların yazılış şekli şu sıraya göre olmalıdır; a) Dergiler: Yazarın soyadı, adının ilk harfleri, kitabın adı, baskı veya cilt numarası, basıldığı basımevi, basıldığı şehir, yılı. b) Kitaplar: Yazarın soyadı, adının ilk harfleri, kitabın adı, baskı veya cilt numarası, basıldığı basımevi, basıldığı şehir, yılı. 10) Dergiye gönderilecek yazılarda imla ve terminoloji yönün den şu noktalara dikkat edilmesi gerekmektedir. Tıp dilinde terimle rin Türkçeleri kullanılmalı ve bunlar tırnak içerisinde orijinal Latince imlası ile yazılmalıdır. 11) Dergide yayınlanacak yazıların bilimsel niteliğinden yazar ya da yazarlar sorumludur. Bilimsel yayınlar ile ilgili tenkitler ve cevaplar yayın komisyonunca değerlendirilip dergide; "Editöre Mek tuplar" bölümünde yayınlanabilir. 12) Dergi ile ilgili her hususta Dekanlık aracılığıyla Gazi Üni versitesi Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Yayın Komisyonu Başkanlığı ile bağlantı kurulur. Yayınlanması istenilen makalelerin başvuruları dilekçe ile dekanlığa yapılır. 13) Yayın Kurulunun, yayın kurallarına uymayan yazıları yayın lamamak, düzeltilmek üzere yazarına geri gönderme yetkisi vardır. Yayın komisyonuna gelen yazılar şekil yönünden incelendikten sonra danışma kuruluna gönderilir. Danışma Kurulu'nun 3 hafta içindeki incelemesi sonucunda olumiu rapor alınan makalelere yayınlanabilir raporu verilir. Yayınlanması kabul edilen yazılar sıraya alınır. 14) Yayın komisyonuna verilen yazılar yayınlansın yada yayın lanmasın, yazara iade edilmez. 15) Dergide yayınlanan yazıların telif hakkı Gazi Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi'ne aittir, başka yerde yayınlanamaz. VI

9 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ DİŞHEKİMLİĞİ FAKÜLTESİ DERGİSİ YAYIN KOMİSYONU BAŞKAN Prof. Dr. Mustafa TÜRKER ÜYE Prof. Dr. Oktay ÜNER ÜY E Prof. Dr. Şule YÜCETAŞ Erol DEMİREL ÜYE Prof. Dr. ÜYE Prof. Dr. Tayfun ALAÇAM CİLT : 10 TEMMUZ SAYI: 2 İ Ç İ NDEKİ LER ARAŞTIRMALAR Aydın BAYRAKTAR Tamer YILMAZ Tayfun ALAÇAM Tamer KINOĞLU Aktif Çürüklü ve Çürüğe Dayanıklı Bireylerin Tükürük Proteinleri Varlığında Çürük Bakterilerinin Ekstraselüler Polisakkarit Oluşturma Potansiyellerinin Araştırılması. VII

10 Muzaffer ERSOY Mekanik Kuvvetlerin Tek Köklü Dişlerde Dağılımı înci KARACA Levent ARAİL Şule YÜCETAŞ Deniz ERDOĞAN Gülteri ALAN Hüma ÖMÜRLÜ Güliz GÖRGÜL Tamer KINOĞLü Nedim SULTAN Hişam DEMİRKÖPRÜLÜ Suat YALUĞ Caner YILMAZ Dilek NALBANT Yavuz BURGAZ Engin KOOABALKAN Yavuz BURGAZ Hişam DEMİRKÖPRÜLÜ Hişam DEMİRKÖPRÜLÜ Engin KOOABALKAN Funda DÖNMEZ Erol, DEMtREL İnci KARACA Canan AKBAY Mustafa TÜRKER Gliserolün İnfraorbital Sinir Üze rine Etkilerinin Deneysel Olarak İncelenmesi Kök Yüzeyinden İzole Edilen Mikroorganizmaların Sıklığı ile Çürük Riskinin Değerlendirilmesi.. 43 Resin Bağlantılı Köprülerde Metal Yüzeyi Hazırlama Metodlarmm Metal-Siman Bağlantısına Etkisi.. 53 Resin Bağlı Köprülerde Diş-Metal Arayüzünde Ortaya Çıkan Mikrosızıntısmm Saptanması Resin Bağlantılı Köprülerde Kullanılan Yapıştırıcı Simanlarm Mineye Bağlantılarının Değerlendirilmesi. 77 Hidroksilapatitin Yeni Kemik Ya pımına Etkisinin Deneysel Olarak İncelenmesi Yüksel TÜRKÖZ Gülay KANSU Üç Farklı Estetik Materyalin Metal Bağlantısının SEM ile İncelenmesi 97 Hiş,am DEMİRKÖPRÜLÜ Caner YILMAZ Özgül KARACAER Cihan AKÇABOY Hüsnü YAVUZYILMAZ Canan TAŞDELEN Sibel ERGÜVEN Nuran YULUĞ Ankara'daki Kron-Köprü Protez La boratuarlarının Çeşitli Açılardan Değerlendirilmesi Dental Protezlerin Mikrobiyolojik Kontaminasyonu VIII

11 Yaşar GÖYENC : Angle CI III Anomalilerde Farklı İskeletsel Değerlendirme Yöntemlerinin Karşılaştırılması Engin KOOABALKAN : Arka Grup Dişlerin Tüberkül Ana- Caner YILMAZ tomisinin Kırık Oluşumundaki Rolü 137 Suat YALUĞ : Porselen Kompozit Bağlantısında Caner YILMAZ Tekrarlanan Simantasyonların Tu- Handan YUMAZ,,, f,. r.,.., c, Turan KORKMAZ tuculuk Uzerme Etkisi Cemal AYDIN Suat YALUĞ : Sabit Protetik Restorasyonlarda Caner YILMAZ Kron-Kenar Sonlanmalarma Tesvi- Handan YILMAZ,.. +, -,.. ^-,,1.-, *,-, Turan KORKMAZ ^ ve Pohsa J IŞ le m lerınm Etkilen 163 Cemal AYDIN IX

12

13 THE JURNAL OF THE DENTAL FACULTY OF GAZİ UNIVERSITY VOLUME 10 JULY NUMBER 2 CONTENTS RESEARCH Aydın BAYRAKTAR Tamer YILMAZ Tayfun ALAÇAM Tamer KINOĞLU Muzaffer ERSOY Evaluation of Salivary Proteins of Caries Active and Caries Resistant Patients as a Substrate for The Production of Extracellular Polysaccharide from Plaque Forming Streptoccocci.... Distribution of Mechanical Forces on Single Rooted Teeth İnci KARACA Levent ARAL Şule YÜOETAŞ Deniz ERDOĞAN Gülten ALAN Effect of Glycerol Application on the Rat Intraorbital Nerve XI

14 Hüma ÖMÜRLÜ Güliz GÖBGÜL Tamer KINOĞLU Nedim SULTAN Hişanı DEMİRKÖPRÜLÜ Suat YALUĞ Caner YILMAZ Dilek NALBANT Yavuz BTJRGAZ Engin KOCABALKAN Yavuz BTJRGAZ Hlşam DEMİRKÖPRÜLÜ Hişam DEMİRKÖPRÜLÜ Engin KOCABALKAN Funda DÖNMEZ Erol DEMİREL İnci KARACA Canan AKBAY Mustafa TÜRKER Yüksel TÜRKÖZ Gülay KANSU Higam DEMİRKÖPRÜLÜ Caner YILMAZ Özgül KARACAER Cihan AKÇABOY Hüsnü YAVUZYILMAıZ Canan TAŞDELEN Sibel ERGÜVEN Nuran YULUĞ Yaşar GÖYENÇ Engin KOCABALKAN Caner YILMAZ Evaluation of Caries Risk by the Isolation Frequency of Microorganism From Root Surface The Effect of Various Metal Surface Treatment on the Bond Strength of Resin Bonded Retainers 53 Laboratory Evaluation of Microleakage of Tooth Alloy Interface in Resin-Bonded Fixed Partial Dentures Bond Strength of Composite Resin Luting Cements to the Enamel: A Shear Bond Study Experimental Investigation of Hydroxyapatite on Bone Formation 87 The Evaluation of Three Different Esthetic Materials Bonding with the Metal by SEM Evaluation of Crown and Bridge Prosthodontic Laboratories in Ankara in Different Aspects The Microbiologic Cross - Contamination of Dental Prosthesis The Comparison of Different Skeletal Evaluation Methods in Angle CI III Anomalies Role of Cuspal Anatomy of Posterior Teeth on their Fracture Potential XII

15 Suat YAİİUĞ : The Effect of Recurring Cementa- Caner YILMAZ tions on ^ R ete ntion of Porcelain- ^K O S M ^ Z Composite Connections Cemal AYDIN Suat YALUĞ : The Effect of Finishing and Caner YILMAZ Polishing on Crown Marginal Handan YILMAZ ~..,. T.. ~.,., A. Turan KORKMAZ Finishing Lme in Fixed Prosthetic Cemal AYDIN Restorations XIII

16

17

18

19 G.Ü. Dişhek. Fak. Der. Cilt X, Sayı 2, Sayfa 1-16, 1993 AKTİF ÇÜRÜKLÜ VE ÇÜRÜĞE DAYANIKLI BİREYLERİN TÜKRÜK PROTEİNLERİ VARLIĞINDA ÇÜRÜK BAKTERİLERİNİN EKSTRASELÜLER POLİSAKKARİT OLUŞTURMA POTANSİYELLERİNİN ARAŞTIRILMASI Aydın BAYRAKTAR*, Tamer YILMAZ", Tayfun ALAÇAM*** Tamer KINOĞLU**** ÖZET Aktif çürüklü ve çürüğe dirençli olan genç bireylerin mikst tükürük solulbl ve insolubl proteinleri kullanılarak Streptococcus mutansm ve Streptococcus salivarius bakterilerinin ekstraselüler polisakkarit oluşturma potansiyelleri karşılaştırmalı olarak araştırılmıştır. Aktif çürüklü ve çürüğe dirençli bireylerin mikst tükürüklerindeki solubl ve insolubl tükürük proteinleri kullanıldığında Streptococcus mutansm ekstraselüler protein oluşturma potansiyelinde istatistiksel yönden önemli bir farklılık meydana geldiği saptanmıştır (P<0.01). Aynı grup bireylerin tükürükleri kullanılarak Streptococcus salivarius ile çalışıldığında ise başlangıç ve 8. saatteki fark önemsiz bulunurken (P<0.05), 24. saatte önemli olarak saptanmıştır (P<0.01). Anahtar Kelimeler : Çürük aktivitesi, Ekstraselüler polisakkarit, tükrük proteinleri, S. mutans, S. salivarius. (*) G.Ü. Dişhek. Fak. Diş Hast. ve Ted. A.B.D. Araştırma Görevlisi (Dr.) (**) A.Ü. Dişhek. Fak. Biyokimya Bilim Dalı Öğretim Üyesi (Doç. Dr.) (***) G.Ü. Dişhek. Fak. Diş Hast. ve Ted.. A.B.D. Öğretim Üyesi (Prof. Dr.) (****) G.Ü. Dişhek. Fak. Diş Hast. ve Ted. A.B.D. Öğretim Üyesi (Prof. Dr.) 1

20 PROTEİNLER VE EKSTRASELÜLER POLİSAKKARİT SUMMARY EVALUATION OF SALIVARY PROTEINS OF CARIES ACTIVE AND CARIES RESISTANT PATIENTS AS A SUBSTRATE FOR THE PRODUCTION OF EXTRACELLULAR POLYSACCHARIDE FROM PLAQUE FORMING STREPTOCOCCI Development of extracellular polysaccharide potential of Streptococcus mutans and Streptococcus salivarius were examined in comparison, using the soluble and insoluble mixed saliva proteins of young people with or without dental caries. When these proteins were used, it was found that there is a significant statistical differences in the development of extracellular polysaccharide potential of Streptococcus mutans (P<0.01). The statistical differences were found unimportatnt at the beginning and in the 8th hour results (P>0.05), but found important in the 24th hour results when the saliva of same groups were used for Streptococcus salivarius (P<0.01). Key Words : Caries activity, extracellular polysaccharide, salivary proteins, S. mutans, S. salivarius. GİRİŞ Bakteri plağının ilk aşaması sayılabilecek pelikıl, tükürük proteinlerinin mine apatitine selektif adsorbsiyonu ile meydana gelmektedir. Tükürüğün protein bileşenleri ile ağız ve plak bakterileri arasındaki etkileşimler, mikroorganizmalarının apatit yapı üzerindeki tutunma, yığılma, üreme ve kolonizasyonlarma tesir etmektedir (19). Plak, tükürük ile diş arasında çevresel bir membran ödevi görerek ortamdaki biyolojik ve fizikokimyasal değişmelere bağlı olarak farklı özellikler göstermekte, bu şekilde asit oluşturma potansiyeli değişmektedir. Plakta yerleşebilen mikroorganizmalardan öncelikle kok tipi mikroorganizmalar, monosakkaritleri intraselüler olarak kullanarak asit oluşturmaları yanında, özellikle sukrozu kullanarak salgıladıkları ekstraselüler enzimler aracılığı ile dekstran ve levanları yaparak plağın karbonhidrat çatısına katkı sağlamak-

21 Aydın BAYRAKTAR, Tamer YILMAZ, Tayfun ALAÇAM, Tamer KINOĞLU tadırlar. Ayrıca kullandıkları monosakkaritlerin fermentasyonu, laktik asidin lokal olarak birikimine neden olarak ortama asit özellik kazandırmaktadır (19). Çürüğe dirençli ve aktif çürüklü bireylerdeki protein fraksiyonlarının bakteri gelişimine etkileri ve çürükten sorumlu streptokok türlerinin farklı kişilere ait tükürük proteinlerinden yararlanarak oluşturdukları ekstraselüler polisakkarit düzeylerinin incelenmesi ise değişik yönleriyle araştırılması gereken bir konu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu araştırma aktif çürüklü ve çürüğe dirençli olan genç bireylerin mikst tükürük solubl ve insolubl proteinleri kullanılarak Streptococcus mutans ve Streptococcus salivarius bakterilerinin ekstraselüler polisakkarit oluşturma potansiyellerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi amacıyla yapılmıştır. Tükürük proteinlerinin oral yüzeyler ve özellikle dişler üzerinde bakteri yığılımı, adhezyonu ve gelişimi ile bunun çürük ve periodontal hastalıklarla ilişkilerini araştıran çok sayıda çalışma bulunmaktadır (2, 10, 12, 13, 14,18,21). Cowman ve arkadaşları (3, 4, 5) araştırmalarında mikst tükürüğün ayrı protein fonksiyonlarında S. mutans ve S. sanguisin gelişmelerini ve bazı proteinlerle türler arasındaki özel ilişkiyi göstermişlerdir. Çalışmada türlerin spesifik olarak hidrolize ettikleri ve tercihli olarak etkileştikleri proteinlerin izoelektrik noktaları da ayrı ayrı belirtilmiştir. Cowman ve arkadaşları (6) bir diğer çalışmalarında tükürük proteinlerinin S. salivarius ve S. mitior için sınırlı derecede gelişim imkanı sağladığını saptamışlardır. Cowman ve arkadaşları (7) daha ileri bir çalışmalarında aktif çürüklü bireylerin mikst tükürüklerinin S. mutans VA-292 (Tip-C)nin gelişimini çürüğe dirençli bireylerin tükürüklerine göre daha fazla desteklendiğini ileri sürmektedirler. Elektroforetik değerlendirmelerde aktif çürüklü bireylerden elde edilen tükürükteki mikrobiyal gelişimin daha önceki çalışmalarında bulguladıkları hidrolize olan proteinlerin elektroforetik pozisyonlarının S. mutans ile spesifik olarak hidrolize edilen proteinlerle aynı olduğunu saptamışlardır. Bununla beraber benzer proteinler çürüksüz bireylerde elde edilen

22 PROTEİNLER VE EKSTRASELÜLEP, POLİSAKKARİT elektrof oretogramlarda bulunmamakta veya mevcut olduğunda mikrobiyal saldırıya rezistan olmaktadır. Cowman ve arkadaşlarının (8) başka bir çalışmalarında aktif çürüklü ve çürüğe dirençli bireylerin submandibular ve parotis salgılarının ve mikst tükürüklerinin oral streptokokların gelişmeleri üzerindeki etkileri karşılaştırılmalı olarak araştırılmıştır. S. mutans'm çürüksüz bireylerdeki mikst ve parotis tükürüklerdeki gelişimi teşvik edici proteinlerin varlığından ve parotisteki inhibitor aktiviteden etkilenebildiği ileri sürülmüştür. Çalışmada mikst tükürük ve submandbular tükrüklerdeki gelişimi teşvik edici proteinlerin eksikliği ile S. sanguisin sınırlı düzeyde gelişim gösterdiği bildirilmiştir. Biz de çalışmamızda aktif çürüklü ve çürüğe dirençli olan genç bireylerin mikst tükürük solubl ve insolubl proteinlerinin bulunmadığı ortamda Streptococcus mutans ve Streptococcus salivarius bakterilerinin ekstraselüler polisakkarit oluşturma potansiyellerini karşılaştırmalı olarak incelemeyi amaçladık. GEREÇ VE YÖNTEM Bireylerin medikal ve dental hikayelerinin alınmasını takiben rutin klinik ve radyografik muayeneleri yapılarak Abelson ve Mandel'in (1) belirlediği kriterlere göre aktif çürüklü ve çürüğe dirençli olarak iki gruba ayrıldı (Tablo 1). Örneklerin toplandığı dönemde çürüklü, kaybedilmiş, dolgulu yüzeyler indeksi (DMFS) sıfır olan bireyler çürüğe dirençli olarak ayrıldı. DMFS indeksi minimum 20 olan ve en az bir kaç aktif çürüklü lezyonu bulunan bireyler ise aktif çürüklü grup olarak değerlendirildi. Tüm bireylerden kahvaltı sonrası parafinle stimüle edilmiş 5 cc. tükürük örneği toplanarak bekletilmeden derin dondurucuya yerleştirildi. Deneylerde streptokok türlerinden S. mutans (Tip A) ve S. salivarius (512) bakteri suşlarmdan yararlanıldı.

23 Aydın BAYRAKTAR, Tamer YILMAZ, Tayfun ALAÇAM, Tamer KINOGLU Tablo 1 : Çalışma gruplarına dahil edilen bireylerin çürük aktiyitesine, yaşa ve cinse göre dağılımı. KIZ YAŞ ERKEK YAŞ Ort. Ort. DMFS > DMFS Dekstran ve levan üretimi için daha önce yapılmış olan çalışmalar incelenerek en çok kullanılan iki besiyeri belirlendi (15, 22,23). Tükürük proteinlerinin kullanılıp kullanılmadığı araştırılacağından bu besi yerlerinde kullanılan protein kaynakları çıkarıldı. Her iki besi yerinde diğer bileşiklere ve ph'ya sadık kalındı. Ortamların hazırlanışı : 1) Dekstran üretimi için hazırlanan besi yeri (22). Sukroz KH2PO4 NaCl 100 gr/lt. 5 gr/lt. 5 gr/lt. 2) Levan üretimi için hazırlanan besi yeri (15, 23). Na 2 SO 3 NaCl Na 2 HPO 4.12H 2 O NaHCO 3 CH3CO ONa.3H 2 O 0.1 gr/lt. 1 gr/lt. 2 gr/lt. 2 gr/lt. 20 gr/lt. Çözelti hazırlanıp üzerine 250 gr. Sukroz ilave edildi. Hazırlanan besiyerleri ph'ları ayarlandıktan sonra 120 C'de 15 dakika süreyle sterilize edildi (ph = 7.3). Her iki besiyerinden 3'er mi. steril tüplere aktarıldı. Kalan besiyerlerinin 100'er ml.sine dekstran için S. salivarius, levan için

24 PROTEİNLER VE EKSTRASELÜLER POLİSAKKARİT S. mutans kolonilerinden 60'ar adet aktarıldı. Bakteri olan besi yerlerinden l'er mi. alınarak tüplerdeki 3 mi. besi yerine ilave edildi. 1 ml.de protein kaynağı olarak mikst tükürük ilave edilip üremeye bırakıldı. Numunelerin her birinde başlangıçta ve 8 ile 24 saat sonunda Lawry metodu (17) ile total protein tayini yapıldı. Okunan absotfbans değerleri Bovine Serum Albumin (Sigma katalog Kod No : A 4053) standart olarak kullanılarak elde edilmiş olan absorbans değerleri ile kıyaslanarak mg/ml. olarak belirlenip kaydedildi. BULGULAR Çalışma sırasında aktif çürüklü ve çürüksüz bireylerin solubl ve insolubl tükürük proteinleri kullanılarak S. mutans ve S. salivarius'un oluşturdukları ekstraselüler polisakkarit (levan, dekstran) düzeyleri Tablo 2, 3,4 ve 5'de verilmiştir. Çalışmanın istatistiksel değerlendirilmesi ise Tablo 6 ve 7'de sunulmuştur. Aktif çürüklü bireylerin solubl ve insolubl tükürük proteinlerinin bulunduğu ortamda S. mutans'm oluşturduğu ekstra selüler polisakkarit (levan) düzeyleri incelendiğinde başlangıç ve 8. saatte elde edilen değerlerin karşılaştırılmasında farklar önemli bulunmuştur (P<0.01). 8. ve 24. saatlerde elde edilen değerler arasında fark yine önemli bulunurken (P<0.01), başlangıç ve 24. saatte elde edilen değerler arasındaki fark önemsiz bulunmuştur (P>0.05). Çürüksüz bireylerin solubl ve insolubl tükürük proteinlerinin bulunduğu ortamda S. mutans'm oluşturduğu ekstraselüler polisakkarit (levan) düzeyleri incelendiğinde başlangıç, 8. saatte elde edilen ve başlangıç ve 24. saatte elde edilen değerler arasındaki fark önemsiz olarak bulunmuştur (P>0.05). 8. ve 24. saatte elde edilen değerler arası fark ise önemli olarak bulunmuştur (P<0.01). Çürüklü ve çürüksüz bireylerin solubl ve insolubl tükürük proteinlerinin bulunduğu ortamda S. mutans'm oluşturduğu ekstraselüler polisakkarit düzeyleri karşılaştırıldığında başlangıç, 8. saat ve 24. saatte elde edilen değerler arası fark önemli bulunmuştur (P<0.01). Aktif çürüklü bireylerin solubl ve insolubl tükürük proteinlerinin bulunduğu ortamda S. salivarius'un oluşturduğu ekstraselüler

25 Aydı a BAYRAKTAR, Tamer YILMAZ, Tayfun ALAÇAM, Tamer KINOĞLU Tablo 2 : Aktif çürüklü bireylerin solubl ve insolubl proteinlerinin bulunduğu ortamda S. mutans'm oluşturduğu ekstraselüler polisakkarit (levan) düzeyleri (mg./ml.). Oigu No. Başlangıç Düzeyleri (Cı) 8. Saatte elde edilen (C 2 ) düzey 24. Saatte elde edilen (C 3 ) düzey i \

26 PROTEİNLER VE EKSTRASELÜLER POLİSAKKARİT Tablo 3 : Çürüksüz bireylerin solubl ve Insoîubl tükürük proteinlerinin bulunduğu ortamda S. mutans'ın oluşturduğu ekstraselüler polisakkarît (levan) düzeyleri (mg./nıl.). Olgu Başlangıç 8. Saatte elde 24. Saatte elde No. düzeyleri (C 4 ) edilen (C 5 ) düzeyler edilen (C 6 ) düzeyler

27 Aydın BAYRAKTAR, Tamer YILMAZ, Tayfun ALAÇAM, Tamer KINOĞLU Tabîo 4 : Aktif çürüklü bireylerin solubl ve insolubl tükürük proteinlerinin bulunduğu ortamda S. salivariıss'un oluşturduğu ekstraselüler polısakkarit (dekstran) düzeyleri (mg./ml.). mpmambtmnufi-1.- i um mı ımııııı»! HIHBI ıı 1111 mimi ma...»... m mı* ı ııııııııın... ııımimtırı - ıı "iımi ırnmnı m... IIIITTIİ İ ıı IHI mı i-tniwrnmii... Olgu Başlangıç * 8. Saatte elde 24. Saatte elde No. düzeyleri (C 7 ) edilen (C 8 ) düzeyleri edilen (C 9 ) düzeyleri

28 PROTEİNLER VE EKSTRASELÜLER POLİSAKKARİT Tablo 5 : Çürüksüz bireylerin solubl ve insolubl tükürük proteinlerinin bulunduğu ortamda S. salivarius'un oluşturduğu ekstraselüler polisakkarit (dekstran) düzeyleri (mg./ml.). Olgu Başlangıç 8. Saatte elde '24. Saatte elde No. düzeyleri (do) edilen (C n ) düzeyleri edilen (C12) düzeyleri

29 Aydın BAYRAKTAR, Tamer YILMAZ, Tayfun ALAÇAM, Tamer KINOĞLU Tablo 6 : Aktif çürüklü ve çürüksüz bireylerde solubl ve insolubl tükürük proteinlerinin bulunduğu ortamda S. mutans ve S. salivarius'un oluşturduğu ekstra selüler polisakkarit düzeylerin deskriptif değerleri (mg./ml.). AKTİF ÇÜRÜKLÜ ÇÜRÜKSÜZ S. mutans S. salivarius S. mutans S. salivarius Başlangıç ± Saat ± ± Saat ± ± ± ±2.O ± ± ±2.31 Tablo 7 : Deneylerde başlangıç, 8. saat ve 24. saatte elde edilen değerlerin istatistiksel olarak değerlendirilmesi (Eşleştirilmiş t testi ve t testi). C l C 2 C 3 C 4 C 5 C 6 C 7 C 8 C 9 C 10 C ll C 12 c ı P«0*001 ft. 0.5 P<0.01 C 2 P<0.01 P<0.01 c ı P<G.Ol C 4 P>0.5 P>0.5 C 5?<0.01 C 6 C 7 P<0.01 P>0.5 P<0.5 S P>0.5 P>0.5 P<0.01 C 9 P<0.05 C 10 P<rO.Ol P>0.05 C ll P<Q.O1 C 12 polisakkarit (dekstran) düzeyleri incelendiğinde başlangıç ve 8. saatte elde edilen değerlerin farkı önemli bulunurken (P<0.01), başlangıç ve 24. saatte ve 8. ile 24. saate elde edilen değerler farkı önemsiz bulunmuştur (P>0.05). Çürüksüz bireylerin solubl ve insolubl tükürük proteinlerinin bulunduğu ortamda S. salivarius'un oluşturduğu ekstraselüler poli- 11

30 PROTEİNLER VE EKSTRASELULER POLISAKKARIT sakkarit (dekstran) düzeyleri incelendiğinde başlangıç ve 8. saatler arasında fark önemli bulunmuş (P<0.01), başlangıç ve 24. saatteki değer arasındaki fark önemsiz bulunmuştur (P>0.05). 8. ve 24. saatlerde elde edilen fark önemli bulunmuştur (P<0.01). Çürüklü ve çürüksüz bireylerin solubl ve insolubl proteinlerinin bulunduğu ortamda S. salivarius'un oluşturduğu ekstraselüler polisakkarit (dekstran) düzeyleri karşılaştırıldığında başlangıçtaki ve 8. saatteki fark önemsiz bulunmuştur (P>0.05). TARTIŞMA Mikrop ekosistemindeki çeşitli besinsel maddeler mikrop toplumunu belirleyen ve kontrol eden en önemli faktörlerdendir (16, 20). Dişlerin yüzeylerinde tükürük proteinlerinin çökerek başlangıç bir tabaka yaptığı yerde mikroorganizmalar tutunurlar. Daha sonra bu bakterilerin ve tükürükten gelen diğer bakteriler ve proteinlerin yerleşmesi sonucu plağın hem kitlesi hem de kalınlığı artar. Plak oluşumunda bazı bakterilerin hücre dışı polisakkarit yapmaları yeni bakterilerin dış yüzeyine ve başlangıç protein tabakasına yerleşmelerini kolaylaştırır. Streptokoklar ortamda sukroz bulunduğunda bol miktarda hücre dışı polisakkarit yapmaktadırlar. Plak mikroorganizmaları ağızda diyet karbonhidratı varken polisakkaritleri depolarlar ve böylece plak ph'sınm düşük bulunduğu süreyi uzatırlar. Bunun sonucunda diyet karbonhidratı bulunmadığında depolanmış bu karbonhidrattan asit yapılır (16, 20). Çalışmamızda streptokokların seçilmesinde özel bir neden bulunmaktadır. Streptokoklar ağız ortamında çok sayıda bulunmakta ve karbonhidratlardan çabuk olarak asit yapabilmektedirler. Bu nedenle çürük lezyonun oluşmasında egemen bir rol oynarlar. Streptokoklar plak dişeti gibi ağzın diğer bölgelerinde ph düşmesine yol açan asidin önemli bir bölümünü sağlarlar. Bazı bölgelerde özellikle dişlerin zor ulaşılabilen yüzeylerinde bu asidin laktobasillerin yerleşebilmesi için uygun bir zemin hazırlaması ve bu yerleşme sonucu karbonhidratlardan oluşan tüm asidi arttırması olasıdır (11). S. salivariusun bulunuş sıklığı ile diş çürüğü arasında pozitif bir ilişki olduğu kanıtlanmıştır (20). S. salivarius ile çürük aktivitesi arasında hafif bir paralellik oluşunun nedeni diş plağında asi- 12

31 Aydın BAYRAKTAR, Tamer YILMAZ, Tayfun ALAÇAM, Tamer KINOGLU dojen mikroorganizmalar lehine olan ağız koşullarının dilde ve ağız yumuşak dokularında S. salivarius gibi asidojen mikroorganizmaların sayısını artırması olduğu bildirilmiştir (20). Diş çürüğü ile ilgili olarak yapılan çok sayıda çalışma çürüklü, çekilmiş ve dolgulu dişlerin tek bir seferde veya belirli peryotlarla değerlendirilmesi üzerinde temellendirilmiştir. Ancak, DMF indeksinde tüm çekilen dişlerin çürük nedeniyle kaybedildiği kabul edilmektedir. Aynı zamanda küçük ve büyük dolgular arasında bir ayırım yoktur. Çünkü aktivitesinin belirlenmesinde daha iyi bir metod çekilmiş, kaybedilmiş dişlerin sayısı ve doldurulmuş yüzeylerin saptanmasıdır. Bizde çalışmamızda tüm çürüyen yüzeyleri içine alan DMFS indeksinden yararlandık. DMF indeksinde göz önüne alınması gereken bir diğer konu yıllık değişimlerin kaydedilmesidir. Yeni kaviteler sıklığı yaşla azalmaktadır. Bu olgunun dişlerin rezistansmdaki artmadan mı yoksa dişlerin çürüğe duyarlı noktalarının azalmasından mı olduğu, daha ileri olarak araştırılması gereken bir konudur. Tükürük bezlerinin sekresyonlarında günün farklı saatlerinde ve öğünlere bağlı farklılıklar oluşabilmektedir. Bizde çalışmamızda diğer bir çok araştırmada uygulandığı gibi parafin stimulasyonu ile, kahvaltı sonrası mikst tükürükleri topladık. Tükürük örneklerindeki süspansiyon halindeki maddeler (çoğunlukla bakteri, epitel hücreleri ve musin) tükürüğün analizler öncesi santrifüjlenip, santrifüjlenmemesi sorununu doğurur. Santrifüjlenmiş tükürük bazı bileşenleri açısından daha düşük değerler vermektedir (16). Ancak süspansiyon halindeki bazı materyaller kaldırılmadıklarında uygulanan analizin sonuçlarını etkileyebilmektedirler (16). Bizde çalışmamızda örnekleri santrifüjleyerek supernatandaki solubl ve insolubl protein fraksiyonlarında çalıştık. Bazı aminoasitlerin varlığının S. mutans'ın oral kavitedeki ekolojisinde rol oynadığı ortaya çıkmaktadır. Gerekli aminoasitler tükürük proteinlerinden, gıda artıklarından ve S. mutans'ın direkt aksiyon veya diğer mikroorganizmaların aksiyonları vasıtasıyla temin edilmektedir. S. mutans'ın bazı amino asitlerle inhibisyonunun bu organizmanın oral ortamda çeşitli serotiplerinin ekolojik durumunu etkilediği ve bu etkisinin oral kavitenin değişik bölgelerindeki oksijen seviyeleri ile modifiye olduğu bildirilmektedir (3, 4, 5, 6, 7, 8, 9). 13

32 PROTEİNLER VE EKSTRASELÜLER POLİSAKKARİT Çalışmamızda çürüğe duyarlı ve çürüğe dirençli bireylerin mikst tükürüklerindeki protein fraksiyonlarının S. mutans'm gelişimi ve ekstraselüler polisakkarit oluşturma potansiyeli açısından farklılıklar gösterdiği saptanmıştır. Her iki grup arasındaki farklılık istatistiksel yönden önemli olarak bulunmuştur. S. salivarius'da ise aktif çürüklü ve çürüğe dirençli bireyler arasındaki fark, başlangıç ve 8. saatte önemli bulunmazken, 24. saatte önemli olarak saptanmıştır. Elektroforetik çalışmalar tükürük örneklerinde çürüklü ve çürüksüz her iki grup içinde S. mutans tarafından tercihli olarak hidrolize edilen proteinlerin bulunduğunu göstermiştir. Çalışmalar aktif çürüklü ve çürüğe dirençli tükürük örneklerinin çoğalma ortamında S. salivarius için gelişimini önleyici etki taşıdıklarını göstermektedir (9). Bununla beraber gelişimi inhibe eden proteolitik hidroliz son ürünlerinin bu organizmaların tükürük proteinleri ile invitro gelişim davranışlarının elimine edilmediği ileri sürülmektedir (9). Tükürük proteinleri ile ilgili olarak daha ileri bilgilerin edinilmesi her bir biyolojik aktiviteden sorumlu faktörlerin ve proteinlerin ayrımını, moleküler strüktür ve fonksiyon ilişkisinin bilinmesini, diğer tükürük bileşenleriyle birlikte aktif proteinlerin aktivitelerinin muhtemel modulasyon bilgisini, hastalık ve sağlıklı durumlardaki aktivitelerde varyasyon bilgisini, ilgilenilen proteinlerin glandüler ve selüler kaynaklarının ayrımını, biyosentezlerinin anlaşılmasını ve biyolojik aktivitelerinin izlenmesinde sorumlu genetik faktörlerin bilinmesini gerektirmektedir. Bugün hekimlikte korunma ve tedavinin biyolojik temellere dayandığı ve dayanması gerektiği iyice anlaşılmıştır. Çağımızda gittikçe artan biçimde sorun olmaya devam eden diş çürüklerinin oluşumunda en önemli rollerden birini oynayan ortam oluşturmaktadır. 14

33 Aydın BAYRAKTAR, Tamer YILMAZ, Tayfun ALAÇAM, Tamer KINOĞLU KAYNAKLAR (1) Abelson, D.C., Mandel, I.D. : The effect of saliva on plaque ph in vivo. J. Dent. Res., 60 : , (2) Anderson, J.C., Lamberts, B.L., Bruton, W.F. : Salivary protein polymorphism in caries-free and carles-active adults. J. Dent. Res., 61 (2) : 3-93, (3) Cowman, R.A., Perrella, M.M., Fitzgerald, R.J. : Influence of incubation atmosphere on growth and aminoacid requirements of Streptococcus mutans. Appl. Microbiol, 27 : 86-92, (4) Cowman, R.A., Schaefer, S.J., Fitzgerald, R.J.: Specificity of utilization of human salivary proteins for growth by oral streptococcus. Caries Res., 13 : , (5) Cowman, R.A., Schaefer, S.J. : Aminoacid requirements and human saliva as a nitrogen source for Streptococcus salivarius and Streptococ cus mitior. J. Dent. Res., 57 : 48, (6) Cowman, R.A., Schaefer, S.J., Fitzgerald, R.J., Rasner, D., Shklair, I.Z., Walter R.G. : Differential utilization of proteins in saliva from caries-active and caries-free subjects as growth substrates plaque forming streptococci. J. Dent. Res., 58: , (7) Cowman, R.A., Baron, S.J., Fitzgerald, R.J. : Utilization of hydroxyapatite adsiorbable salivary proteins as growth substrates for plaque forming oral streptococci. J. Dent. Res,, 60 : , (8) Cowman, R.A., Baron, S.J., Fitzgerald, R.A., Sutohell, RE., Mandel, I.D.: Comparative growth responses of oral Streptococci on mixed saliva or the separate submandibular and parotid secretions from caries-active and caries-free individuals. J. Dent. Res., 62 (9) : , (9) Dawes, C. : Is acid-precipitation of salivary proteins a factor in plaque formation? Adv. Oral Biol., 9 : 375, (10) Finn, S.B. : The Epidemiology of Dental Caries. Clinical Pedodontics, 454 (4 th Ed) W.B. Saunders Company, Philadelphia, London-Toronto, (11) Gold, W., Preston, F.B., Lache, CM., Blechman, H. : Production of levan and dextran in plaque invivo, J. Dent. Res., 53 (2) : 442, (12) Hay D.I., Oppenheim, F.G. : The isolation from human parotid saliva of a further group of proline rich proteins. Archs Oral Biol., 19 : , (13) Hay D.I., Smith, D.J., Sehlucfcebir, S.K., Morueuo, E.C. : Relationship between concentration of human salivary statherin and inhibition of calcium phosphate precipation in stimulated human parotid saliva. J. Dent. Res., 63 (6) : ,

34 PROTEİNLER VE EKSTRASELÜLER POLİSAKKARİT (14) Hotz, P.; Guggenheim, B., Schmid, R. : Carbonhydrates in pooled dental plaque. Caries Res., 6 : 103, (15) Jenkins, G.N. : The Physiology and Biochemistry of the Mouth. 4 th Ed., Blackwell Scientific Pub., London, (16) Kraus, F.W., Mestecky, J. : Salivary proteins and the development of dental plaque. J. Dent. Res., 55 : 149, (17) Lawry, O., Riosebrough, N., Farr, L., Randall, R. : Protein measurement with the folin phenol reagent. J. Biol. Ohem., 193 : 265, (18) Leach, S.A., Appleton, J., Dada, O.A., Hayes, M.J. : Some factors effecting the metabolism of fructan by human Oral flora. Arch Oral Biol., 1,7 : 137, (19) Nolte, W.A. : Oral Microbiology. 2nd ed., C.V. Mosby Co., St Louis, (20) Obenauf, S.D., Fisher, R.H., Cowman, R.A., Fitzgerald, R.J. : Immunotogical relationship between anionic antimicrobial proteins from caries-free individual and known salivary antimicrobial factors. Infection and Immunity, 46 (3) : ,1984. (21) Shillitoe, E.J., Lehner, T. : Immunoglobulins and complement in crevicular fluid, serum and salivary in man. Archs Oral Biol., 17 : 241, (22) Tarr, H.L.A., Hibbert, H. : Studies on reactions relating to carbonhyd rates and polysaccharides VIII. The formation of dextran by Leuoonostoc mesenterioidies. Can J. Res., 5; 414, (23) Tauss, E.A., Ergen, E. : Factors affecting ph rise of suspended salivary sediment. Caries Res., 20 : ,

35 G.Ü. Dişhek. Fak. Der. Cilt X, Sayı 2, Sayfa 17-30, 1993 MEKANİK KUVVETLERİN TEK KÖKLÜ DİŞLERDE DAĞILIMI Muzaffer ERSOY* ÖZET Bu araştırmada dikey ve yatay kuvvetlerin, tek köklü dişlerde oluşturduğu etkiler; invitro deneyler ve matematiksel analizleme ile değerlendirilmiştir. Tasarımda, fizyolojik hususlar kadar bio-mekanik prensiplerin önemi üzerinde durulmuştur. Yapılan invitro deneyler ve metematiksel analizleme sonucunda; dikey kuvvetlerin aksine, eğik ve yatay kuvvetler dişler için en zararlı kuvvetler olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler : Matematiksel Analizleme, Dikey ve yatay kuvvet. SUMMARY DISTRIBUTION OF MECHANICAL FORCES ON SINGLE ROOTED TEETH The effects of vertical and horizontal forces on single rooted teeth are evaluated by invitro experiments and mathematical analysis. In the planning of the study the importance of bio-mechanical principles, as much as physiological elements are pointed out. (*) Mevki Hastanesi Diş Servis Şefi, Doç. Dr. 17

36 (STRES'LERİN TEK KÖKLÜ DİŞLERDE DAĞILIMI) According to the results of in-vitro experiments and mathematical analysis; in contrary to verticalforces the horizontal and oblique forces are found most hazardous upon teeth. Key Words : Mathematical Analysis, Vertical and Horizontal forces. GİRİŞ Dişhekimliğinde yapılan protetik tedavilerin başarılı olabilmesi için, dişlere dağılan farklı kuvvetlerin ortaya çıkardığı problemlerin öncelikle ele alınması gerekir. Bu nedenle destek dişlerin dayanma gücü, fiziksel ve matematiksel kurallarla saptanabilirse ancak bundan sonra yaptığımız protezlerin statik ve bio-mekanik yönlerinin yeterli olduğu kabul edilebilir. Burada isteğimiz kuvvet dengesi; etki eden kuvvetle, dokunun karşı koyma gücü arasındaki denge olup buda protezlerin tasarım ve yapımında son derece önemlidir. Bizde bu amaçla araştırmamızda, dikey ve yatay kuvvetlerin tek köklü dişlerde ne gibi etkiler oluşturduğunu invitro deneylerle ve matematiksel kurallarla değerlendirdik. GENEL BİLGİLER Kaybedilen dişlerin protezlerle telafisi; karşıt ve komşu dişlerdeki aşırı uzama ve eğilmeleri, dikey boyut kaybı, diş çürükleri, dişeti hastalıkları, alveol kemik atrofisi ve TME disfonksiyonları gibi olumsuz gelişmelerin önlenmesi bakımından büyük önem arzetmektedir. Esasen bu gereklilik; protezlerden beklenen çiğneme, konuşma ve estetik fonksiyonlarla birlikte protezin yapım felsefesinin esasıdır. Protezlerde fonksiyonel kuvvetler etkili olsun veya olmasın protezin oynamadan yerinde kalabilmesi yani dengesi önemli ve gerekli bir özelliktir. Buna bağlı olarak stabilite; protezlerin fonksiyonel kuvvetler altında yer değiştirmesine karşı direnç göster- 18

37 Muzaffer ERSOY mesi, sabit dengeli ve oynamadan yerinde kalabilmesi özelliği, stabilizasyon ise protezlere stabilite kazandırma işlemi olarak tanımlanır. Bunu etkileyen faktörlerde destek dişler ve kaide plâkları üzerinde oluşan mekanik streslerdir. Bu streslerin fizyolojik dağılımında son derece önemli bir konudur. Çiğneme olayının büyük bir kısmı, karşıt dişlerin vertikal hareketleri esnasında oluşmaktadır. Sert bir etin yada ekmek kabuğunun çiğnenmesi gibi ağır öğütme hareketlerinde ise horizontal çiğneme kuvvetleri önem kazanır. Dişlere uygulanan kuvvetler eğer fizyolojik sınırlar içerisinde ise dokuları uyarıcı olarak etkiler. Çiğneme kuvvetleri karşısında kan ve lenf sistemleri; hidrolik bir sistem olarak görev yapar, kuvvetlere karşı koyarlar. Anormal kuvvetler ise geçici veya kalıcı oluşlarına göre akut veya kronik irritasyonlar doğururlar. Ağızda bulunan dişlerin kök sayıları ve kök uzunlukları da dişlerin mekaniğini etkiler. Tek köklü bir dişi vertikal (dikey) bir kuvvet etkilediği zaman, dişin uzun eksenine parelel olarak alveol içine doğru gömüldüğü görülür. Bu durumda, periodontal liflerin pek çoğu için gerici kuvvetler söz konusudur. Her etkiye karşı bir tepkinin var olduğunu doğal olarak kabul edersek, dişe uygulanan fiziksel etkilere karşı periodontal membranm biyolojik yapısıyla karşı koyduğu sonucuna varırız. Alveol kemiği de bu kuvvete en uygun gelecek şekilde cevap verir. Buna karşılık tek köklü dişler horizontal (yatay) kuvvetlere yeterince dirençli olmamak gibi mekanik bir dezavantaja sahiptirler. Böyle bir kuvvet dişi alveol içinde kuvvetin yönüne göre hareket ettirmeye çalışır. Horizontal bir kuvvetle Şekil l'de görülen diş, kökünün apikal 1/3 bölümü yakınında bir rotasyon aksı etrafında döner. Okluzal yöne doğru dönme merkezinin sağındaki bütün lifler bir gerilme halindedir. Solundakiler ise basınç altındadır. Dönme merkezinden apikale doğru liflerin gerilme ve tazyiki tam tersinedir. Liflerin hepside aynı gerilmeye sahip değildir. Dönme merkezinde gerilme zoru sıfıra düşerken, merkezden itibaren uzaklaştıkça bu gerilme zoru artar. (Şekil 2). Klâsik olarak alveol kemiği, tazyik gelen yerde rezorpsiyona (kemik erimesi) ve gerilme gelen yerde de appozisyona (kemik birikimi) uğradığı görülür. Eğer böyle kuvvetler yoğun bir şekilde 19

38 (STRES'LERİN TEK KÖKLÜ DİŞLERDE DAĞILIMI) i Şekil 1. Horizontal bir kuvvetle dişin rotasyon aksı etrafında dönmesi. Şekil 2. Dönme merkezinin etrafmdaki liflerdeki gerilme ve basınç alanları. etkileyecek olurlarsa, dişlerin periodonsiyumunda ve kemik desteğinde yıkıcı etki yapacaklar, bu ise klinik olarak periodontal membran kalınlaşması ve kemik rezorpsiyonu ile bir arada görülen dişin oynaması sonucunu doğuracaktır. Dönme Analizlerinin Protetik Çalışmalardaki Önemi : Döndürücü etken, verilen bir noktaya veya aksa göre rotasyon meydana getiren ve bir moment kolundan etki eden bir kuvvettir. Bir cismi bir eksen etrafında döndürmeye çalıştığımız zaman çabamızın uyguladığımız kuvvetin dönme eksenine olan uzaklığına bağlı olduğunu öğreniriz. Eksene yakın bir noktadan oldukça büyük, eksene uzak bir noktadan daha küçük bir kuvvet uygulamamız gerektiğini gözleriz. Örneğin, kapıyı dönme eksenine çok yakın bir noktadan iterek açmak istediğimiz zaman oldukça büyük ve şiddetli bir kuvvet uygulamamız gerekir. Bir eksen etrafında dönebilen bir cisme uyguladığımız bu kuvvetin cisme kazandırdığı açısal hız, kuvvetin eksene dik uzaklığı arttıkça daha çabuk daha büyük değerlere ulaşılır. Bu gözlemlerimizin nicel bir şekilde ifadesi kuvvetin dönme momenti kavramı ile mümkün olmuştur. Başka bir deyimle, bir kuvvetin döndürme etkinliği dönme momenti kavramı ile belirlenir. Bir kuvvetin bir noktaya göre dönme momenti; kuvvetin şiddeti ile noktanın kuvvet doğrultusuna dik uzaklığının çarpımı olarak tanımlanır. Örneğin, Şekil 3'deki F kuvvetinin O noktasına göre dönme momenti D = F. d ifadesi ile tanımlanır (7). Burada F kuvvetin şiddeti, d ise dönme merkezinin kuvvetin doğrultusuna uzaklığıdır. Bir kuvvetin dönme momenti ne kadar 20

39 Muzaffer ERSOY Şekil 3. F kuvvetinin O noktasına göre dönme momenti. büyükse, dönme etkinliği o kadar büyük olur. Diğer taraftan dinamiğin birinci prensibi gereği bir cismi etkileyen kuvvetler toplamı sıfır ise (SF = O) cisim durmaya veya sabit hızla öteleme hareketine devam eder. Bir cismi etkileyen kuvvetlerin bir eksene göre momentlerinin toplamı sıfır ise (( D = O) cismin dönme açısal hızı değişmez, cisim sabit açısal hızla döner veya duruyorsa durmağa devam eder. Bir cismi etkileyen kuvvetlerin toplamı ile bu kuvvetlerin bir eksene göre dönme momentlerinin toplamının aynı zamanda sıfır olması özel halinde cismi etkileyen kuvvetler denge halinde ise bu iki koşulada denge koşulları denir. Matematik gösterimi ile denge koşulları 2F = O ED = O şeklinde ifade edilir (7, 12). Dişler tek kollu bir kaldıraç gibi düşünülebilir, ama aslında mekanik yönden çift kollu bir kaldıraç gibi iş gören ünitelerdir. Öyleyse ağız içinde meydana gelebilecek kuvvetlerin etkisinin buna göre incelenmesi gerekmektedir. Bir noktadan desteklenmiş bir çubuğa basit bir kaldıraç denir ki bu kaldıraç problemleri denge koşulları kullanılarak tam bir şekilde çözülebilir. Örneğin (Şekil 4'de) yüklenmiş ve bir kuvvet uygulanarak dengelenmiş basit bir kaldıraç gösterilmiştir. 21

40 (STRES'LERİN TEK KÖKLÜ DİŞLERDE DAĞILIMI) i, Z' - ( F + Y ) Dtıtak karşı kuvveti Z*F+Y D«st«k Zorlaması T Şekil 4. Yüklenmiş ve bir kuvvet uygulayarak dengelenmiş basit bir kaldıraç. İkinci denge koşulu kullanılarak ve dönme momentlerini O noktasına göre hesaplıyarak, F. a b. Y = O F =. Y bulunur. Aslında F ile Y paralel kuvvetler olduğundan, destekte hasıl olan ve sistemin öteleme hareketine karşı koyan esneklik kuvveti, F kuvveti ile Y yükünün bileşkesine eşit ve karşı yönlü bir kuvvet olacaktır. Destek F x Y kuvveti ile zorlanmış olur. Bu kuvvete Destek Zorlaması diyeceğiz, Z ile göstereceğiz. (FxY) kuvveti ise destek esnekliği sonucu hasıl olur. Bu kuvvete de Destek Karşı kuvveti diyeceğiz ve Z ile göstereceğiz. Bir kaldıraçta destekte esneklik deformasyonları oluşur. Destek karşı kuvveti bu deformasyonlar sonucu oluşan kuvvetlerdir. Bu kuvvetler, dengede kalmasını istediğimiz cismi etkileyen kuvvet olduğundan denge koşulları teşkil ediliyorken dikkate alınmalıdır. Destek zorlama kuvveti ise cismi etkileyen kuvvet olmadığından denge koşulları teşkil ediliyorken dikkate alınmamalıdır (7). Vertikal veya horizontal yüklemelere maruz kalan bir dişte karşılaşılan başlıca fiziksel olaylar bunlardır. Tek veya çok köklü dişlerde, dönme merkezinden geçen uzun eksen doğrultusunda kuvvet uygulandığında bu kuvvet doğrultusunun dönme merkezinden uzaklığı sıfır olduğundan devrilme momenti F. d = O dır. Yani diş devrilmeden denge konumunda kalacaktır. 22

41 Muzaffer ERSOY Bu dişe mezial veya distal yüzünden yani uzun eksenden belli bir mesafesi açıklığında kuvvet uygulandığında ise diş yuvasında dönmeğe başlar. Dokularda tatbik edilen dönme momentine eşit miktarda bir aksi yön dönme momenti oluşuncaya kadar bu dönme devam eder. Yalnız burada dikkate alınacak bir husus vardır. Tek köklü dişlerde problem karşımıza tek dayanaklı değil çift dayanıklı olarak çıkmaktadır. Zira basınç karşısında periodontal lifler bütünü ile bu basıncı karşılayamazlar. Basıncın uygulandığı tarafın aksi yöndeki liflerde bir tazyik, basınç olduğu taraftaki liflerde bir gerilme ortaya çıkar. Yatay basınç, sürekli veya kısa kesintilerle sürekli olarak destek diş üzerinde etkisini devam ettirirse dişin apeksinde bir sıkışma, köleye yakın bölümde ise gevşeme sonucu dayanma destekleri hasıl olur. Böylece (Şekil 5'de) gösterildiği gibi iki destek teşekkül eder. s A X T *"" T d C Şekil 5. Tek köklü dişlere uygulanan bir kuvvetin etkisiyle meydana gelen destek noktalan., Şimdi iki destekli problemi çözebiliriz. Denge koşullarından Z. d Y. x = O ve Z. d = Y. x yazılır. Buradan, Z = x.y 23

42 (STRES'LERİN TEK KÖKLÜ DİŞLERDE DAĞILIMI) bulunur. Y yatay döndürme kuvveti büyüdükçe Z de büyüyecektir. Z'nin alacağı değerler x ve d uzaklıklarına bağlıdır. Dolayısıyla x Z = Y bağıntısı x küçüldükçe d Z sıkışma kuvvetinin daha küçük değerde oluşacağını göstermektedir. Y, T, Z kuvvetleri diş üzerine etkileyen kuvvetler olup dişte kısmi bir esnek deformasyona sebep olur. Deformasyon belirli bir noktadan öteye giderse diş kırılabilir. Diğer taraftan T = Y x Z dir. x T = Yx Y T = Y (lx ) x = O d T ve Z kuvvetleri Y'ye bağlı olarak oluşur. C ve B bölgelerinde oluşan basınçları, T = Y Z = O olur. Basın (P) = Kuvvet (Z) Alan (A) formülüne göre yaklaşık olarak hesaplayabiliriz. Bu hesaplamalar için T ve Z kuvvetleri ile dayanma alanlarının bilinmesi gerekir. AB arasındaki x mesafesi büyüdükçe dönme momentinin artacağını yukarıda gösterdik. Bundan şu sonucu çıkarabiliriz : Yata}' kuvvet, diş kölesine yakın bir bölgede oldukça dönme momenti azalacağından oluşan basınç diş üzerine daha az zararlı etki yapar. Tesir noktası çiğneme yüzeyine doğru yaklaştıkça yatay kuvvetin etkisi fazlalaşır. Matematiksel analizleme ile geldiğimiz bu sonuçların geçerliliğini in-vitro deneylerle de kanıtladık. 24

43 Muzaffer ERSOY MATERYAL VE METOD Araştırmamızda kullandığımız materyaller : 1. Diş Plâstiği. (Kuvvet uygulayacağımız tek köklü dişin ya pımı için Stellon marka plâstik). 2. Diş Akriliği. (Dişin alveol içinde oturduğu kaideyi hazırla mak için Q-20 marka akrilik). 3. Elâstik ölçü maddesi. (Diş kökü etrafındaki peridonsiyumu benzetmek için Xantopren ölçü maddesi). Alveol içinde çift mesnet oluştuğunu göstermek ve dayanma alanları hakkında bir denel bilgi elde edebilmek için stellon marka diş plâstiğinden uygun biçimde yapılmış tek köklü küçük azı dişi ve bu bu dişin oturacağı (Resim 6'da) görülen alveol kaideyi Q-20 akriliğinden hazırladık. Mesnet (dayanak) yerlerini görebilmek içinde dişin kök kısmını yumuşak ölçü maddesi Xantoprenle çevirip modeldeki yuvasına yerleştirdik. Bu model üzerine Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Fizik Kürsüsünde kuvvet uygulama deneyleri yaptık. Besim 6 A Alveol içerisinde çift Resim 6 B Yatay kuvvet uygulanmesnet oluştuğunu gös- dığı gaman dayanma böltermek ve dayanma nok- gelerinde Xantopren ölçü talan hakkında denel maddesindeki bariz ezilbir bilgi edinmek için meler, hazırladığımız modeller. 25

44 (STRES'LERİN TEK KÖKLÜ DİŞLERDE DAĞILIMI) BULGULAR Araştırma bulgularımızı iki grup altında değerlendirmek mümkündür : 1. Yatay kuvvetler uyguladığımız zaman, dayanma bölgelerindeki xantopren ölçü maddesindeki bariz ezilmeler iki mesnet oluştuğunun kesin kanıtıdır. (Resim 6 - B) Diş apeksi ve kolesindeki bu ezilme alanları 1/2 cm 2, kadar görülmektedir. Model büyüklüğü dikkate alınarak gerçek dişte sıkışma alanı 1/8 cm 2, alınabilir. Bu sonuçlara göre gerçek diş boyutlarında hesaplama : Normal bir diş için d = 1 cm. alınabilir. x = 0.5 cm. olacak şekilde uygulanan Y = 1 kg.lık bir kuvvet için, 7 Y d formülünden Y ZJ I 1 Z = 0.5 Y Z = 0.5 kgr. bulunur. T = Y + Z T = 0.5 Y + Y T = 1.5 Y T = 1,5. 1 kgr. T = 1,5 kgr. bulunur. Buradan C ve B noktalarındaki basınç 0.5 kgr. p - 4 kg/cm 2 1/8 cm 2 1,5 kgr. 1? Var /rm 2 1/8 cm 2 26

45 Muzaffer ERSOY gibi oldukça büyük basınçlar oluşmaktadır. B bölgesindeki sıkışma C bölgesindekinden daha büyük çıkmaktadır. C ve B bölgelerindeki basınç hesaplanmasında dayanma alanlarının eşit olduğu kabul edilmiştir. 2. Yaptığımız invitro deneylerde dikey basınç karşısında dayanma alanının, halkasal biçimde ve daha geniş yüzeyde oluştuğu gözlendi (Resim 7). Kesim 1. Dikey basınç karşısında dayanma yüzeyi. TARTIŞMA Canlı dokuların üzerlerine etkileyen kuvvetleri karşılayabilme becerileri, doğrudan kuvvetin miktarı veya yoğunluğu ile ilgilidir. Diğer ilgili hususlar arasında; kuvvetin yönü, süresi ve kuvvet uygulamasının sıklığı sayılabilirler. Ağız içinde oluşan kuvvetler ister dişler üzerinde isterse dişsiz kret bölgelerinde olmak üzere nerede şekillenirse şekillensinler sonuç olarak bir ortak temel üzerinde sonlanacaklardır. Bu ortak temelise çene kemiğidir. Kemik canlı bir dokudur ve sürekli olarak yapım yıkım faaliyetlerine maruz kalmaktadır. Dişler üzerinde oluşan kuvvetlerin periodontal membran arasında kemiğe ulaşmaları veya dişsiz kret bölgelerinin yumuşak doku örtüleri üzerinde çene kemiğine gelen basınçlar sonucunda, kemik dokusunun normal fizyolojik fonksiyonlarını etkilemeleri doğaldır (1,8,9,13, 16). 27

46 (STRES'LERİN TEK KÖKLÜ DİŞLERDE DAĞILIMI) Kemik metabolizması yönünden son derece önemli bir yerel faktör olan basıncın etkilerinin gözden geçirilmesi, protez tasarımlarının temelinde yer alan bio-mekanik ve fizyolojik hususlara ışık tutacağından önemlidir. Frechette (5), protezlerin daha uzun süre kullamlamamalarmdaki sebebi, önemli olan bio-mekanik faktörlerin protez tasarımında ihmal edilmiş olmasında aramaktadır. Gionelly (6), dişe bir kuvvet uygulandığında, paradonsiyumda gerilim ve baskı alanlarının meydana geldiğini ifade etmektedir ki buda bizim araştırmamızdaki bulgularımıza benzerlik göstermektedir. Schalov, dişleri etkileyen dikey kuvvetlerin daha çok sayıda periodontal lif tarafından karşılandığını ve daha büyük bir kemik alanının bu kuvvete direnç gösterdiğini belirtmiştir (16). Boyanof, dik yöndeki çiğneme basıncını kg/cm. olarak kabul etmektedir. Bu basıncın üstündeki basınçlarda periodontal liflerdeki gerilim son hadde çıkar ve basınç daha çok arttığı zaman ligamanlar basıncı karşılayamaz hale gelirler ve dişte ağrı başlar (12). Tylman ve Hiltebrandt (13), tek diş üzerine 45 kgr'ı aşan kuvvet yüklemelerinde periodontal membranda ağrı hissi meydana geldiğini belirlemiştir. Koller, ise dişlerin büyük ekseni yönünde dikey olarak etki yapan basıncın dişlerde zararlı bir etki yapmadığını kabul etmektedir (16). Gerçektende kemik dokusu üzerini etkileyen basıncın, vasküler dolaşım mekanizmasını rahatsız etmediği sürece nisbeten iyi tolere edildiği hatta bu tolerans sınırları içinde fakat artarak oluştuğunda dahi yeni kemik dokularının yapısına neden olabildiği bilinmektedir. Ancak kemik dokusunda mevcut bu fizyolojik sınırın ötesinde artan basınçlar karşısında kemik dokusunun yıkımı diğer bir deyişle osteolyzis olayı çıkmaktadır (1, 2, 3, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 15). Bizim yaptığımız in-vitro deneylerde de dikey basınç karşısında dayanma alanının halkasal biçimde ve daha geniş yüzeyde oluştuğunu gözledik. Tabii dişlerin mevcut olduğu alveol kavislerinde çiğneme basıncı bütün dişler tarafından karşılanacağı ve yaygın bir 28