Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 88, Şubat 2019, s ISSN: Doi Number:

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 88, Şubat 2019, s ISSN: Doi Number: Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Doç.Dr. Gül GÜNEY Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü gul.guney@deu.edu.tr BAZI KUR'AN-I KERİM NÜSHALARI ÖRNEĞİNDE SAFEVİ CİLT SANATI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Öz İslam sanatı içinde önemli bir yer teşkil eden Safevi devleti gösterişli sanat eserleri ile temsil edilmiştir. Safevi hükümdarları sanatçıları korumuş ve sanat faaliyetlerinin gelişiminde önemli rol oynamıştır. Özellikle kitap sanatlarına verdikleri önem pek çok konuda yazma eser üretimine neden olmuştur. Bu eserler Tebriz, Herat, Şiraz, İsfahan gibi, sanat merkezlerinde üretilmiştir. Bu merkezlerden Şiraz, minyatürlü ve tezhipli yazma eserlerin üretimin yapıldığı önemli merkezlerden biri olmuş, tarih, bilim, edebiyat, din gibi pek çok konularda yazma eserler istinsah edilmiştir. Bunlardan İslam dünyasının kutsal kitabı olan Kur'anı Kerim nüshaları Safevi döneminde de önem arz etmiş, gerek cilt, hat, gerekse sayfa tezyinatı açısından nadir, özellikli Kur'an-ı Kerim nüshaları üretilmiştir. Bu nüshalardan bazıları bugün ülkemizdeki bazı yazma eser kütüphanelerinde bulunmaktadır. Makalede Safevi dönemi cilt sanatının oluşumunu etkileyen etmenler üzerinde durarak, Süleymaniye Kütüphanesi, Sultan Ahmed I koleksiyonunda yer alan ve Safevi dönem özelliği gösteren bazı Kur an-ı Kerim nüshalarının ciltleri örneğinde Safevi cilt sanatı üzerinde durulacaktır. Ayrıca söz konusu nüshaların cilt tezyinatı ele alınıp motif, kompozisyon ve renk özellikleri değerlendirilecektir. Anahtar kelimeler: Kur an, Tezyinat, Nüsha, Safevi, Şiraz

2 AN EVALUATION ON SAFAVI BOOKBINDINGS IN SOME OF THE QUR AN-I KERİM MANUSCRIPTS SAMPLE Abstract Safavid empire, which is an important place in Islamic art, is represented by artistic works of art. The Safeavid rulers played an important role in the protection and development of artistic activities. Especially the importance they give to book arts has led to the production of manuscripts in many subjects. These works were produced in art centers such as Tabriz, Herat, Shiraz, Isfahan. From these centers, Shiraz has been one of the important places where the production of miniature and illuminated manuscripts had been done on many subjects such as history, science, literature, religion. The Qur'an which is the sacred book of the Islamic world have also been important during the Safavid period, and rare, specific Qur'anic copies have been produced in terms of binding, calligraphy, and page illumination. Some of these Qur'an manuscripts are now located in some of the libraries in our country at Turkiye. The subject matter of the Qur'an manuscripts is located in the Süleymaniye Library, the Sultan Ahmed I collection. These copies displaying Safavid styles will be evaluated in terms of illumination. It is also argued over which schools are illuminated. Keywords: Qur ans, İllumination, bookbindings, Safevi, Siraz GİRİŞ Müslüman hanedanlıklardan biri olan Safeviler M.1501 yılında kurularak M.1736 yılına kadar varlıklarını devam ettirmiştir (Hillenbrant 2005: 233). En geniş şekli ile imparatorluk İran, Doğu Horasan (Herât) Irak, Güney Kafkasya, Dağıstan, Türkmenistan, Lahsâ ve Doğu Anadolu da hüküm sürmüştür (Öztuna 2005:771). Şah İsmail in idaresinde Akkoyunlu Türkmenlerini yenen Safeviler Tebrizi başkent yaparak, Şiraz, Horasan ve Herat'ı hükümleri altına alırlar. Şah İsmail in ölümünden sonra yerine geçen oğlu Şah Tahmasp ın saltanat yıllarında Tebriz in Osmanlılar tarafından işgali üzerine başkent Kazvin e taşınmıştır. 1 Tasmasp ın ölümünden sonra tahta çıkan Sultan Şah Abbas İmparatorluğun merkezini İsfahan yapmıştır (Hillenbrand 2005:233). Bu süreç içerisinde siyasi, ekonomik ve kültürel gelişim gösteren Safevi devleti Herat, Şiraz, Kazvin, İsfahan gibi hüküm sürdüğü topraklarda yazma eser üretimi üzerine sanat merkezleri oluşturmuştur. Bu merkezlerden Şiraz Safevi devletinin payitaht şehri olmamasına rağmen yazma eser üretimi açısından önem taşıyan şehirlerden biri olmuştur(tanındı, Çağman 1979: 34). Söz konusu kurulan sanat atölyelerinde çeşitli konularda yazma eserler üretilmiş bunların tezyinatına yer verilmiştir. Sanat ve kültürü himaye etmek için oluşturulan saray atölyeleri çatısında çeşitli etnik, dini ve kültürel guruplara ait hattat, müzehhib, mimar gibi pek çok sanatkâr himaye edilmiştir. Bu sanatkârlar sarayın beğenisi ve kendi üslupları doğrultusunda eserler üretmişlerdir. Özellikle kitap sanatları ile ilgili minyatür, hat, tezhip ve cilt konusunda Safevi döneminde yapılmış pek çok özellikli yazma eserler bulunmaktadır. Bu eserler bugün yurt içi ve yurt dışında yer alan müze ve kütüphanelerde, özel koleksiyonlarda saklanmaktadır Detaylı bilgi için bkz. Faruk Sümer; Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Güven matbaası, Ankara, 1976, s , Behzet Karaca; Safevî Devleti nin Ortaya Çıkışı ve II. Bayezid Dönemi Osmanlı-Safevî İlişkileri Türkler Ansiklopedisi, Cilt: IX, Ankara, 2002,s Tufan Gündüz, Safevîler Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.35, İstanbul,2000, s

3 Yerli ve yabancı pek çok araştırmacı bu eserler hakkında çalışmalar yapmış günümüze gelen yayınlar hazırlanmıştır. Bu yayınlar genellikle Safevi dönemi minyatürlü yazma eserler üzerinedir. Bu yazmalarda yer alan minyatürlerin konuları, üslup etkileşimleri ve tasarım özellikleri ayrıntılı olarak incelenmiştir. 2 Safevi cilt sanatı, kitap sanatlarının diğer dallarında olduğu gibi, Savefi öncesi aynı topraklarda yer alan sanat hamisi hükümdarların desteği ile şekillenmiştir. Safevi öncesi İran kitap sanatları ile ilgili yeni oluşumlar M yılları arasında Bağdat ve Tebrizde hükümdar olan Celayirli Sultan Ahmet zamanında başlar. Bu dönemde Bağdat da saray atölyesinde pek çok yazma eserin üretildiği bilinmektedir (İnal,1995:94). Ancak Timur un bu topraklarda hükümdar (M.1370-M.1507) olması Bağdat atölyelerinde görev yapan sanatçıların Timur un himayesine girmesi sonucunu doğurmuştur. Bu sanatçılardan bir gurubu Bağdat tan Semerkant'a buradaki atölyelerde görev yapmak üzere Timur tarafından getirilmiştir. Bağdat'da yer alan diğer gurup ise Timurûn büyük oğlu İskender in Şirazdaki atölyelerine bizzat giderek çalışmaya devam etmişlerdir. Bundan sonra sanatçılar Timur için üretmeye başlamış kitap sanatlarının diğer dallarında olduğu gibi İran da cilt sanatının önemli gelişmelerin temeli bu dönemde atılmıştır (Raby,Tanındı 1993:13). Özellikle Timur un torunu, Şâhruh Mirza nın oğlu şehzade Baysungur Mirza nın sanata olan tutkusu İran kitap sanatların gelişimine çok büyük katkısı olmuştur. Meşhur bir hattat olan Gıyâseddin Baysungur, Herat ta bulunan konağının kütüphanesinde özel olarak kurduğu atölyede güzel sanatlarla ilgili çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmalar ülkede sanat hareketlerine büyük hız vermiş, özellikle kitap sanatları konusunda ilerlemeler kaydedilmiştir. (Alpaslan 1992 : ) Baysungur un atölyesinde yapılan özel çalışmalar ve ünlü hattat, müzehhib ve mücellid gibi sanatçıların burada paha biçilmez eserler hazırlaması, Herat sanat ekolünün oluşmasına büyük katkı sağlamıştır. Baysungur Sanat Akademisi adı altında kurulan atölye yaklaşık yüzyıl kadar devam etmiş pek çok ünlü sanatçı Tebriz, Bağdat ve Şiraz gibi diğer sanat merkezlerinden getirilerek, kitap sanatları ile ilgili nadide eserler üretilmiştir. Burada üretilen eserler dönemin sanatsal yönünü teşkil ettiği gibi, ayrıca finansal yatırım, statü, elçilere, hükümdarlara verilecek kıymetli hediye gibi misyonları da taşımaktadır. (Mahmood 2017:1467)(Beksaç 2012 : ) 194 Baysungur döneminde kitap sanatlarının diğer dallarında olduğu gibi cilt sanatı da Herat da dikkate değer bir gelişme göstermiştir(güner 1995:121). Bu dönemde sultan Ahmed Celayir in sarayında çalışmış olan Kıvâmüddîn-i Tebrîzî adlı mücellidin özellikli ciltler hazırladığı bilinmektedir. (Özergin 1976: ) Mücellid Kıvâmüddîn ilk olarak ciltler üzerinde soğuk baskı (motiflerin kabartılarak deri üzerinde işlenmesi) tekniğini kullanarak kabartma ciltler yapmıştır (Harrison 1924: 34-35). Bu ciltlerde kap dışı dendanlı, salbekli, oval şemse ve köşebentler ve dış pervaz alanları ile tezyin edilmiştir. Bu alanlar içinde rumi ve geometrik geçmeler simetrik olarak kullanılmıştır. Dönemin ilk örneklerinde kap üzerinde altın bulunmamakla beraber, daha sonraki yüzyıllarda kabartma motiflerin ve yüzeyin tamamen altınla kaplandığını görülür. Kapların içi dışa nazaran daha ince işçilikle tezyin edilmiştir. Motifler deriden veya ka- 2 Geniş bilgi için bakınız: Basil Gray:"The Shiraz School from 1415 to 1503" Persian Painting, 1977,s Ernest J Grube: The Miniatures of Shiraz, J Stor, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 1963, s , Fı lı z Çağman and Zeren Tanındı "Remarks on Some Manuscripts from the Topkapl Palace Treasury in the Context of Ottoman-Safavid Relations," Muqarnas 13 (1996), Sheıla S. Blaır and Jonathan M.Bloom; The Art And Artchıtecture Of İslam, , Yale university Presss 1995.s Filiz Çağman, Zeren Tanındı, İslam Minyatürleri, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul 1979, s. 34.

4 ğıtdan kesilerek, ya da oyularak şemse formunda kap üzerine yapıştırılır. Müşebbek 3 olarak ifade ettiğimiz teknik dost Muhammed tarafından monabat-kâri 4 olarak adlandırılmıştır (Haldune 1983:68). Oyulan motifler renkli zeminler üzerine yapıştırılarak motif ve kompozisyonlar oluşturulur. Bu teknik daha sonraki dönemlerde İran da gelişen cilt sanatı tezyinatının karekteristik özelliği olmuştur. Ayrıca bu dönemde Herat daki atölyelerde uzak doğu etkileri taşıyan doğa ve hayvan figürlerinin bu teknik ile tezyin edildiği cilt örnekleri de yapılmıştır. Bu tezyinat üslubu daha sonra Karakoyunlu ve Akkoyunlu dönemlerinde, Safevi dönemi Şiraz, Herat ve Kazvin, İsfahan atölyelerinde hazırlanan cilt örneklerinde ve Kaçar dönemi kitap sanatlarında da devam etmiştir (Raby,Tanındı 1993 :13). Böylece İran cilt sanatının üsluplarının temeli Timur döneminde atıldığını söylememiz yerinde bir tespit olacaktır. Timur hükümdarı Şahruh un ölümünden (M.1447), 15.yüzyılın ortalarına doğru Safevîler'in yükselişine kadar İran da önce Karakoyunlu, sonra Akkoyunlu beyleri güç sahibi olmuşlar ve bunların birçoğu sanat hamisi olarak kitap sanatlarına büyük ilgi duymuşlardır. Karakoyunlu sultanı Şahın oğlu Pir Budak ın sanat hamisi bir sultan olması bu dönemde de kitap sanatları ile ilgili çalışmalar yapılmış, adına Bağdat ve Şiraz da deri ciltli özellikli kitaplar hazırlanmıştır. Akkoyunlu hükümdarları da Şiraz ve Tebriz de kitap sanatlarının hamileri olmuşlar, Karakoyunlular gibi atölyelerinde cilt açısından özellikli kitaplar hazırlamışlardır. Hazırlanan bu kitapların ciltlerinde Timur döneminde gördüğümüz kalıpla baskı ve ince deri oyma tekniği ve altının bolca kullanıldığı örneklerle gelişmeye devam etmiştir (Tanındı 2016:98-116). İran'ın Kuzey Batısında yerleşmiş olan Safeviler, Şah İsmail'in idaresinde Akkoyunlu Türkmenlerini yenerek Tebrizi aldılar ve Safevi İmparatorluğunun temellerini attılar. Birkaç yıl süren mücadeleden sonra önce Şiraz, daha sonra Horasan ve Herat'ı aldılar. Safevilerin 1507 de Herat ı ele geçirmeleri ile, Timurlu kütüphanesi ve sanatçıları, aralarında Behzad da olmak üzere Safevilerin eline geçmiş, Şah İsmail in hamiliği altında yeni baş şehir Tebrize getirilmiştir. Şahın kendi de ressam olan halefi Tahmasp saray atölyesini genişletmiş burada kitap sanatları ile çalışmalar yapmıştır. Böylece Safevi saray üslubu ilk başkent olan Tebrizde oluşmuştur. Bu üslup sarayın bir kentten diğerine taşınması ile 1548 den sonra Kazvin de, 1598 den sonra da İsfahan da gelişmeye başlamıştır (Ulaç,2006:21). Ayrıca Şiraz payitaht şehri olmamasına rağmen kitap sanatları üretiminde önemli rol oynayan merkezlerden biri olmuştur. Ancak erken Safevi kitap sanatları için Timurlu Herat ın ve Türkmen Tebriz in geleneklerini, teknik mükemmelliğini ve duygusal ifadesini zirveye çıkaracak şekilde birleştiğini söyleyebiliriz yüzyılda Safevi dönemi kitap sanatların diğer dallarında olduğu gibi cilt sanatı da kendi üslubunu oluşturmaya başlamış nadide eserler ortaya koymuştur. Tarih, edebiyat ve din vb. gibi pek çok konu ihtiva eden ve cilt, hat, tezhip ve minyatür gibi kitap sanatları açısından önem arz eden yazma eserler ortaya konmuştur. Genel olarak deri ve lake ciltler olmak üzere iki farklı malzemenin kullanıldığı bu dönemde cilt sanatı zirveye ulaşmış, teknik ve estetik yönden nadide cilt örnekleri üretilmiştir. Kahverengi, siyah ve bordo renklerin kullanıldığı deri ciltlerde kabın dışı genelde mülemma olarak tezyin edilmiştir. Tamamen altın ile kaplı deri ciltlerin dış yüzeyinde salbekli şemse, köşebentler, iç ve dış pervaz yer alır. Bu alanlar rumi, bulut, hatayi gurubu gibi motiflerle simetrik olarak tezyin edilmiştir. Dış ve iç pervazlar genelde paftalara 3 Müşebbek : Şebeke şekline sokulmuş, ağ ve kafes gibi örülmüş demek olan müşebbek kelimesi, ciltlerde şemse motifinde kullanılan bir tekniktir. Derinin ince ince oyulması ile cilt kabında yer alan şemse motifine yapıştırılmasına müşebbek şemse adı verilmektedir. Bkz.Mine Esiner Özen: Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü, Prof.Nazım Terzioğlu Basım Atölyesi, İstanbul 1985,s.53 4 Monabat-kâri : İran ahşap oyma sanatıdır. Bu terim ile müşebbek kelimesine gönderme yapılmıştır.

5 ayrılarak, bazen sülüs hatla ayetler yer alırken bazen de altın ile tezyin edilmiş hatayi gurubu motifler kullanıldığı görülür. Miklep formu ise kaplarda kullanılan motif ve kompozisyonlardan oluşur. Ayrıca kaplarrda şemse kompozisyonların yanında ağaç ve hayvan motiflerinin yer aldığı doğa kompozisyonları da görülür. Mülemma ve müşebbek olarak tezyin edilen kap içlerinde ise salbekli şemse, köşebent, iç ve dış pervazlar yer alır. Bu alanlar deriden oyulmuş rumi motifinden oluşan simetrik kompozisyonlarla müşebbek olarak tezyin edilir. Şemse, salbek, köşebent, iç ve dış pervazdaki pafta zeminleri ise turuncu, lapis, limon küfü, yeşil gibi renklerle renklendirilmiştir. Deriden oyularak yapılan rumi motifleri renkli zeminlere yapıştırılmıştır. Müşebbek olarak tezyin edilen kap içlerinde şemse kompozisyonlar yanında paftalara ayrılmış dikdörtgen alanlardan oluşan kompozisyonlara da rastlanır. Temelleri Timur döneminde atılmış bu teknik Safevi ciltlerinde zirveye ulaşmıştır. Ancak Herat, Şiraz, Tebriz gibi merkezlerde yapılan ciltlerde bazı bölgesel farklılıklar ortaya konmuştur. Örneğin Şiraz ve Kazvin şemse kompozisyonlarında Herat a nazaran daha renklidir. Herat kompozisyonların zemininde mavi ve siyahı tercih ederken Şiraz ve Kazvin kırmızı, yeşil, mavi, pembe gibi renkleri bir arada kullanmıştır. Ancak sanatçılar var olan kalıpları kullanmaktan kaçınmamışlar ufak farklılıklarla beraber benzer kalıpları tekrar etmişlerdir. Safevi döneminde deri ciltler kadar lâke ciltler de kitap sanatları açısından önem taşır. Erken örneklerini Timur döneminde gördüğümüz lâke ciltlerde siyah, bazen de renkli zeminler kullanılmıştır. Bu zeminler üzerinde altın ve boyalarla yapılan kompozisyonlar "lâk"(özen 1985:42) denilen cila ile cilalanmış, cilt yüzeyinde pürüzsüz ve parlak bir yüzey elde edilerek kullanılan boyaların bozulmaları engellenmiştir. Çok çeşitli kompozisyonların yer aldığı lâke ciltlerde şemse ve hatayi gurubu motifler oldukça sık kullanılmış, bununla beraber günlük yaşam sahneleri, sultanların taht ve av sahneleri, savaşlar, hayvan figürleri ve mücadeleri, gibi çeşitli konularda minyatür tekniğinde tezyin edilmiştir. Şemse ve köşebentlerden oluşan klasik bezeme programı Çin bulutları, kıvrım dallar, yaprak ve çiçeklerle de zenginleştirilmiştir. Bu dönemde karşımıza çıkan Çin bulutları, ejder gibi efsanevi hayvan motifleri uzak doğu ile kurulan ilişkilerin sonucu olarak değerlendirmemiz mümkündür. Bol altının kullanıldığı lâke ciltlerde kırmızı ve tonları diğer renklere oranla daha çok kullanılarak, ciltlerin yüzeyi adeta minyatürlü bir sayfayı andırmaktadır (Resim 1). Lâke ciltlerin kap içleri ise genelde cilalanmış deri ile kaplanır. Leyla Diba Safevi devrindeki insan figürlü lake tekniğinde tezyinli kapların günümüze gelmiş en erken örneklerinin on altıncı yüzyılın ikinci çeyreğine tarihlenebileceğini söyler. Diba bu yazma eserlerde bulunan lake tekniğinde tezyin edilmiş kapların eserlerin yapım tarihinden sonra Tebriz ya da Kazvin'deki Safevi sarayında yenilenmelerin sonucunda yapıldığını düşünmektedir (Ulaç 2006:268). 196 Safevi döneminde zirveye ulaşan cilt sanatı Kur an-ı Kerim yazmalarında da kendini gösterir.(james,1980:76-88) Özellikle saray için hazırlanan örneklerde adeta mücevher havası taşıyan cilt örneklerine rastlanır. Genelde deri ciltler olarak tasarlanan Kur an-ı Kerim yazmalarında müşebbek ve mülemma tezyinat ön plandadır. Kabların dışı tamamen altınla kaplanırken içleri ise deriden oyularak yapılmış müşebbek şemse, köşebent gibi alanlara sahiptir. Deriden oyulan rumi motifleri şemse, salbek, köşebentler ve pervazlarda yer alan renkli alanlar üzerine simetrik olarak yerleştirilir. Bu üslup ile tezyin edilmiş pek çok Kur an-ı Kerim kapları yurt içi ve yurt dışı yazma eser kütüphanelerinde yer almaktadır. Bu kütüphanelerden Süleymaniye Kütüphanesi Sultan Ahmed I koleksiyonunda yer alan Safevi dönemine ait olduğu düşünülen

6 bazı Kur an- Kerim yazmaları aşağıda örnek olarak verilmiştir Env.No lu Kur an-ı Kerim Süleymaniye Kütüphanesi, Sultan Ahmed I koleksiyonunda envanter numarası ile kayıtlıdır. İstinsah tarihi, hattatı ve yeri belli değildir. Eser 400x x130 mm ölçülerinde 318 varak, 12 satır ve nesih hatla Arapça istinsah edilmiştir. Cildi kahverengi meşin deriden yapılmıştır. Alt- üst kap ve miklep dışı tamamen altınla kaplı mülemmadır. Kapların içi müşebbek şemse olarak tezyin edilmiştir. Safevi dönemi Şiraz ekolünde yapılmış cilt örnekleri benzer özellikler göstermektedir. Mülemma kaba sahip olan dış yüzeyinde merkezde dendanlı oval şemse ve köşebentler yer alır. Şemse içi bulut ve hatayi gurubu motiflerle 1/4 oranında simetrik olarak tasarlanmıştır. Köşebentler şemse motifinin 1/4 oranında kompozisyonundan oluşmuştur. Dış pervaz sülüs hattın yer aldığı paftalar halinde tasarlanmıştır. Mikleb alt ve üst kabın 1/3 kadardır. Aynı motif ve kompozisyon burada devam etmiştir. Sırtı paftalara ayrılarak hatayi gurubu motiflerle tezyin edilmiştir. Kab içinde şemse, köşebentler ve dış pervaz müşebbek olarak tezyin edilmiştir. Ancak şemse ve köşebentler arası ve iç pervaz mülemmadır. İplik paftalarla ayrılan alanlar rumi motifi ile simetrik olarak tezyin edilmiştir. Pafta zeminleri açık ve koyu mavi, yeşil, turuncu, ve siyah olarak çok renkli tasarlanmıştır. Bu renkler Şiraz sanat ekolünün cilt tasarımların vazgeçilmez renkleri arasındadır (Resim 2-3) Env.No lu Kur an-ı Kerim Süleymaniye Kütüphanesi, Sultan Ahmed I koleksiyonunda envanter numarası ile kayıtlıdır. İstinsah tarihi, hattatı ve yeri belli değildir. Eser 480x x2100 mm ölçülerinde 264 varak, 15 satır ve sülüs hatla Arapça istinsah edilmiştir. Cildi kahverengi meşin deriden yapılmıştır. Alt- üst kap ve miklep dışı tamamen altınla kaplı mülemmadır. Cilt şemse, köşebent, salbek, iç pervaz ve dış pervaz kompozisyonundan oluşur. Şemse ve köşebent içi sarılma rumi ve hatayi gurubu çiçeklerle 1/4 oranında, şemse ve köşebent arası ise bulut ve hatayi gurubu motifler ile yine aynı oranda tezyin edilmiştir. İç pervaz paftalara ayrılmış, içleri hatayi gurubu motiflerle, dış pervaz ise sülüs hatla ayetlerle tezyin edilmiştir. Cildin içi müşebbektir. Kab ortası dikdörtgen form içinde ipliklerle alanlara bölünmüştür. Alanların içi ½ oranında simetrik rumi motifinden oluşmaktadır. İç ve dış pervaz paftalara ayrılarak, içleri simetrik olarak yine rumi motifi ile tezyin edilmiştir. Sertap ve mikleb içleri de aynı kompozisyonlar tekrar etmiştir. Cilt 16.yüzyıl Savefi Şiraz ekolündeki cilt tasarımlarını hatırlatmaktadır (Resim ) Env. No'lu Kur an-ı Kerim Süleymaniye Kütüphanesi, Sultan Ahmed I koleksiyonunda envanter numarası ile kayıtlıdır. İstinsah tarihi H.968-M.1560 hattatı ve yeri belli değildir. Eser 384x x146 mm ölçülerinde 259 varak, 15 satır ve nesih hatla Arapça istinsah edilmiştir. Cildi kahverengi meşin deriden yapılmıştır. Alt- üst kap ve miklep dışı tamamen altınla kaplı mülemmadır. Ciltde beyaz ve sarı olmak üzere iki renk altın kullanılmıştır. Genelde kabın dış yüzeyinde kullanılan şemse, salbek ve köşebentlerden oluşan tasarım burada yerini dikdörtgen formlara bırakmıştır. Yüzeyde raport kompozisyonla dörtgen alanlar oluşturulmuştur. Dörtgen alanlar içinde hatayi ve bulut gurubu motifler yine raport olarak tekrar etmiştir. Dış pervazda paftalar içinde bulut ve hatayi gurubu motifler kullanılmıştır. Cildin sırt ve miklebinde de yine paftalar içine aynı motif- 5 Makalede kullanılan fotoğraflar Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesinin izni ile kullanılmıştır. Süleymaniye Kütüphanesi kısaca S.K olarak ifade edilmiştir.

7 ler yerleştirilmiştir. Kap içi oval formda şemse motifi, salbek, köşebent, iç pervaz ve dış pervazdan oluşur. Şemse içi, köşebentler ve dış pervaz müşebbek, şemse ile köşebentler arası ve iç pervaz mülemma olarak tezyin edilmiştir. Şemse göbeği ipliklerle alanlara ayrılmış, rumi motifi ile simetrik kompozisyon oluşturulmuştur. Köşebentlerde de şemse motifinin 1/4'i kullanılmıştır. İç pervaz mülemma olarak paftalar içinde hatayi gurubu motiflerden, dış pervaz ise paftalar içinde müşebbek olarak rumi motiflerinden oluşan tasarıma sahiptir.şemse, köşebent ve dış pervaz zeminlerinde tek renk mavi kullanılmıştır. Bu cilt Herat dönemi ciltlerini hatırlatmaktadır (Resim 6-7) Env. No'lu Kur an-ı Kerim Süleymaniye Kütüphanesi Sultan Ahmed I koleksiyonunda envanter numarası ile kayıtlıdır. İstinsah tarihi hattatı ve yeri belli değildir. Eser 400x x143 mm ölçülerinde 313 varak, 12 satır ve nesih hatla Arapça istinsah edilmiştir. Cildi bordo meşin deriden yapılmıştır. Mülemma ciltdir. Tamamen altınla kaplı kabın dışı salbekli şemse, köşebentler ve dış pervaz kompozisyonundan oluşur. Şemse içi, köşebentler ve şemse ile köşebentler arasındaki zemin sarılma rumi, bulut, hatayî gurubu motifler ile ¼ oranında simetrik olarak tezyin edilmiştir. Kompozisyonda kullanılan helezonlar dairesel hareketlerden oluşmaktadır. Paftalara ayrılmış dış pervazda Ayet el kürsi sülüs hatla yazılmıştır. Altın cetvellerle kompozisyon tamamlanmıştır. Alt-üst kap içinde şemse, köşebentler ve dış pervaz müşebbek, şemse ile köşebentler arası ve iç pervaz mülemma olarak tezyin edilmiştir. Şemse dendanlı ve oval olarak tezyin edilmiştir. İçi ipliklerle paftalara ayrılarak 1/4 oranında rumi motifinden oluşmaktadır. Bu motifler mavi, turuncu, açık mavi, yeşil gibi renkli zeminler üzerinde yer almaktadır. Köşebentler de şemse motifinin 1/4 ü kullanılmıştır. Mülemma alanlarda bulut ve hatayi gurubu motiflerle simetrik kompozisyonlar oluşturulmuştur (Resim ) Env. No'lu Kur an-ı Kerim Süleymaniye Kütüphanesi Sultan Ahmed I koleksiyonunda envanter numarası ile kayıtlıdır. İstinsah tarihi hattatı ve yeri belli değildir. Eser 327x x130 mm ölçülerinde 349 varak, 12 satır ve sülüs hatla Arapça istinsah edilmiştir. Cildi bordo meşin deriden yapılmıştır. Alt- üst kap, sırt, sertap ve miklep dışı tamamen altınla kaplı mülemmadır. Kaplar ve miklep ipliklerle dairesel formlar oluşturulmuş raport kompozisyondan oluşur. Daire formunun içi yaprak ve hatayi gurubu motiflerden oluşur. Kabın dış pervazı paftalara ayrılmış, pafta içleri yine hatayi gurubu motiflerle tezyin edilmiştir. Altın cetvellerle alanlar sınırlanmıştır. Kab içinde şemse, salbek, köşebentler ve dış pervaz müşebbek, şemse ile köşebent arasında kalan alanlar ise mülemma olarak tezyin edilmiştir. Müşebbek olarak tezyin edilmiş şemse dendanlı ve oval formdadır. Şemse içi ipliklerle paftalara ayrılarak, muhtemelen simetrik olacağı düşünülen rumi motifi ile tezyin edilmiştir. Şemse ve köşebent arasında kalan mülemma alanda bulut ve hatayi gurubu motiflerinden oluşan 1/4 oranında simetrik kompozisyona yer verilmiştir. Dış pervaz paftalara ayrılmış rumi motifi ile müşebbek olarak tezyin edilmiştir(resim 10-11) SONUÇ Örneklerde görüldüğü gibi Süleymaniye Kütüphanesi Sultan Ahmed I koleksiyonunda bir gurup Kur an-ı Kerim yazmasının cilt özellikleri Safevi dönem özelliği göstermektedir. Müşebbek ve mülemma ciltlere sahip Kur'an-ı Kerim yazmalarında Herat, Şiraz, Kazvin, Tebriz atölyelerinin üslup özelliklerinin tekrarlandığı görülür. Ancak her ne kadar sanat merkezleri arasında küçük farklılıklar olsa da sanatçılar benzer kalıpları kullanarak motif ve kompozisyon-

8 ları tekrar etmekten kaçınmamışlardır. Ancak bazen kullanılan malzeme, teknik özellik veya konular bir merkezden diğerine farklılık gösterebilir. Bu da bir merkezi diğerinden ayrı kılan özelliklerden biri olmuştur. 16.yüzyılda Safevî mücellitleri tamamen yeni, özgün tasarımlarla uğraşmak yerine, kalıplamada veya renklendirmede küçük değişiklikler yaparak, aynı ciltleri farklı kitapların kapları için tasarlama yolunu seçmişlerdir. Böylece pek çok eserin kabında aynı motif, kompozisyon ve renkler kullanılmıştır. Örneğin ele aldığımız envanter numaralı Kur'an-ı Kerim'in kap içi TSMK R.1029 envanter numaralı "Hamse-i Hüsrev Dehlevi" adlı yazma eserin kap içi ile aynı tezyinat özelliği göstermektedir. Bu iki cilt dönemin Şiraz ciltlerine örnek olarak verilebilir. Yine 0007 envanter numaralı Kur'an-ı Kerim ile Victoria Albert Museum'da bulunan Muhammed bin Khavendshah bin Mahmud'un "Raudat al-şafa" adlı eserinin kap içi yine aynı üslup ile tezyin edilmiştir (Haldune,1983:82). Bu örnekler de olduğu gibi Safevi mücellidlerinin tasarladıkları ciltlerin çok az farklılıkla bazen de tamamen aynı olmak üzere birden fazla eserde kullanıldığı görülmektedir. Mülemma ve müşebbek olarak tezyin edilen deri ciltlerde görülen şemse kompozisyonlar, lâke ciltlerde yerini farklı konularda tasvirlere bırakmıştır. Minyatür tekniğinde işlenen konular adeta bir minyatürlü sayfayı andırır. Doğa, hayvan ve insan figürlerinin yer aldığı lâke ciltlerde savaşlar, taht, av, eğlence sahneleri, devler, cinler gibi pek çok konunun işlendiği görülür. Özellikle Safevi nin son dönemlerinde sanatçıların geleneksel kuralları bırakıp Avrupa etkisi altında lirik ve epik temalara dayanan resimler daha çok dini olmayan kitap kaplarında kullanıldığı görülmüştür. Önemli hanedenlıklardan biri olan Safevi devleti iki yüzyılı aşan bir sürede hükümdarlığını sürdürmüş, bu süreç içinde siyasi, tarihi, ekonomik, sanatsal vb. pek çok yönden gelişmeler kat etmiştir. Safevi devleti bu gelişmeyi sanatın pek çok dalında göstererek günümüze nadide eserler bırakmıştır. Özellikle hat, tezhip, minyatür gibi kitap sanatlarında görülen ilerlemede saray ve çevresinin sanatın en büyük destekçisi ve koruyucusu olması, sanat hamisi hükümdarların sanata katkıları ve sanatkârlara sanatlarını en iyi şekilde icra edebilmeleri için uygun ortamlar sağlanmasının önemli rolü vardır. 199

9 RESİMLER 200 Resim 1: Mecalis-ül Uşşak (Lale Ulaç (2006),XVI.Yüzyıl Şiraz El Yazmaları (Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar), Mas Matbaacılık, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları s.199)

10 Resim 2 : S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap Dışı 201 Resim 3 : S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap İçi

11 Resim 4 : S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap Dışı 202 Resim 5 : S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap İçi

12 Resim 6 : S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap Dışı 203 Resim 7 : S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap İçi

13 Resim 8: S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap Dışı 204 Resim 9 : S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap İçi

14 Resim 10: S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap dışı 205 Resim 11: S.K. Sultan Ahmed I Koleksiyonu Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap İçi

15 Resim 12: S.K. Sultan Ahmed I, Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap Dışı ve İçinin Şeması 206 Resim 13: S.K. Sultan Ahmed I, Env.No lu Kur an-ı Kerim Kap Dışı ve İçinin Şema

16 KAYNAKLAR Alpaslan, Ali, (1992), Baysungur Maddesi İslam Ansiklopedisi, cilt 5, s Mahmood, Anum,(2017) Art Of The Book: Bindings Of The School Of Herat, İnternational Journal of Multidisciplinary and Current Research, s Beksaç, A.Engin, (2012), Timurlular maddesi, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Yıl Cilt 41, s Binark, İsmet,(1975), Eski Kitapçılık Sanatlarımız, Ankara. Blaır S.; Bloom,S. Jonathan M., (1995), The Art And Artchıtecture Of İslam, , Yale university Presss1995, s Çığ, Kemal,(1971),Türk Kitap Kapları, İstanbul. Çağman, F; Tanındı, Z. (1996), "Remarks on Some Manuscripts from the Topkapl Palace Treasury in the Context of Ottoman-Safavid Relations," Muqarnas 13. Çağman, F; Tanındı, Z.(1979), İslam Minyatürleri, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul. Derman, Çiçek, (2012), Tarihimizde Mushaflar ın Bezenmesi Diyanet İlmi Dergi, Kur an özel sayısı, Ankara, s Haldane, Duncan,(1983), Islamıc Bookbindings, World of İslam Festival Trust, England Harrison, T, (1924), A Persian Binding of the Fifteenth Century, The Burlington Magazine for Connoisseurs, Vol. 44, No.250 s Hillenbrant Robert,(2005), İslam Sanatı ve Mimarlığı, Barış matbaa İnal,Güner,(1995), Türk Minyatür Sanatı (Başlangıcından Osmanlıya Kadar), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Sayı:63 James, David,(1980), Qur ans And Bindings from The Chester Beatty Library, World of İslam Festival Trust. Karaca, Behset,(2002), Safevî Devleti nin Ortaya Çıkışı ve II. Bayezid Dönemi Osmanlı- Safevî İlişkileri Türkler Ansiklopedisi, Cilt: IX, Ankara, s Gündüz, Tufan,(2000), Safevîler Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.35, İstanbul, s Özen Mine Esiner,(1985), Türk Cilt Sanatı, Ankara. Öztuna Yılmaz, (2005),Devletler ve Hanedanlar, İslam Devletleri, cilt I, Ankara. Özergin, M.K, (1976), Tebrizli Cafer in Bir Arzı, Sanat Tarihi Yıllığı VI, , İst. s Raby, J; Zeren TANINDI,(1993),Turkısh Bookbinding ın The 15Th Century, Oxford, Sümer, Faruk,(1999), Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara. Tanındı, Zeren, (2016), Illumination and Decarative Designs The Art Of The Qur an, Freer Gallery of Art, İstanbul 2016, s

17 Ulaç Lale, (2006), XVI. Yüzyıl Şiraz El Yazmaları (Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar), Mas Matbaacılık, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları Kazan Hilal,(2010), XVI. Asırda Sarayın Sanatı Himayesi, Yıldız yayıncılık no:17,istanbul Karaca Behset,(2002), Safevî Devleti nin Ortaya Çıkışı ve II. Bayezid Dönemi Osmanlı-Safevî İlişkileri Türkler Ansiklopedisi, Cilt: IX, Ankara, s Özkeçeci İlhan -Şule Bilge Özkeçeci,(2007),Türk Sanatında Tezhip, İstanbul Robinson Basil W,(1979), The Türkmen School to 1503 The Arts of The Book in Central Asia 14-16th Centuries, ed: B.Gray, London, s